Marks i Engels

Fryderyk Engels

Podstawowe informacje.

Żył w latach 1820-1895; niemiecki filozof i socjolog; był jednym z głównych ideologów komunizmu, a także jednym z organizatorów i przywódców I i II Międzynarodówki.
Do historii przeszedł w szczególności jako jeden z najbliższych współpracowników Karola Marksa oraz twórców marksizmu i socjalizmu naukowego.
Karola Marksa poznał w 1844 roku – kiedy stał się współpracownikiem wydawanych przez niego i Arnolda Rugego „Deutsch-FranzosischeJahrbucher”.
Pisma filozoficzne Engelsa poświęcone są głównie obronie i wyjaśnianiu pism Karola Marksa. Stworzył pojęcie materializmu dialektycznego.
Podobnie jak Marks – Engels był przeciwnikiem Hegla i jego ideologii. Walcząc z jego idealizmem stworzyli nowy materializm. Nie podważali wielkości jego umysłu, wyrośli wręcz w jego atmosferze, posługiwali się wieloma jego pojęciami.

Nie jest prawdą, że Marks i Engels przejęli od Hegla jego dialektykę. Pozostawili nazwę, jednak dla całkiem innego wytłumaczenia jej specyfiki. „Moja metodia dialektyczna – pisał Marks – jest nie tylko w zalożeniu różna od heglowskiej lecz jest jej wprost przeciwna”. Jego dialektyka jest wytworem innych już warunków społecznych: Heglowska była sama wyrazem reakcji.

Znacząco dzieło Marksa i Engelsa różniło się od filozofii Feuerbacha – która opierała się na wysokim znaczeniu religii, a nie na społeczeństwie. Marks i Engels podkreślali, że Feuerbach był ogniwem pomiędzy Heglem a nimi. Przez jakiś czas, jak pisał Engels, „byliśmy wszyscy nad nim w zachwycie i na jakiś czas staliśmy się feuerbachistami”. Jednak zarzucali mu, że zerwawszy z heglizmem, zerwał nawet z tym co było w nim cenne – mianowicie z dialektyką. Nie uwzględniając dialektyki, nie uwzględniał czynnika historycznego i przez to operował abstrakcjami i schematami.

Tak więc kult człowieka abstrakcyjnego – jak pisał Engels – „musiał być zastąpiony przez naukę o ludziach rzeczywistych i ich rozwoju historycznym”.

Stosunek Marksa do innych stanowisk filozoficznych:

Marks dla swych teorii szukał sprzymierzeńca w masach; natomiast nie szukał go wśród filozofów, tu szedł w pojedynkę. Zwalczał nie tylko systemy idealistyczne, ale także i te, które mogły się wydawać bliższe jego stanowisku, z lekceważeniem odnosił się do pozytywizmu, a już zupełnie nie uznawał pozycji pośrednich i kompromisowych

Marks i Engelspierwsi udowodnili, że klasa robotnicza i jej postulaty to nieunikniony wytwór współczesnego porządkuekonomicznego, który tworząc burżuazję, wraz z nią nieuchronnie stwarza i organizuje proletariat; dowiedlioni, że nie pełne dobrych intencji usiłowania poszczególnych szlachetnych jednostek, lecz walka klasowazorganizowanego proletariatu wyzwoli ludzkość z trapiących ją obecnie plag. Marks i Engels jako pierwsiwyjaśnili w swoich pracach naukowych, że socjalizm to nie wymysł marzycieli, lecz ostateczny cel inieunikniony rezultat rozwoju sił wytwórczych we współczesnym świecie.

Karol Marks

Marks Karol (1818–1883), niemiecki filozof i działacz rewolucyjny, ideowy przywódca międzynarodowego ruchu robotniczego, twórca tzw. socjalizmu naukowego – doktryny wyjaśniającej i uzasadniającej konieczność obalenia kapitalizmu w drodze rewolucyjnej walki. Od 1844 współpracował z F. Engelsem, w 1848 wspólnie wydali Manifest komunistyczny – program Związku Komunistów.

Marks organizował i współuczestniczył w założeniu Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (1864) – I Międzynarodówki. Według Marksa świat jest materialny i rozwija się zgodnie z obiektywnymi prawami materii, stąd jest poznawalny – podstawą naszej wiedzy jest praktyka. Głosił, że każde zjawisko ma w przyrodzie materialne powiązania z innymi (zasada jedności świata), składa się to na jedną całość pozostającą w nieustannym ruchu (dialektyka). Oznacza to, że świat nie tylko jest w stałym rozwoju, ale także przechodzi od form niższych do coraz bardziej doskonałych. Wszystko to odbywa się w bezustannej walce, która jest siłą napędową każdego rozwoju.

