Część II

Wykładnia prawa

1. Pojęcie wykładni prawa

• Wykładnia (interpretacja prawa) - proces ustalania znaczenia przepisów prawnych albo wynik tej czynności

• Ustalanie treści przepisów prawnych = rekonstruowanie norm, które z nich wynikają

• Proces dokonywania wykładni to zespół czynności intelektualnych mających miejsce przede wszystkim w toku stosowania prawa. Przyjmuje się wtedy, że przedmiotem wykładni są teksty prawne (nie normy postępowania)

• Reguły walidacyjne –pomagają rozstrzygać czy przepis został prawidłowo uchwalony i ogłoszony, czy nie został uchylony, czy jest zgodny z konstytucją itp. (pozwalają stosującemu prawo ustalić, czy przepis prawny, który ma znaleźć zastosowanie obowiązuje w świetle formalnych reguł obowiązywania systemowego, czy nie)

Reguły służące do przekładania obowiązujących przepisów prawnych na normy prawne:

1. Reguły interpretacyjne

2. Reguły inferencyjne

3. Reguły kolizyjne – stosuje się je, gdy w wyniku procesu interpretowania prawa otrzymuje się sprzeczne rezultaty np. zgodnie z zasadą lex posteriori derogat legi priori

• Hierarchiczna

• Chronologiczna

• Merytoryczna

1. Cele i zakres wykładni

• Klaryfikacyjna koncepcja wykładni: wykładnia ma usuwać niejasności dostrzeżone w tekście = jeśli tekst jest jasny, nie potrzebna jest jego wykładnia

- clara non sunt interpretanda (nie interpretuje się tego, co jest jasne)

- interpretatio cessant in claris (wykładnia kończy się wtedy, kiedy osiągamy jasność)

- Potrzeba przeprowadzenia wykładni wynika z: niejednoznaczności języka prawnego i naturalnego; niejednoznaczności i nieostrości zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę do wypowiedzi normatywnych; błędów popełnionych przez ustawodawcę; starzenia się regulacji prawnych, tj. pojawienia się luk między regulacją normatywną a rzeczywistością

• Derywacyjna koncepcja wykładni : wykładnia potrzebna jest zawsze, nawet w przypadku –zdawałoby się- jasnych przepisów = wykładnia ma odtwarzać pełną normę prawną; wykładnia to czynność konieczna

Koncepcja racjonalności ustawodawcy jako założenie interpretacyjne

Założenie racjonalności ustawodawcy – stosując prawo zakładamy, że tekst prawny został sformułowany przez prawodawcę świadomie, z intencją wywołania skutków lub zachowań w nim przewidzianych oraz, że jest to w danej sytuacji najlepsze z możliwych rozwiązań.

1. Racjonalność ustawodawcy jako postulat

• Postulat racjonalności działania - przyjęcie założenia, że wiedza, szczególnie naukowa, jest w stanie dostarczyć nam dostatecznie wiele informacji o świecie, aby móc przewidywać skutki własnych działań lub decyzji . Posiadając taką wiedzę, racjonalnie działający podmiot:

- wyznacza sobie cele możliwe do osiągnięcia

-sięga po środki adekwatne do realizacji tych celów

-stara się kierować spójnym systemem wartości, tj. wie czego chce i które stany rzeczy preferuje przed innymi

• Racjonalność w prawie naturalnym – prawo naturalne to odbicie prawa wiecznego w rozumie człowieka;

• Racjonalność w prawie pozytywnym – ratio legis czyli przyczyny przemawiające za uchwaleniem aktu normatywnego; ustalenie tego co ustawodawca chciał osiągnąć dokonuje się ex post (po fakcie) i głównie na podstawie analizy przypisów prawa stanowionego

• Racjonalne tworzenie prawa – istnieje, jeśli uzasadnienie ustawy spełnia określone w Konstytucji oraz np. Regulaminie Sejmu RP warunki takie jak:

- wyjaśnienie potrzeby i celu wydania ustawy

-przedstawienie rzeczywistego stanu w dziedzinie, która ma być unormowana

-wykazywanie różnicy pomiędzy dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym

-przedstawianie przewidywanych skutków społecznych, gospodarczych, finansowych i prawnych

-wskazywanie źródła finansowania

-przedstawianie założenia projektów podstawowych aktór wykonawczych

-zawieranie oświadczenia o zgodności projektu ustawy z prawem UE lub oświadczenie, że podmiot projektowanej regulacji nie jest objęty prawem UE

