Żydzi w społeczeństwie polskim w XVI – XVIII wieku.

Celem niniejszej pracy było ukazanie dziejów wspólnoty żydowskiej w państwie polskim przez omówienie najistotniejszych aspektów funkcjonowania Żydów w społeczeństwie Rzeczypospolitej począwszy od XVI, a skończywszy na XVIII wieku.

Swoją pracę rozpoczęłam od momentu samodzielnych rządów Zygmunta Starego i stosunków panujących w tym czasie w Polsce. Następnie przeszłam do charakteryzacji położenia mniejszości żydowskiej w czasach panowania dynastii Jagiellonów. Dużo miejsca poświęciłam zwłaszcza sferze gospodarki oraz kwestiom prawnym. Kolejnym omawianym punktem było funkcjonowanie Żydów w okresie rządów pierwszych monarchów elekcyjnych. Następnie opisałam sytuację wyznawców judaizmu podczas walk kozackich oraz polsko – szwedzkich. Scharakteryzowałam zmianę położenia gospodarczego i społecznego wyznawców prawd mojżeszowych po zakończeniu działań wojennych w XVII w. Wspomniałam o pogorszeniu sytuacji Żydów w czasach saskich oraz opisałam ich położenie w dobie stanisławowskiej.

Do rozważań przydatna okazała się książka „Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej” pod redakcją Andrzeja Link – Lenczowskiego oraz Tomasza Polańskiego, z której wykorzystałam artykuły Shumela Ettingera „Sejm Czterech Ziem”, Andrzeja Link – Lenczowskiego „Ludność żydowska w świetle uchwał sejmikowych XVI –XVIII w.”, Krystyna Matwijowskiego „Żydzi i Ormianie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów (wiek XVI do XVIII)”, Mariana Marka Drozdowskiego „Żydzi Warszawy stanisławowskiej” oraz Artura Eisenbacha „Sejm Czteroletni a Żydzi”. Korzystałam także z dzieła „Żydzi wśród chrześcijan w dobie szlacheckiej Rzeczypospolitej” pod redakcją Waldemara Kowalskiego i Jadwigi Muszyńskiej, gdzie szczególnie przydatny okazał się artykuł Maurycego Horna „Rola gospodarcza Żydów w Polsce do końca XVIII wieku”. Poza tym przytoczyłam artykuły: Zenona Guldona „Żydzi w Polsce do końca XVIII wieku. Wybrane zagadnienia”, „Osadnictwo żydowskie i liczebność Żydów na ziemiach Rzeczypospolitej w okresie przedrozbiorowym” oraz Jakuba Krzysztofa Petelewicza „Żydzi w Polsce”. Sporo informacji odnalazłam na podanych niżej stronach internetowych:

www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html, http://www.lublin.jewish.org.pl/historia.html, http://kazimierz.zaprasza.net/history/pasek.html .

Ludność żydowska pojawiła się na ziemiach polskich już w epoce średniowiecza. Za najstarsze, pochodzące z ok. 1028 r., skupisko starozakonnych uznaje się Przemyśl, o kolejnych wspominają zaś dopiero XIII – wieczne źródła historyczne.¹ Wzrost liczby Żydów w Rzeczypospolitej przepadał na XVI wiek. Do kraju nad Wisłą przybyli bowiem wyznawcy judaizmu wygnani z państw Europy Zachodniej. Byli to głównie Żydzi Aszkenazyjscy, przybywający z terenów Francji oraz księstw niemieckich. „Posługiwali się jednym z dialektów niemieckiego, który w procesie asymilacji, uzupełniany elementami hebrajskiego i języków słowiańskich, przekształcił się w jidysz - stał się on z czasem narodowym językiem Żydów Aszkenazyjskich, żyjących w tej części Europy”². Według Zenona Guldona już w połowie XVII wieku Żydzi w Polsce stanowili 25% mieszkańców kraju, a liczba ta wzrosła do ok. 33% w 1772 r. ³

