Polaków portret własny w świetle satyr I. Krasickiego „Powrotu posła”, bajek i publicystyki.
Epoka oświecenia przypada na lata 1740-1822. Był to trudny okres dla kultury zarówno świata jak i Polski. Szlachta coraz bardziej zacofana „dogląda” tylko swojej prywaty nie zdając sobie sprawy z zagrożenia, jakie wisi nad całym narodem Ich obrazy najlepiej możemy poznać dzięki poetom, którzy głosili potrzebę szerzenia oświaty i wpajania w społeczeństwo patriotyzmu. W swoich utworach wytykali zacofanie szlachcie, marnotrawstwo modnym damom oraz inne wady ówczesnego społeczeństwa takie jak pijaństwo czy ciągłe kłótnie. Starali się ośmieszyć stanowiska pewnych środowisk czy grup społeczeństwa. Znalazło tu zastosowanie hasło „uczyć bawiąc”, które ma odniesienie do satyr i bajek I. Krasickiego. W bajkach znajdujemy krytykę takich cech charakteru człowieka jak egoizm, głupotę, nieżyczliwość, niewdzięczność, snobizm, nieuczciwość, próżność, pychę czy chwiejność ludzkich poglądów i przekonań.
„Ptaszki w klatce” przedstawiają obraz części społeczeństwa, które z obojętnością patrzy na rozbiór Polski oraz drugą część, która próbuje walczyć o dobro ojczyzny. Bajka pt. „Dewotka” mówi o obłudzie religijnej. Dewotka modląc się o miłosierdzie sama bije swoją służącą. Bajka „Przyjaciele” mówi, aby nie ufać nikomu, gdyż człowiek dla swojego dobra może zdradzić nawet najlepszego przyjaciela. „Szczur i kot” - bajka ta atakuje i ośmiesza ludzką pychę, autor zwraca uwagę, iż powinniśmy w życiu kierować się skromnością i pokorą.
I. Krasicki pisał również satyry, których 22 cykl rozpoczął od utworu pt. „Do króla”. Tutaj przedstawiany jest konserwatyzm w sprawach politycznych jak i zacofanie umysłowe podwładnych króla, którzy wytykają mu wady takie jak: polskie pochodzenie, młody wiek, szlachecki rodowód, docenianie nauki czy łagodny stosunek do poddanych, które tak naprawdę są jego zaletami. „Pijaństwo” krytykuje nadmierne spożywanie alkoholu (ten był w tamtych czasach bardzo na topie), które jest nierozłącznym partnerem różnych okazji (urodziny żony, chęć poprawienia sobie humoru czy przyjęcie gości). Naświetlana tutaj jest postać szlachcica, który zdając sobie sprawę ze szkodliwości swojego postępowania nie zaprzestaje go. „Monachomachia” jest poematem heroikomicznym, który stanowi parodię eposów rycerskich. Bohaterowie toczący boje są potraktowani ironicznie. Dzieło to przedstawia krytycznie życie w zakonach Żebraczych, utrzymujących się z darów społeczeństwa i stanowiących dla niego ciężar. Ich mieszkańców poeta nazywa „wielebnym głupstwem”. Treścią utworu jest spór między dwoma zakonami. Wynikłe nieporozumienie mnisi starają się załagodzić w różny sposób. Najpierw zaproponowano zawody w piciu, lecz zaniechano tego pomysłu i postanowiono przeprowadzić dyskusje naukową i ukazać rywalowi swoją wyższość. Zakonnicy byli jednak mało wykształceni i szybko skończyły się im tematy do rozmów, a spór przekształcił się w zwykłą bójkę. Zwaśnione strony pogodził dopiero kielich z winem. Z tego poematu wyłania się obraz polskiego zakonnika, który przyzwyczajony jest do wygód, nadmiernego spożywania wina i piwa oraz jego zacofania umysłowego. „Powrót posła” J.U. Niemcewicza jako komedia polityczno-obyczajowa, miała propagować nowe reformy kraju i ośmieszać stare zwyczaje sarmackie. Działaczy stronnictwa politycznego reprezentują w utworze Podkomorzy i jego syn Walery, zaś obrońców starego „porządku” Gadulski, jego żona i Sarmancki. Niemcewicz demaskuje w ”Powrocie posła” nieuctwo, ograniczoność horyzontów myślowych konserwatystów. Sam Gadulski chwali się swoją głupotą, wspomina czasy, kiedy to "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni”. Zauważamy brak jakichkolwiek wartości moralnych dla tych ludzi, głównym „motorem” jest pieniądz. "Dom zawsze ustępować powinien krajowi”, to hasło jest reprezentowane przez drugą stronę, czyli „obóz postępowy”. Podkomorzy i Podkomorzyna są dumni, że wszyscy ich synowie nie próżnują, ale służą państwu. Podkomorzy to zwolennik obozu patriotycznego, sejmu stałego, reform, które proponuje sejm wielki, sprzeciwia się anarchii, nierząd, liberum veto, wolnej edukacji. Podkomorzy krytykuje wszystko to, co chwali Starosta, a więc wszelkie przywary i zbytki szlacheckie.