-przedstawienie wyników przeprowadzanych konsultacji oraz informowanie o przedstawionych wariantach i opiniach

• Nieracjonalność w tworzeniu prawa - może polegać na tym, że ustawodawca wyznacza cele niemożliwe do osiągnięcia lub stosuje nieadekwatne do nich środki, w wyniku czego regulacje prawne są bezskuteczne lub zbyt kosztowne, np. prohibicja

1. Racjonalność ustawodawcy jako podstawa wykładni prawa

• Domniemanie racjonalności ustawodawcy – interpretując prawo zakładamy, że ustawodawca dokonał wyboru celów i ze względu na nie sformułował przepisy prawne, a wykładnię tych przepisów przeprowadza się tak, aby w praktyce przestrzegania prawa odtworzyć i osiągnąć te cele (ratio legis aktu normatywnego); w związku z tym założeniem prawodawca nie stanowi norm sprzecznych, zbędnych oraz że liczy się ze społecznymi konsekwencjami swych działań (ponieważ dysponuje najlepszą wiedzą empiryczną); w rzeczywistości jest to założenie kontrfaktyczne , ale przydatne jest w procesie interpretacyjnym, ponieważ odrzuca się od razu pytanie czy celowe i dobre jest przestrzeganie prawa

• Podstawowe założenia interpretacji humanistycznej (podzielanej także przez prawników):

-dzieło jest kreacją autora, z którym interpretator dzieli podstawowe właściwości fizyczne i duchowe, a zatem jest w stanie go zrozumieć; celem tej interpretacji jest zrozumienie sensu dzieła

- twórca dzieła jest istotą racjonalną

-zrozumienie sensu dzieła jest możliwe poprzez odtworzenie przez interpretatora wiedzy i systemu wartości przyjmowanych przez autora dzieła

Podział wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący

1. Wykładnia autentyczna – dokonywana przez podmiot (organ władzy publicznej), który przepis ustanowił;

• Dwa sposoby posługiwania się wykładnią autentyczną:

- jako wykładni zawartej w oficjalnym i mającym moc wiążącą akcie (moc obowiązywania i zasięg terytorialny tej wykładni są równe zasięgowi i mocy wynikającej z rodzaju aktu normatywnego i położenia przepisów interpretowanych w hierarchii aktów normatywnych)

- jako wykładni, w której intencje prawodawcy poznaje się np. z materiałów stenograficznych z procesu legislacyjnego czy rozmaitych deklaracji – brak mocy formalnie wiążącej

• W Polsce zazwyczaj dokonuje się wykładni autentycznej aktów wykonawczych wobec ustaw (bardzo rzadko wobec samych ustaw); wykładni tej dokonują wydający te akty ministrowie

1. Wykładnia legalna ogólna - dokonywana przez upoważniony do tego przepisami państwa organ państwa ; obecnie w Polsce nie istnieje (kiedyś było to Trybunał Konstytucyjny, którego uchwały miały charakter prawotwórczy, ostateczne i powszechnie obowiązujące)

Wykładnia legalna delegowana (urzędowa) – dokonywana przez wskazany organ państwa na mocy szczególnego upoważnienia zawartego w treści aktu normatywnego zawierającego podstawową regulację pewnej dziedziny prawa lub w akcie powołującym do życia taki organ (np. minister); to rozwiązanie czasem stosowane jest także odnośnie ratyfikowanych umów międzynarodowych

• Obecnie w Trybunale Konstytucyjnym wydawane są orzeczenia, które w sentencji dają wykładnię kontrolowanych przepisów prawa – nie jest to wykładnia legalna

1. Wykładnia operatywna (wykładnia organów stosujących prawo) - konkretna, dokonywana w toku rozpatrywania indywidualnej sprawy przez wszystkie organy władzy publicznej stosujące prawo, ze szczególnym uwzględnieniem sądów i administracji publicznej; wiąże ona podmioty, wobec których prawo jest stosowane w danej sprawie

Wykładnia sądowa – stosowana przez sądy wszystkich instancji;

-wykładnia sądu 1szej instancji wiąże tylko strony, których dotyczy rozstrzygnięcie;

-wykładnia sądu wyższej instancji /odwoławczego wiąże sąd niższy, jeśli orzeczenie zostaje uchylone, a sprawa wraca do ponownego rozpatrzenia przez sąd niższy