Uporządkowania sprawy żydowskiej w kraju podjął się Zygmunt I Stary, król Polski w latach 1506 – 1548. Juz w 1507 r. wydał rozporządzenie, na mocy którego rady miejskie zostały obciążone wysokimi karami, jeśli w mieście doszło do rozruchów antyżydowskich. Nałożono także zakaz oskarżania starozakonnych o profanację hostii oraz mordy rytualne.⁴ Król popierał osiedlanie się Żydów w Polsce, o czym może świadczyć wydane w 1518 r. pozwolenie na zamieszkanie w Kazimierzu żydowskich emigrantów z Czech i Moraw.⁵ Natomiast Zygmunt August w 1564 r. nadał przywilej de non tolerandis christianis starozakonnym w Kazimierzu, który gwarantował im wyłączność na zakup ziem na wyznaczonym terenie.⁶ Na dworze królewskim przebywało wielu żydowskich kupców, lekarzy, a także szczególnie cenionych bankierów, którzy wielokrotnie ratowali władców z opresji finansowych. Starozakonni ponosili także świadczenia w zakresie umacniania fortyfikacji miejskich, brali udział w obronie miasta w stanie zagrożenia oraz niejednokrotnie wystawiali oddziały wojskowe, w których służyli.⁷

Polscy Żydzi rządzili się własnymi prawami, byli traktowani jako odrębna zbiorowość, mieli bowiem prawo do posiadania własnego samorządu. W ten sposób powstał kahał – gmina wyznaniowa, obejmująca elementy szkolnictwa, religii oraz pomocy pozostałym członkom wspólnoty.⁸ Zaś już od 1581 r. funkcjonował, powołany przez króla Stefana Batorego, Sejm Czterech Ziem, czyli reprezentacja Żydów, która przyjęła formę zjazdu, odbywającego się dwa razy do roku. Pojawiali się na nim przedstawiciele 70 kahałów z czterech ziem wchodzących w skład Korony: Małopolski, Wielkopolski, Mazowsza i Litwy. Instytucja ta działała nieprzerwanie do 1764 r.⁹ Do kompetencji Sejmu Czterech Ziem należały: sprawy dystrybucji i egzekucji pogłównego, kwestie religijne i organizacji kultu, szkolnictwo żydowskie, monity i petycje do króla, Sejmu lub dostojników wojskowych oraz sądownictwo.¹⁰

Stosunek Zygmunta Starego oraz Zygmunta Augusta, który kontynuował politykę ojca wobec Żydów spowodował rozwój gmin i bogacenie się starozakonnych. Posługiwali się językiem polskim i jidysz, zaś hebrajski uznawali za język święty, używany wyłącznie przez rabinów i myślicieli w synagogach.¹¹ W 1518 r. w Lublinie rozpoczęła działalność jesziwa, czyli uczelnia talmudyczna, założona przez Szaloma Szachnę, która na mocy przywileju królewskiego z 1567 r. została zrównana w prawach z innymi szkołami wyższymi w kraju, zaś prowadzący ją uczeni otrzymali tytuł rektora.¹² W 1534 r. powstała pierwsza w Polsce drukarnia żydowska w Krakowie, wydająca zwoje hebrajskie i w języku jidysz, kolejną zaś w 1547 r. w Lublinie powołał Chajjim Szwarc.¹³