Wszystkie te portrety mają za zadanie uwidocznić szlachcie polskiej przywary, jakich oni sami w sobie nie widzą i uświadomić, iż sposób, w jaki teraz żyją, prowadzi do upadku Rzeczypospolitej a jedynym ratunkiem jest metamorfoza w człowieka oświeconego, jakiego reprezentują np. Podkomorzostwo
Na przykładzie twórczości Krasickiego uzasadnij słuszność jego słów, że "śmiech niekiedy może być nauką".
Przezwyciężenie kryzysu politycznego i moralnego było głównnym celem poetów oświecenia, którzy bardzo odważnie ukazywali i piętnowali sarmackie wady Polaków. Do tych poetów zaliczał się Ignacy Krasicki, poruszający te problemy, które przyczyniały się do złego stanu społeczeństwa, osłabienia władzy królewskiej, upadku moralności i zaniku dawnych obyczajów. Poeta wyznaje zasadę, że "śmiech niekiedy może być nauką, kiedy się z prywar, nie z osób natrząsa". Zgodnie z duchem epoki wykorzystywał humor i dowcip do walki z ludzką głupotą, ciemnotą kleru i szlachty. Ośmiewał rozpowszechnione w epoce saskiej pijaństwo i modne naśladowanie cudzoziemskich wzorców, krótkowzroczność polityczną. W bajkach, satyrach i poematach ukazywał doskonale podpatrzone sylwetki "ciemnych" mnichów, rozrzutnych paniczów, modne damy, głupich i tępych, a przy tym często okrutnych wobez swych poddanych, szlachciców. Jego twórczość stała się odbiciem prawdziwego życia, a wyśmiewając różne wady społeczeństwa, służyła postępowi.
Bajki Krasickiego, piętnujące wady osiemnastowiecznego społeczeństwa polskiego, odegrały ważną rolę wychowawczą i dydaktyczną.Jak wyjaśnia Krasicki we "Wstępie do bajek", utwory te nie mają na celu nikogo obrazić, lecz nauczać.Pojawiające się w bajkach zwierzęta uosabiają ludzi z konkretnymi wadami, na przykład przedstawionny w bajce "Szczur i kot" człowiek pod postacią szczura, jest zbyt pewny siebie i przekonany o swej wyzszości. Spotyka go za to kara, gdyż zostaje uduszony przez swojego najwiekszego wroga - kota. Podobnym utworem jest bajka "Kruk i lis". Również dydaktyczny charakter ma utwór zatytuowany "Jagnię i wilcy", który ukauje, że w świecie rządzi silniejszy, który nie zawaha się wykorzystać swojej przewagi. W bajkach tych, Krasicki wysmiewa się z różnych wad ludzkich, ostrzegając nas jednocześnie przed nimi i ucząc. Krasicki był tez wspaniałym obserwatorem zjawisk społecznych. Zauważał te sytuacje z zycia społecznego, które mogły rozbawić i zarazem nauczyć czegoś czytelnika. Przykładem takiego utworu jest "Dewotka", w którym ukazana jest przewrotność, dwulicowość ludzi, którzy co innego mówią a co innego robią. W większości bajek , zarówno epigramatycznych, jak i narracyjnych, w śmieszny, krytykujący sposób opisana jest scenka rodzajowa, zawarty morał, który ma wywierac na czytelniku jakis pozytywny wpływ. Krasicki w swych bajkach wyraża się tak:
"Jeśli z nich zdatna nauka nie płynie,
Natenczas blaskiem czczym tylko jaśnieją,
I na kształt próchna świecą, a nie grzeją."
Bajki Krasickiego obok aktualnego sensu społecznego i politycznego mają także charakter ogólnoludzki, komiczny. Ośmieszają bowiem wady, powtarzające sie w róznych epokach i mają na celu uświadomienie tych właśnie wad, czytelnikom.