1. Wykładnia dokonywana przez Sąd najwyższy ( rodzaj wykładni operatywnej sądowej)

1. Wyroki zapadłe w wyniku skargi kasacyjnej 

• Skarga kasacyjna /kasacja – rozpatrywane przez Sąd Najwyższy w sprawach cywilnych/karnych wnoszone przez strony od orzeczeń sądu II instancji (apelacyjnych lub okręgowych), jeśli strona stawia zarzut sprzeczności takiego orzeczenia z prawem;

• Wykładnia w przypadku skargi kasacyjnej- Jeśli SN (zwykle w składzie 3 osobowym) stwierdzi zasadność kasacji, to uchyla zaskarżone orzeczenie sprawa przekazana jest do ponownego rozpoznania sądowi, który związany jest wykładnią prawa dokonaną przez SN, ale inne sądy lub inne składy tego sądu nie są związane taką wykładnią przepisów; wykładnia ta pośrednio oddziałuje na orzecznictwo sądów

1. Odpowiedzi na pytania prawne

• Pytanie prawne- na wniosek określonego organu który zadaje pytanie, w którym potrzebne jest wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie;

• Odpowiedź na pytanie prawne- wydaje ją Sąd Najwyższy w formie uchwały (niedotyczącej konkretnych, indywidualnych spraw); odpowiada w składzie 7 sędziów (nie mają one mocy bezpośrednio wiążącej)/ w składzie całej izby SN /połączonych izb /w pełnym składzie SN;

1. Rozstrzygnięcia zagadnień prawnych 

• Zagadnienie prawne- budzące poważne wątpliwości w konkretnej, indywidualnej sprawie;

• Rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego – SN wydaje je w formie uchwały, obradując w 7mioosobowym składzie lub w większym; wiąże ono sąd lub skład orzekający SN, który takie zagadnienie przedstawił – inne podmioty takimi uchwałami nie są związane;

- uchwały zapadające w określonym trybie w 7mioosobowym składzie mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli ten skład tak postanowi.

-uchwały podjęte w składzie całej izby SN /połączonych izb /w pełnym składzie SN zyskują moc zasad prawnych w chwili ich podjęcia (choć można od tego odstąpić)

-mimo, że uchwały te nie są oficjalnie wiążące, to uznaje się tą wykładnię za faktyczny autorytet

• Wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej – istniały kiedyś; polegały na uchwaleniu i opublikowaniu wiążącej wszystkie sądy wykładni w zakresie określonych przypisów, zwykle przez całą izbę SN

1. Wykładnia prywatna oraz doktrynalna (naukowa) – dokonywanie prywatnie wykładni prawa na swój użytek, ale nie ma to dla nikogo mocy wiążącej; zazwyczaj dokonywana jest przez prawników(naukowców, znanych praktyków); są to np. komentarze do aktów normatywnych oraz glosy do orzecznictwa

Podział wykładni ze względu na sposób jej dokonania 

Dyrektywy wykładni (interpretacyjne) – argumenty, przytaczane na rzecz takiego lub innego znaczenia normy, używane by uzasadnić decyzję interpretacyjną; zazwyczaj są wypracowane przez naukę i praktykę prawniczą (rzadko są dziełem ustawodawcy) i stanowią dorobek myśli prawniczej; obowiązują = znajdują posłuch wśród prawników i są przez nich regularnie stosowane

1. Wykładnia językowa (językowo-logiczna) – I-go stopnia; pozwala ustalić „właściwe” znaczenie przepisów prawnych; reguły interpretacyjne umożliwiają przekład/dekodowanie przepisów prawnych na normy prawne;

• Polega na:

-interpretowaniu przepisów prawnych przy wykorzystaniu reguł znaczeniowych (semantycznych) i konstrukcyjnych (syntaktycznych, stylistycznych) języka naturalnego i prawnego [zazwyczaj języka narodowego, w którym akt normatywny jest pisany]

-zastosowaniu reguł poprawnego myślenia (logiki formalnej)

-zastosowaniu specyficznych reguł logiki prawniczej (quasi-logicznych)

• Najczęściej używane reguły interpretacyjne językowej wykładni prawa:

- do tekstu przepisu niczego nie wolno dodawać ani odejmować

-zwrotom języka prawnego nie należy (bez wyraźnej potrzeby) nadawać innego znaczenia niż to, które mają one w języku naturalnym

- zwrotom jednobrzmiącym użytym w tekście należy nadawać takie samo znaczenie, a zwroty brzmiące odmiennie należy rozumieć odmiennie (nie jednolicie)