Głównym zajęciem ludności wyznania mojżeszowego był handel, zwłaszcza artykułami użytku codziennego. Szlachta polska uznawała prawa Żydów do jego prowadzenia, jednak domagała się płacenia przez nich podatków, które musiała ponosić także ludność miasta. Zabraniano im jednak handlować saletrą, winami węgierskimi, solą oraz końmi.¹⁴ Natomiast od 1532 r. mogli prowadzić wolny handel w całej Rzeczypospolitej. Trudnili się także lichwą, czyli pożyczaniem pieniędzy na procent, stąd cieszyli się dużym poparciem magnaterii oraz dygnitarzy, którzy ciągle narzekali na problemy finansowe.¹⁵ Wielu bogatych Żydów obejmowało w dzierżawy duże dobra ziemskie, podczas gdy kuźnie, browary, młyny, rudy, karczmy i szynki spoczywały w rękach drobnych dzierżawców. Dopiero w 1538 r. sejm piotrkowski zakazał wyznawcom judaizmu dzierżawienia dochodów publicznych. W drugiej połowie XVI wieku władze państwowe anulowały niektóre przepisy, które ograniczały działalność finansową Żydów, co umożliwiło nie tylko rozwój systemu kredytów pod zastaw nieruchomości oraz pożyczek na procent, ale też wzmógł się handel zagraniczny z m.in. Węgrami, Austrią, Italią, Rosją, Turcją i Niemcami. Wywożono produkty gospodarki rolnej i hodowlanej oraz wyroby rzemieślnicze, jak futra i odzież, zaś sprowadzano luksusowe towary zagraniczne.¹⁶ Natomiast po zawarciu unii lubelskiej wielu magnatów zatrudniało starozakonnych do zarządzania nowymi majątkami na Kresach Wschodnich.¹⁷

Również rządy króla Stefana Batorego (1576 – 1586), który był władcą niezwykle tolerancyjnym, to okres pomyślny dla ludności judaistycznej. Prócz powołania wyżej już wspomnianego Sejmu Czterech Ziem w 1581 r., władca wydał w 1576 r. dekret przeciwko oskarżaniu Żydów o mordy rytualne, a jakiekolwiek tumulty miały być srogo karane. Jednocześnie potwierdził prawo ludności wyznania mojżeszowego do prowadzenia wolnego handlu, nawet podczas świąt chrześcijańskich. Rozwijały się nadal żydowskie arendy na ziemiach włączonych do Korony, co budziło opór chłopstwa ziem wschodnich z powodu wymuszania świadczeń feudalnych często brutalnymi metodami. Warto wspomnieć, że w tym samym czasie w Wielkopolsce, Małopolsce i Mazowszu ludność żydowska miała zakaz dzierżawienia mennic państwowych i żup soli pod karą klątwy. Ograniczenia te ustanowił Sejm Czterech Ziem już w 1581 r.¹⁸

Panowanie Zygmunta III Wazy, w latach 1587 – 1632, który był gorliwym katolikiem, nie przyniosło znaczących zmian w położeniu ludności żydowskiej w Rzeczypospolitej. W 1588 r. potwierdził on przywileje Żydów i chronił ich przed prześladowaniami, choć w 1592 r. wydał sejm warszawski wydał ustawę dla nich niekorzystną, gdyż na budowę synagogi wymagana była zgoda katolickiego duchowieństwa.¹⁹ W okresie tym pojawiły się także pierwsze oskarżenia ludności wyznania mojżeszowego o mordy rytualne oraz bezczeszczenie hostii.

W XVII w. Rzeczypospolita była drugim po Turcji skupiskiem starozakonnych w Europie. W 1632 r. król Władysław IV zakazał wydawania i rozpowszechniania wszelkich treści antysemickich. Przełomowy okazał się rok 1648 zarówno dla państwa państwa polsko – litewskiego, jak i dla narodu żydowskiego.²⁰ Kozacy dokonali masakry żydowskiej na terenie Kresów Wschodnich, część ludności została wzięta w jasyr i wywieziona do Turcji i Egiptu. Wielu zmarło także w wyniku zarazy oraz głodu w oblężonych przez powstańców miastach. Niektórym udało się jednak uciec poza granice kraju m.in. do Austrii, Czech, Niemiec i Prus Książęcych. Natomiast od 1654 r. rzezi wyznawców judaizmu dokonywały na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego także wojska carskie, które część ludności przesiedlili w głąb Rosji.²¹ W skutek powstania Chmielnickiego liczba ludności żydowskiej w państwie polskim spadła o ok. 20 – 25%.²²

