60. Pierwotne zespoły roślinne i przekształcenia ich składu gatunkowego na obszarze Polski
Zespół roślinny – to abstrakcyjnie ujęty, terytorialnie ograniczony, najniższy hierarchicznie typ fitocenozy, który na danym terytorium stanowi swoistą charakterystyczną kombinację gatunków tzn. różniącą się od innych udziałem przynajmniej jednego własnego gatunku charakterystycznego. ( Matuszkiewicz, 1981)
Pierwotne zespoły roślinne:
Podczas plejstocenu, w wyniku kolejnych nawrotów zimna i transgresji lodów, całkowitej niemal zagładzie uległa flora okresu trzeciorzędowego. Zdołały przetrwać do naszych czasów tylko pojedyncze gatunki, które utrzymywały się w Polsce południowej na podłożu skał węglanowych. Ostateczna odbudowa szaty roślinnej nastąpiła po ostatnim zlodowaceniu na skutek wędrówki roślinności w ślad za ustępującą pokrywą lodową, a także pod wpływem późniejszych wahań klimatu.
W czasach historycznych ( do XIII w.) Polska była w 90 % pokryta puszczą leśną poprzerywaną rozległymi obszarami bagien i moczarów, rozciągającymi się zwłaszcza w dolinach i pradolinach rzek oraz na płaskich, zatorfionych działach wodnych. Tylko gdzie niegdzie urozmaicały ją płaty roślinności piaskowej ( na wydmach ), łąkowej ( na łęgach nadrzecznych), naskalnej i murawowej – kserotermicznej ( tzw. „stepowej”), która zajmowała przestrzenie w najcieplejszych i najsuchszych dzielnicach Polski południowej, zwłaszcza na lessowych obszarach Wołynia Zachodniego, Wyżyny Lubelskiej i płd. – wsch. Części Wyż. Małopolskiej. Na przejściu muraw kserotermicznych do lasu występowały ciepłolubne zarośla. Bezdrzewne były obszary górskie w najwyższych pasmach Karpat i Sudetów, gdzie ponad górną granicą kosodrzewu rozciągały się murawy wysokogórskie.
Wśród elementów lasotwórczych, dominowała na niżu sosna mocno przemieszana z modrzewiem oraz drzewami liściastymi. Na południu kraju natomiast przeważały puszcze jodłowo-bukowe z dodatkiem modrzewia, świerka i drzew liściastych.
Przekształcenia składu gatunkowego pod wpływem działalności człowieka
Pierwsze przemiany wywołane w krajobrazie Polski przez paleolityczne i mezolityczne koczownicze ludy łowieckie były nieznaczne. W neolicie ok. 4000 lat p.n.e. pojawiła się osiadła ludność rolnicza co pociągnęło za sobą bardziej widoczne zmiany w roślinności Polski.
Sposoby niszczenia roślinności przez człowieka:
bezpośrednie
karczunek
niszczenie nadziemnej pokrywy roślinnej przez wyrąb, wypalanie, koszenie, wypasanie
niszczeni pojedynczych osobników roślinnych
pośrednie
zmiana warunków siedliskowych ( przez zmianę mikroklimatu, gleb itp.)
Zniszczenie pierwotnej szaty leśnej:
Po wiek XIII człowiek zasadniczo w niewielkim stopniu wpływał na areał oraz skład lasów. W okresie myślistwa żył on na suchych, wyżej położonych terenach, znajdujących się jednak w sąsiedztwie wody (głównie na wydmach). Jedynie przypadkowe pożary niszczyły drzewostan i to na niewielkich obszarach. Okres rolnictwa przyniósł już poważniejsze zmiany. W konsekwencji gospodarki żarowej powiększał się areał upraw, ale równocześnie uruchamiane były piaski, czego dowodem są liczne, różnego wieku gleby kopalne spotykane w przekrojach wydm. W kopalnych poziomach humusowych wydm często spotyka się węgielki drzew. W wieku XIII zapoczątkowany został silny ruch osadniczy. Szybkiemu wylesianiu podlegać poczęły Wielkopolska, Kujawy, Dolny Śląsk, okolice Krakowa i Sandomierza.
W tym samym czasie pojawił się na ziemiach polskich handel drzewem. Wisłą spławiane były dęby, modrzewie oraz masztowe sosny. Szereg gatunków drzew wyniszczono niemal doszczętnie.
Prawdziwy pogrom lasów nastąpił jednak od XVIII wieku, wraz z rozwojem kapitalizmu, a szczególnie podczas obu wojen światowych.