-dyrektywa znaczenia specjalistycznego : jeżeli dany termin jest używany w danej dziedzinie wiedzy/nauki, to należy przyjąć, że ten termin ma takie znaczenie jak w tej dziedzinie

-dyrektywa języka prawnego: jeżeli dany termin pochodzi z języka prawnego, to należy przyjąć, że ten termin ma takie znaczenie jakie mu nadano w tym właśnie języku; argument ten ulega wzmocnieniu w przypadku definicji legalnych, gdyż ustalają one wiążące dla interpretatora rozumienie tego terminu lub zwrotu

-przepisów prawnych nie wolno interpretować tak, by ich fragmenty okazały się zbędne

-jeżeli przepis ma postać zdania opisującego jakieś zachowanie, to należy go interpretować jako obowiązek tego postępowania

• Podział dyrektyw wg M. Zielińskiego:

①zasady ②reguły ③wskazówki

1. Wykładnia systemowa – I-go stopnia; ustalenie rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego wykładni w całej gałęzi prawa, a także ze względu na zasady systemu prawa lub danej gałęzi prawa.

• Dyrektywy wykładni systemowej wg L. Morawskiego:

- wszystkie normy prawne powinny być interpretowane w sposób zgodny z zasadami prawa, przede wszystkim z zasadami konstytucyjnymi

- interpretacja prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa międzynarodowego publicznego i prawa europejskiego

-nie należy interpretować przepisów w sposób prowadzący do ich sprzeczności z innymi przepisami (argumentum a coherentia)

- przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce aktu normatywnego (argumentum a rubrica)

• Dodatkowe reguły interpretacyjne mające charakter dyrektyw wykładni systemowej:

- jeżeli z interpretowanego przepisu nie da się odtworzyć któregoś z istotnych elementów normy, należy ją uzupełnić, korzystając z innych przepisów aktu lub innych aktów

- po odtworzeniu normy z przepisu należy sprawdzić czy nie ma przepisów ją modyfikujących (np. leges speciales)

- wyjątków od reguł ogólnych (leges speciales) nie wolno interpretować rozszerzająco (exceptiones non sunt extendendae)

1. Wykładnia funkcjonalna i celowościowa (teleologiczna) – I-go stopnia; służy nadaniu normie znaczenia uwzględniającego warunki, w jakich ta norma ma funkcjonować; ustala znaczenie przepisu zgodnie z domniemanym celem (ratio legis; zamierzony stan rzeczy, który powinien być rezultatem stosowania i przestrzegania prawa) jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc ten przepis, gałąź prawa lub cały system.

Normatywne teorie wykładni:

1. Teoria wykładni statycznej (subiektywnej) – zakłada, że wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie; tak długo, jak długo przepis formalnie obowiązuje, obowiązuje także jego znaczenie; znaczenie przepisu wiąże się z rzeczywistym, historycznym ustawodawcą (niezależnie od wszelkich zmian rzeczywistości społecznej, które miały miejsce później)

• Przyjęcie tej teorii zapewnia stabilność prawa; pozwala na pewność prawa i obrotu prawnego ale z drugiej strony petryfikuje rozumienie przepisów

• Obejście prawa (interpretacja praeter legem)/ naruszenie prawa (interpretacja contra legem) – interpretacja przepisów, w wyniku której odchodzi się od statycznego ich rozumienia

1. Teoria wykładni dynamicznej (obiektywnej, adaptacyjnej) – teoria zgodnie z którą należy starym przepisom nadawać nową treść dostosowaną do współczesnych potrzeb; taka wykładnia zmierza do interpretacji obowiązków i uprawnień adresatów prawa w zgodzie z przemianami zachodzącymi w życiu społecznym;

• Wg tej teorii prawo pojmuje się przede wszystkim jako środek społecznej komunikacji i zjawisko kulturowe; w przypadku tej wykładni czasem ciężko wychwycić granicę między nadawaniem nowego znaczenia przepisom a tworzeniem prawa (tzw. wykładnia contra legem)

1. Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy” – wskazówką, jaką należy się posługiwać interpretując prawo, są preferencje aksjologiczne, wiedza o rzeczywistości, cele polityczne itp. Ustawodawcy czynnego w momencie dokonywania interpretacji; teoria ta łagodzi niedogodności teorii wykładni dynamicznej, ograniczając nadmierne dowolności interpretacyjne

1. Wykładnia porównawcza – ustalenie znaczenia przepisów przez porównanie ich z innymi, podobnymi przepisami o ustalonym znaczeniu i wyciąganie stąd wniosków co do znaczenia przepisów interpretowanych;