Kolejnym ciosem dla polskich Żydów był potop szwedzki, kiedy to doszło do kolejnych pogromów mniejszości judaistycznej.²³ Najbardziej ucierpieli zwłaszcza Żydzi wielkopolscy, głównie w skutek działalności wojsk Czarnieckiego. Część z nich, dzięki poparciu cesarza Ferdynanda, znalazła schronienie na Śląsku. W czasie wojny polsko – szwedzkiej śmierć poniosło ok. 3.5 tys. rodzin starozakonnych. ²⁴

Wybuch walk z kozakami doprowadził do zahamowania żydowskiego handlu hurtowego, a z powodu zaniku handlu zagranicznego i dalekosiężnego zaczęło funkcjonować głównie drobne kupiectwo żydowskie.²⁵ Zmalała również rola arendy w życiu ekonomicznym mniejszości mojżeszowej, gdyż z ich pomocy korzystali tylko właściciele wielkich majątków ziemskich. Przeważali za to wśród Żydów dzierżawcy młynów, tartaków, karczm i szynków. Dopiero w 1768 r. sejm zakazał dzierżaw karczm i szynków przez wyznawców judaizmu, jeśli nie zostało to zawarte w paktach ustalonych między Żydami a mieszczanami.²⁶ Głównym środkiem utrzymania stało się rzemiosło, które bardzo się rozwinęło. Żydzi, prócz starych profesji, opanowali nowe dziedziny produkcji rzemieślniczej np. namiotnictwo, przez upiększanie namiotów aplikacją i haftem na wzór sztuki tureckiej, blacharstwo, rytownictwo i introligatorstwo.²⁷

Pogorszenie sytuacji żydowskiej nastąpiło w momencie objęcia rządów przez dynastię saską. Utracili oni poparcie władców, ponadto nasiliła się antyżydowska działalność kościoła katolickiego, wytyczano coraz więcej procesów o mordy rytualne. Szlachta i magnateria obawiała się, że ludność żydowska może być dla nich konkurencją na drodze awansu społecznego. Wprowadzono wówczas zakaz sprawowania przez wyznawców judaizmu służby królewskiej i zarządzania dobrami królewskimi.²⁸

W 1764 r. królem Polski został wybrany Stanisław August Poniatowski. Na sejmie konwokacyjnym tegoż roku doszło do zwiększenia podatku pogłównego dla Żydów oraz zlikwidowano częściowo żydowską autonomię przez likwidację niektórych instytucji judaistycznych.²⁹ Zenon Guldon liczbę starozakonnych w tym okresie w całym kraju szacuje na 750 tys. osób.³⁰ Wielu Żydów zachęconych dynamicznym rozwojem Warszawy, rezydencji magnackich oraz dworu królewskiego przeniosło się do stolicy.³¹ Nastąpił wówczas okres niezwykłego rozwoju gospodarczego, w którym wyznawcy judaizmu prócz handlu inwestowali także w rzemiosło. Rozwijało się ono w Rzeczypospolitej, na Białorusi i Ukrainie. Pojawiły się nowe zawody tj. pończosznictwo, płatnerstwo i produkcja adamaszku, a z powodu konkurencji ze strony cechów miejskich powstały odrębne żydowskie bractwa rzemieślnicze.³² Na Mazowszu, Podolu i Podlasiu Żydzi zdobyli monopol w dzierżawieniu karczm i browarów. Coraz więcej ludności wyznania mojżeszowego mieszkało na ziemiach południowo – wschodnich Rzeczypospolitej Obojga Narodów , gdzie mogło liczyć na wsparcie właścicieli latyfundiów.³³