Polska, kiedyś kraj nieprzebytych lasów i puszcz, zajmujących około 80% areału i złożonych z różnych gatunków drzew, stała się jednym z najsłabiej zalesionych krajów Europy. Podczas rozbiorów lesistość Polski wynosiła jeszcze około 37-40%, podczas gdy obecnie jest to ok. 27,8%. Równolegle z szybkim zmniejszaniem się powierzchni lasów radykalnej zmianie uległ skład drzewostanu. W miejsce dawnych urozmaiconych lasów, charakteryzujących się strefowością występowania poszczególnych gatunków (przekonują o tym rezultaty badań palynologicznych) na przeważających obszarach dominuje sosnowa monokultura.
Pozostałe jeszcze zespoły leśne - puszcze lub bory. Te wielkie kompleksy leśne w pewnym stopniu zachowały swój pierwotny charakter. Jednak większość lasów jak i charakter szaty roślinnej w ogóle jest antropogenicznego pochodzenia, reprezentując typ monokultur sosnowych sąsiadujących z "kulturalnym" stepem-polem.
Człowiek niszczył lasy, zmieniał ich strukturę, a równocześnie na pozyskanych terenach rozwijał uprawy niezbędnych mu roślin rodzimych, a także wprowadzał użytkowe rośliny obcego pochodzenia. Przykładem mogą być takie drzewa jak topola włoska, kasztanowiec czy grochodrzew amerykański, a z innych roślin przede wszystkim ziemniak, nie znany w Polsce do przełomu XVIII/XIX w. Nadmierne wylesienie, szczególnie niżowych części kraju pociągnęło za sobą dalsze skutki. W Wielkopolsce i na Kujawach zarysowały się procesy stepowienia. W latach 50 XX wieku proces nadmiernego wycinania lasów został zahamowany.
Zniszczenie roślinności błotnej i wodnej
W tym przypadku człowiek działał głównie pośrednio przez przekształcenie stosunków wodnych kraju. Ucierpiały zespoły torfowiskowe w skutek eksploatacji zasobów torfu. Największą rolę odegrały prace regulacyjne i melioracyjne powodujące osuszenie terenów co pociągnęło zanik pierwotnej roślinności wodnej i torfowiskowej. Na jej miejsce rozwinęły się wtórne zespoły łąkowe i pastwiskowe lub zostały zużytkowane przez uprawę roli. Większość zachowanych jeszcze torfowisk przestała normalnie przyrastać i zamarła w swym rozwoju. Wiele ucierpiała także roślinność wodna w skutek zanieczyszczenia rzek i jezior ściekami przemysłowymi.
Zniszczenie naturalnych zbiorowisk murawowych
Zespoły murawowe o charakterze kserotermicznym padły w większości ofiarą pługa już w pierwszych etapach rozwoju rolnictwa na naszych ziemiach. Tylko tam gdzie stromość zboczy lub płytkość i kamienistość gleby zdołały uchronić murawę przed zaoraniem naturalna roślinność ocalała lecz jej skład i tak zmienił się w wyniku wypasu, koszenia i wypalania traw. W przypadku muraw wysokogórskich nadmierne użytkowanie jako pastwiska może doprowadzić do rozluźnienia darni i nieodwracalnego zniszczenia gleby przez erozję.
Podsumowanie
Działalność gospodarcza człowieka przyczyniła się w znacznym stopniu do ustąpienia wielu gatunków. Wyginęły liczne rośliny leśne i zaroślowe na Dziewiczej Górze koło Poznania w skutek zamiany drzewostanów liściastych na sztuczne sośniny. Zniknęły także gatunki Gnidosz Królewski i Skalnica torfowiskowa z okolic Nakła po osuszeniu łąk nadnoteckich. Wybitnie zmalała liczba roślin torfowiskowych na Pomorzu Wschodnim i Zachodnim oraz liczba gatunków kserotermicznych nad dolną Wisłą. Podobny los spotyka rośliny zarodnikowe. Szczególnie wrażliwe na zmianę warunków są także porosty.
Efektem gospodarowania człowieka jest pojawienie się gatunków synantropijnych. Zbiorowiska synantropijne powstały i utrzymują się wyłącznie dzięki ingerencji ludzkiej i złożone są głównie z gatunków obcych sprowadzonych umyślnie lub przypadkowo.
Bibliografia:
Szafera W., Zarzycki K., Szata roślinna Polski
Stankowski W., Rozwój środowiska fizyczno – geograficznego Polski