• Umożliwia interpretowanie przepisów prawa obowiązującego w różnych (np. międzynarodowych) systemach prawa

• Wykładnia historyczna- porównywanie obecnie obowiązujących przepisów z podobnymi przepisami niegdyś obowiązującymi

1. Dyrektywy preferencji (metadyrektywy) – II stopnia; mówią w jakiej kolejności stosować dyrektywy I stopnia (językowe, systemowe, funkcjonalne) i jak rozstrzygać kolizje między nimi (tj. gdy stosowanie różnych wykładni prowadzi do rozbieżnych wyników interpretacyjnych)

• Wykładnia językowa ma pierwszeństwo przed wykładnią systemową , funkcjonalną i porównawczą. Jest to pierwszeństwo:

-chronologiczne- zaczynamy proces interpretowania od wykładni językowej

-hierarchiczne – w przypadku sprzeczności wykładni językowej a pozajęzycznymi rodzajami wykładni powinniśmy zdecydować na rzecz normy wynikającej z wykładni językowej

• Jeśli językowe znaczenie tekstu jest jasne, to nie ma potrzeby sięgania po pozostałe dyrektywy wykładni (interpretatio cessat in claris)

• Uzasadnienia odstąpienia od znaczenia językowego (gdy należy posiłkować się innymi dyrektywami):

-oczywisty błąd legislacyjny

-niedorzeczny wynik interpretacji (stojący w sprzeczności z Konstytucją czy powszechnie społecznie uznawanymi wartościami) – absurda sunt vitanda (wykładnia prawa nie może prowadzić do absurdalnych wniosków) – Złota reguła wykładni

• Wielokontekstowa (wielorodzajowa) wykładnia prawa – równoległe dokonywanie wszystkich 3 wykładni, krok po kroku, co prowadzi do uzyskania pełnego obrazu obowiązującego prawa i wynikających z niego wzorców postępowania ; omnia sunt interpretanda (wszystko, każdy przepis podlega interpretacji)

Podział wykładni ze względu na wynik (zakres) wykładni 

1. Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła) - gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą różnych rodzajów wykładni wybierzemy to, które zostało ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka

• Wyjątków nie należy interpretować rozszerzająco - exceptiones non sunt extendendae

1. Wykładnia rozszerzająca – polega na porównywaniu wyniku wykładni językowej oraz wykładni systemowej/celowościowej i przyjęciu szerszego znaczenia przypisu niż wynikałoby to z wykładni literalnej

2. Wykładnia zwężająca - polega na porównywaniu wyniku wykładni językowej oraz wykładni systemowej/celowościowej i przyjęciu węższego znaczenia przypisu niż wynikałoby to z wykładni literalnej

• Aktywizm sędziowski – sędziowie decydują się na takie odejście od językowego znaczenia interpretowanego przepisu, że w istocie dokonują zmiany treści normy ustawowej (z uwagi na realizację określonych celów politycznych, ideałów lub wartości); sędziowie odwołują się przy tym do kontekstu społeczno-gospodarczego(funkcjonalnego) interpretowanych przepisów; niekiedy polega na faktycznym uchylaniu dolegliwych i społecznie kontrowersyjnych regulacji – czasem uznawany za wykładnię contra legem (przeciw prawu)

Reguły inferencyjne. Topiki prawnicze 

1. Reguły inferencyjne – reguły logiczne lub quasi-logiczne wnioskowań prawniczych powszechnie akceptowane i szeroko wykorzystywane w odniesieniu do prawa stanowionego; służą wyprowadzaniu norm prawnych z innych norm prawnych, których obowiązywanie nie budzi wątpliwości;

Najczęściej wykorzystywane reguły inferencyjne:

1. Argumentum a fortiori (wnioskowanie z silniejszego)

1. a maiori ad minus (z większego na mniejsze)- jeśli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś „więcej”, to jest też uprawniony do czynienia czegoś „mniej”

2. a maiori ad maius (z mniejszego na większe) - jeśli coś jest komuś zakazane czynić coś „mniej”, to jest tym bardziej zakazane mu czynić coś „więcej”

1. Argumentum a contrario (rozumowanie z przeciwieństwa) - jeśli kogoś, i tylko jego, dotyczy jakiś zakaz lub nakaz zachowania lub gdy zachowanie powinno nastąpić w pewnych warunkach, to innych podmiotów lub w innych warunkach niż wskazane w hipotezie normy zakaz lub nakaz nie dotyczy. Podobnie, gdy z tekstu przepisu wynika, że adresatom normy nakazany jest tylko jeden, ściśle określony sposób postępowania – wszystkie inne zachowania są niedozwolone