W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. ok. 180 tys. Żydów znalazło się poza granicami państwa. Największa grupa, zamieszkująca Galicję, dostała się pod panowanie austriackie. Habsburgowie mieli nadzieję na szybką asymilację tejże ludności z pozostałymi mieszkańcami cesarstwa austriackiego. Również caryca Katarzyna zrównała w prawach ludność judaistyczną z pozostałymi narodowościami, jednak dążyła do unicestwienia ich kultury i tożsamości.³⁴ I chociaż w Prusach nadano Żydom znaczne prawa i przywileje, zwłaszcza kupcom i bankierom zachęcając ich do przenoszenia się do Berlina, to w 1773 r. władze pruskie opublikowały nakaz opuszczenia kraju przez wszystkich wyznawców Mojżesza, których majątek był niższy niż 1000 talarów.³⁵ Wkrótce także Austria ograniczyła żydowską samorządność, handel i przedsiębiorczość, prowadziła akcję germanizacyjną. Rosja również wprowadziła znaczne restrykcje, ograniczające swobodę osiedlania się i przemieszczania.³⁶ Mimo rozbiorów handel żydowski nadal kwitł.

W latach 1788 – 1792 doszło do obrad Sejmu Wielkiego, który próbował ratować upadające państwo polskie. W czasie obrad poruszona została także kwestia żydowska, ale nie przyniosło to większych zmian w zmianie ich sytuacji prawnej. Podczas Sejmu powstał projekt, który deklarował tolerancję religijną, regulował żydowskie sprawy podatkowe, zezwalał im na handel i rzemiosło, regulował organizację gmin żydowskich. Jednak w skutek działalności niektórych członków Deputacji nie doszło do jego zatwierdzenia.³⁷ Uchwalono raptem jedną ustawę w 1792 r., która gwarantowała wyznawcom judaizmu nietykalność osobistą.³⁸

Reformy podjęte przez Sejm Czteroletni pojawiły się jednak za późno. Już w 1793 r. doszło do kolejnego rozbioru kraju, w którym wzięły jednak udział tylko Prusy i Rosja. W 1794 r. władze zaborcze narzuciły na podległą im ludność judaistyczną podatki wyższe niż te, które płacili wyznawcy pozostałych religii.³⁹

W czasie powstania kościuszkowskiego, w którym brali czynny udział także wyznawcy religii mojżeszowej, utworzony został przez Bereka Joselewicza lekkokonny pułk żydowski.⁴⁰ Żydzi uczestniczyli także w obronie Warszawy, wielu poniosło śmierć w czasie rzezi Pragi, dokonanej przez wodza rosyjskiego Aleksandra Suworowa.

Mimo bohaterskiej obrony kraju przez nieprzyjacielem, trzej sąsiedzi Rzeczypospolitej dokonali trzeciego, a zarazem ostatniego rozbioru Polski. W jego wyniku największa ilość Żydów dostała się pod panowanie rosyjskie. Musieli oni dostosować się do nowej rzeczywistości oraz sytuacji prawnej, społecznej i politycznej.

Podsumowując, Żydzi już od czasów średniowiecza byli jedną z największych mniejszości religijnych w Rzeczypospolitej. Choć funkcjonowali w obcym państwie, zachowali swój język i kulturę. Ich położenie społeczne zmieniało się w zależności od bieżącej sytuacji prawnej i gospodarczej, jednak najlepszy okres ich rozwoju przypada na panowanie ostatnich dwóch władców z dynastii Jagiellonów. Żydzi polscy zamieszkiwali głównie miasta, trudniąc się handlem dalekosiężnym oraz rzemiosłem. Wielu było także dzierżawcami dóbr królewskich, zajmowało się zarządzaniem majątkami magnackimi, ale też pełniło różne funkcje w administracji kraju. Inni utrzymywali się z pożyczania na procent. W czasie wojen XVII w. zginęło kilka tysięcy rodzin żydowskich, głównie z powodu rzezi. Część zmuszona była opuścić kraj. W późniejszym okresie doszło do wzrostu nieufności wobec wyznawców religii Mojżesza oraz wysuwania oskarżeń o bezczeszczenie hostii oraz mordy rytualne. Mimo to nadal kwitł handel żydowski oraz rozwijało się rzemiosło. Dopiero wiek XVIII spowodował pogorszenie sytuacji Żydów, co w głównej mierze spowodowane było kryzysem w państwie polskim. Doprowadziło to do rozbiorów, a w efekcie do utraty przez Rzeczypospolitą niepodległości. Żydzi w poszczególnych zaborach zmuszeni zostali do zmierzenia się z nową rzeczywistością.