Zarówno w bajkach, jak i w satyrach, Karsicki ze stanowiska racjonalisty, kpi z różnych wad, przywar ludzkich, z głupoty, pychy, okrucieństwa, dewocji, fałszu i zakłamania. Satyry jednak są bardziej refleksyjne niz bajki, posiadają mniej humoru, poniewaz zajmują się poważnymi problemami społecznymi. Wprawdzie ,czytając je, smiejemy się, ale jest to gorzki śmiech. Poprzez odpowiednie zrozumienie komizmu i humoru tych satyr, czytelnik powinien przeanalizowac i zrozumieć własne błędy. W utworze "Do króla przedstawiony jest negatywny portret szlachcica sarmaty. W przewrotny sposób Krasicki wyraził w nim szacunek do króla, napiętnował w ironiczny sposób poglądy szlachty sarmackiej. Tutaj także poprzez ironie i smiech wyszydza Krasicki wady szlachty, do której właśnie skierowany był utwór. Miała ona bowiem zrozumieć swoje niegodne postępowanie i satyra ta miała byc dla nich nauką.
Inną skierowaną zarówno do czytelników jaki i do ówczesnego społeczeństwa, było wyśmiewanie i krytykowanie pijaństwa. Opis bojki pijackiej w formie opowiadania uonacniająceego jest bardzo realistyczny. Krytykuje on ludzi , którzy potrafią pięknie mówić o zaletach trzeźwości, ganic pijaństwo, ale sami nie stronią od alkoholu. Zgodnie z twierdzeniem, że nauczyć się można czegoś poprzez śmiech z przywar, autor wyśmiewa cudzoziemszczyznę oraz tchórzliwą postawę. Satyra "Żona modna" jest tego przykładem; naśmiewa się tu z modnej szlachcianki hołdującej wzorom i modom. Natomiast w satyrze "Świat zepsuty" piętnuje brak przywiazania do tradycji, religii, obyczajów, lekceważenie zasad moralnych, zachęca do obrony ojczyzny. We wszystkich swoich satyrach, Krasicki umacnia swoje przekonania, że czytelnicy ich, wemą do siebie chociaż część tych przestróg. Nie są one naganą dla społeczeństwa, lecz wyśmiewaniem wad, krytyką, mającą uświadomić ludziom popełniane przez nich błędy i przestrzec ich przed następstwami. Satyry jeszcze ściślej niż bajki wiązały się ze stosunkami panującymi w Polsce w drugiej połowie XVIII wieku, jednak znajdujemy w nich myśli i spostrzeżenia aktualne w epoce atomu i lotów kosmicznych.
Tak samo jak w innych utworach Krasickiego, tak w "Monachomachii" drwi on ze społeczeństwa, mając na celu jego naprawę i naukę. Krasicki zwraca uwagę na pasozytniczy charakter życia klasztornego, dostrzega zacofanie społeczeństwa, które utrzymywało rozrastającą się masę próżniaczych i ciemnych mnichów. Posługując się subtelną drwiną i ironią, autor piętnuje takie wady mnichów, jak: próżność, lenistwo, głupotę, pijaństwo, zacofanie i wyśmiewa się z tych przywar.Nie atakuje jednak konkretnych osób, krytykuje natomiast wady i ułomności ludzkiego charakteru. Sam będąc biskupem, chce uświadomić społeczeństwu, jakie naprawdę są cechy zakonników, całkowicie sprzeczne z naszym wyobrażeniem. W poemacie tym autor jawnie natrzasa się z przywar mnichów, uważa bowiem, że są oni winni, a "prawdziwa cnota krytyk się nie boi". Poprzez ten utwór, Krasicki próbował przez śmiech trafić do sumienia zakonników, aby nauczyli się oni prawdziwego życia klasztornego i pojęli swoje błędy.
Krytykowanie postaw szlachty sarmackiej przez twórców oświecenia, a w szczególności przez Krasickiego, jest próbą nauki społeczeństwa, a przede wszytskim szlachty, poprzez humor i śmiech. Mimo że utwory te były pisane dla społeczęństwa tamtej epoki, współczesny czytelnik może odnaleźć w nich wiele pożytecznych wskazówek dla siebie. Można także zauważyć, że główne problemy poruszane przez Krasickiego , nadal są aktualne. W naszych czasach nie brak ludzi pyszałkowatych, kłótliwych, często spotykamy i dziś fałszywych przyjaciół czy obłudników, których postępowanie jest zaprzeczeniem głoszonych przez nich zasad. Pijaństwo to również plaga społeczna. Widzimy więc, że wady, które piętnował Krasicki w czasach stanisławowskich, nie należą do rzadkości we współczesnym świecie. Także i my powinniśmy wysmiewać się z tych złych cech charakteru , a nauką dla nas mogą być nadal utwory Krasickiego. Przez humor bowiem najlepiej mozna dotrzeć do człowieka, nie krytykując go wprost , ale pośrednio, śmiejąc się z wad, a nie z ludzi. Wszystkie utwory Krasickiego mają spełniać funkcję dydaktyczne, tzn. bawiąc mają pouczać, wychowywać czytelnika zgodnie z oświeceniową zasadą "I śmiech niekiedy może być nauką", która jest jak najbardziej słuszna.