2. Argumentum a simili (per analogium, wnioskowania przez analogię) – znajdują zastosowanie przy usuwaniu luk w prawie;

• ubi eadem legis ratio ibi eadem legis dispositio – z podobieństwa stanów rzeczy wyprowadza się wniosek o podobieństwie ich prawnych konsekwencji

• w niektórych działach prawa stosowanie analogii jest niemal zabronione (np. przez zasadę nullum crime sine lege poenali)

• analogia znajduje zastosowanie w prawie cywilnym, zwłaszcza analogia legis (o ile nie mamy do czynienia ze świadomą decyzją ustawodawcy zawężającą możliwość stosowania pewnych wzorów zachowania)

• wnioskowanie przez analogię stanowi odwrotność wnioskowania a contrario, dlatego w prawie prywatnym zazwyczaj stosuje się analogie, w prawie publicznym – a contrario

1. Analogia z ustawy (analogia legis) – zastosowanie do nieuregulowanego stanu rzeczy (luki) regulacji dotyczącej stanu rzeczy podobnego do objętego luką; wraz z tą czynnością dokonuje się zwykle odpowiedniego dostosowania tej regulacji do stanu rzeczy nią objętego

2. Analogia z prawa (analogia iuris) – sformułowanie nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką w procesie stosowania prawa i na podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa/gałęzi prawa; jest w niej większe prawdopodobieństwo popełnienia błędu niż w analogii leges

1. Wnioskowanie „z celu na środki”

1. Dyrektywa instrumentalnego zakazu - Jeżeli prawo nakazuje określone zachowanie Z lub osiągnięcie celu C, to zakazane jest podejmowanie zachowań uniemożliwiających zrealizowanie zachowania Z lub osiągnięcia celu C

2. Dyrektywa instrumentalnego nakazu – jeżeli prawo nakazuje określone zachowanie Z lub osiągnięcie celu C, to przyjmujemy, że nakazane jest podjęcie zachowań stanowiących warunek konieczny zrealizowania zachowania Z lub osiągnięcia celu C

3. Reguła wątpliwa, w myśl zasady „co nie jest zabronione, jest dozwolone” – jeżeli prawo dopuszcza zachowanie Z (dozwala, ale nie nakazuje) lub osiągnięcie celu C, to zakładamy również, że dozwolone jest podjęcie zachowania Z¹ prowadzącego do zachowania Z lub osiągnięcia celu C

1. Inne rodzaje wnioskowań – rzetelne

1. Argumentum a rubrica – wyraźnie nawiązuje do wykładni systemowej; przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego (w jakiej części aktu przepis jest zamieszczony) i systematyce zewnętrznej aktu (np. do jakiej gałęzi prawa należy ten przepis, jakie zasady przewodnie wyznaczają zachowania i konsekwencje adresatów prawa)

2. Argumentum a coherentia – odwołuje się do spójności (koherencji) prawa; powinno się wybrać taką normę spośród możliwych do wyinterpretowania z przepisów prawa, która jest treściowo spójna z innymi normami obowiązującymi w danym porządku prawnym;

3. Argumentum ad absurdum - zakłada się, że wykładnia prawa nie może prowadzić do absurdalnych wniosków, więc jeśli spotka się taką niedorzeczność lub niezgodność z regułami „zdrowego rozsądku”, to taki efekt wykładni należy odrzucić

4. Argument z konsekwencji – wyraźnie nawiązuje do wykładni funkcjonalnej; interpretując przepisy a następnie ustalając zakres normy prawnej powinno się brać pod uwagę konsekwencje zastosowania normy, skutki społeczne, gospodarcze, polityczne itp. Należy przy tym wybrać taką interpretację, która prowadzi do skutków możliwie najkorzystniejszych dla adresatów przepisów;

1. Topiki prawnicze – argumenty wypracowane przez kulturę prawniczą; pełnią rolę argumentów przekonywujących do określonej wykładni prawa (zwłaszcza gdy reguły interpretacyjne i metody wykładni nie uchylają wszystkich wątpliwości);

• Maksymy, paremie, reguły rozumowania i postępowania

• Są to kwestie, co do których panuje zgoda, jak należy rozstrzygać wątpliwości; nie są kwestionowane

• Źródło: filozofia Arystotelesa i prawo rzymskie