Przeniesienie zasad materializmu dialektycznego i metody dialektycznej na badanie życia społecznego określił Marks jako materializm historyczny. Marks doszedł do wniosku, że obalenie kapitalizmu jest nieuniknione, a walka klas prowadzi do dyktatury proletariatu, która jest fazą przejściową do zbudowania społeczeństwa bezklasowego. Poglądy Marksa wywarły duży wpływ na myśl polityczną XIX i XX w., stając się podstawą doktryny marksizmu-leninizmu.

Poglądy

Dwa obozy.

Filozofowie podzielili się na dwa wielkie obozy. Obóz idealistyczny – twierdzili, że Bóg istniał wcześniej niż przyroda. Inni za pierwotną uważali przyrodę – należą do różnych szkół materialistycznych. Marks i Engels byli zdecydowanymi przeciwnikami idealizmu, a zwolennikami materializmu.

Realistyczna teoria poznania

Wspomniane obozy różnią się zarówno ontologicznie i epistemologicznie: mają różne teorie bytu i różne teoria poznania.
Teza materializmu – teoria bytu: świat jest w całości materialny, inaczej: jedyną pierwotną i samoistną postacią bytu jest materia, nie zaś duch. Materializm Marksistowski nie zaprzeczał, że istnieje duch, ale twierdził, ze istnieje tylko w związku z ciałem, że jest wynikiem rozwoju materii, a nie bytem pierwotnym, samoistnym, od materii niezależnym. Poglądy przeciwstawne, czyli mówiące że duch jest bytem pierwotnym i samoistnym nazywane są idealizmem(Platon, Leibniz).
Teza epistemologiczna materializmu (teoria poznania) – przedmioty materialne można rozumieć dwojako: albo są wytworami naszego umysłu, albo istnieją niezależnie od niego.
Marks i Engels głosili realizm przeciw idealizmowi.
Teza realizmu brzmi: materialny, zmysłowo postrzegalny świat, jest rzeczywistym światem, a nie tylko naszym wyobrażeniem. Świat duchowy jest w stosunku do niego pochodny, zależny, jest jego wytworem. Realizm może być umiarkowany, lub radykalny. Umiarkowany powiada: przedmioty materialne istnieją niezależnie od naszych postrzeżeń. Nie są nam w pełni dostępne – postrzegamy je, ale nie wiemy, czy postrzeżenia nasze, są do przedmiotów podobne. Realizm Marksa i Engelsa, był radykalny. Wg nich, rzeczy materialne, choć istnieją od postrzeżeń niezależnie, są postrzeżeniom dostępne. Wiemy nie tylko, że są, ale i jakie są. Nasza wiedza o świecie materialnym, oparta na doświadczeniu i sprawdzona przez praktykę życiową, jest całkowicie wiarygodna i obiektywna. Przemysł jest najlepszym dowodem realności jakiejś rzeczy, tego, że umiemy ją sami stworzyć i kazać jej służyć naszym celom. Teorie poznania nie odwołujące się do praktyki uważali za nieporozumienie i bałamuctwo.

Materializm niemechaniczny

Dawniejsi materialiści zwykli byli rozumieć swą filozofię mechanicznie. Wychodzili z badań fizykalnych nad przedmiotami nieograniczonymi, nad materią martwą i ją uważali za właściwą postać materii. Marks i Engels wystąpili przeciw temu rozumieniu: dla nich mechanizm był tylko jedną z formą materii, a materia posiada postaci wiele. Wszystko, co realne, jest jej postacią. Zarówno to co mechaniczne, jak i to co niemechaniczne. Postacią materii jest życie. Postacią jej jest także świadomość, życie psychiczne: nie jest mechanizmem, a mimo to jest tworem materii tak samo jak mechanizm.