---

1. Z. Guldon, Żydzi w Polsce do końca XVIII wieku. Wybrane zagadnienia, s. 8.↩

2. J.K. Petelewicz, Dzieje Żydów w Polsce, s. 1.↩

3. Z. Guldon, op.cit., s. 7.↩

4. http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html [dostęp 27 maja 2011]↩

5. http://kazimierz.zaprasza.net/history/pasek.htm [dostęp 27 maja 2011]↩

6. Ibidem [ dostęp 29 maja 2011]↩

7. K. Matwijowski, Żydzi i Ormianie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów (wiek XVI do XVIII), w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991, s. 165.↩

8. J.K. Petelewicz, op.cit., s. 3.↩

9. S. Ettinger, Sejm Czterech Ziem, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991, s. 35.↩

10. J.K Petelewicz, op.cit., s. 3.↩

11. J.K. Petelewicz, op.cit., s. 3.↩

12. http://www.lublin.jewish.org.pl/historia.html [dostęp 27 maja 2011]↩

13. Ibidem [dostęp 27 maja 2011]↩

14. A. Link – Lenczowski, Ludność żydowska w świetle uchwał sejmikowych XVI – XVIII w., w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991, s. 159.↩

15. K. Matwijowski, op.cit., s. 167.↩

16. M. Horn, Rola gospodarcza Żydów w Polsce do końca XVIII wieku, w:Żydzi wśród chrześcijan w dobie szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. W. Kowalski, J. Muszyńska, Kielce 1996, s. 20.↩

17. http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html [dostęp 27 maja 2011]↩

18. Ibidem [dostęp 27 maja 2011]↩

19. http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html [dostęp 28 maja 2011]↩

20. M. Horn, op.cit., s. 25.↩

21. Z. Guldon, Osadnictwo żydowskie i liczebność Żydów na ziemiach Rzeczypospolitej w okresie przedrozbiorowym, „Czasy Nowożytne” t.4, 1998, s. 30.↩

22. M. Horn, op.cit., s. 25.↩

23. Z. Guldon, Żydzi…, s. 31.↩

24. Z. Guldon, Osadnictwo…, s. 31 – 32.↩

25. M. Horn, op.cit., s. 25.↩

26. Ibidem, s. 27.↩

27. Ibidem, s. 28.↩

28. http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html [dostęp 30 maja 2011]↩

29. Ibidem [dostęp 30 maja 2011]↩

30. Z. Guldon, Osadnictwo…, s. 33.↩

31. M.M. Drozdowski, Żydzi Warszawy stanisławowskiej, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991, s. 192.↩

32. M. Horn, op.cit., s. 28 – 29.↩

33. Z. Guldon, Żydzi…, s. 13.↩

34. http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html [dostęp 31 maja 2011]↩

35. Z. Guldon, Osadnictwo…, s. 35.↩

36. J.K. Petelewicz, op.cit., s. 5.↩

37. A. Eisenbach, Sejm Czteroletni a Żydzi, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991, s. 185.↩

38. http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html [dostęp 31 maja 2011]↩

39. Ibidem [dostęp 31 maja 2011]↩

40. Ibidem [dostęp 31 maja 2011]↩