Materializm dialektyczny

Swój materializm Marks i Engels nazwali „dialektycznym”. „Dialektyka” nazywano dotąd metodę myślenia, którą posługiwali się Grecy, a którą odnowił Hegel. Wg nich, dialektyka stała się właściwie przeciwieństwem tego, co stanowiła dotychczas. Dotąd była właściwością myśli, teraz – materialnej przyrody, wyrazem doświadczenia. Przez dialektyczny materializm rozumieli pogląd, że istnieje jedynie materia, ale materia nieustannie się rozwijająca, przyjmująca co raz to nowe postacie. Dialektyczne pojmowanie przyrody przypisywało jej, aż 4 właściwości: 1. przyroda składa się z rzeczy ze sobą spojonych, wzajemnie się warunkujących i względnych, 2. jest w ciągłym ruchu, przemianie, rozwoju, 3. rozwijając się wytwarza nowe jakości, 4. motorem rozwoju jest walka wewnętrznych przeciwieństw. Dialektyczna filozofia Marksa i Engelsa, odwołując się do doświadczenia, twierdziła, że nie ma innego bytu jak tylko rozwijający się, zmienny, zależny. Przeciwstawiali dialektykę metafizyce. Metafizyka to filozofia absolutu, a dialektyka – filozofia zmienności bytu.

Człowiek konkretny

Hasło filozofii Marksa i Engelsa: trzymać się doświadczenia, przedstawiać rzeczy w ich konkretnych własnościach. W szczególności człowieka chcieli rozumieć konkretnie, nie w oderwaniu. Stwierdzili, że filozofowie operują abstrakcjami. Tymczasem ludzie zależnie od miejsca i czasu mają różne właściwości. Konkretnie ich właściwości zależną są od warunków społecznych, w jakich żyją, od szczebla rozwoju na jakim się znajdują, od otoczenia, które na nich wpływa. Tylko w świetle socjologii i historii można człowieka poznać konkretnie.

Materializm historyczny

Materializm dialektyczny nie ograniczał się do zjawisk przyrody, obejmował także zjawiska społeczne. Marks wywodził, że nie tylko przyroda, ale i dzieje ludzkie mają osnowę materialną, podlegają prawom koniecznym. Dzieje ludzi należy rozważać w zespole społecznym, nikt bowiem nie żyje sam, wszyscy żyją społecznie. A żyjąc społecznie, wchodzą w konieczne i niezależne od ich woli stosunki. Pogląd ten otrzymał nazwę materializmu historycznego. „Historycznego”, bo dotyczył stosunków ludzkich i ich historycznego rozwoju, a „materializmu”, bo stosunki te tłumaczył materialistycznie.
Nie świadomość ludzi stanowi o ich bycie, lecz odwrotnie, ich byt stanowi o ich świadomości. Tzn., że wśród czynników życia ludzkiego pierwsze miejsce zajmują czynniki społeczne. Jednostki, chcąc nie chcąc, muszą się im podporządkować. Wśród czynników społecznych pierwsze miejsce zajmują czynniki materialne, wśród materialnych gospodarcze. One decydują o formach życia ludzkiego.

Nadbudowa ideologiczna

Czynnikiem decydującym o całym rozwoju i ustroju społecznym, o całej kulturze jest sposób zdobywania środków do życia, czyli sposób produkcji dóbr materialnych. O sposobie tym stanowią siły wytwórcze, czyli ludzie i ich narzędzia pracy, ale także stosunki produkcji, czyli stosunki społeczne, w jakich produkcja się odbywa. Jaki jest tryb życia ludzi, taki jest też sposób ich myślenia. Stosunki gospodarcze wpływają na wyobrażenia, sądy, idee, wytwarzają formy prawne, polityczne, a także religijne, artystyczne, filozoficzne. Formy te są, jak mówi Marks „nadbudową ideologiczną” na podłożu gospodarczym. Podłoże ich jest zawsze materialne.

Filozofia a polityka

Filozofia Marka i Engelsa byłą poglądem na świat i zarazem podłożem polityki. Materializm miał dla nich wartość nie tylko sam przez się, ale jako teoria socjalizmu. Teoria ich kończyła się perspektywą przewrotu politycznego – i przeprowadzeniu tego przewrotu poświęcili swe życie. Opracowanie przezeń teorii materializmu dialektycznego było faktem należącym nie tylko do dziejów filozofii, ale też polityki, jednym z etapów walki społecznej: przyczyniło się bowiem do tego, że ruch robotniczy stał się świadomym ruchem klasowym.

Etyka marksizmu

Marksizm był skierowany przede wszystkim przeciw moralności absolutnej, wiecznej, nadhistorycznej, ponadklasowej.

Marksizm był materializmem, ale antymechanistycznych, dialektycznym, niepodobnym do tego, jaki przeważał dotychczas. Był materializmem historycznym, wywodzącym formy społeczne z czynników gospodarczych. Był filozofią świadomie służącą praktyce, polityce, dokładniej polityce proletariatu, którego zwycięstwo wyprowadzał ze swych założeń jako konieczność.