9. różne znaczenia poezji i poetyckośći od antyku po wiek XX

Średniowiecze

Poetyki (traktaty wersologiczne) od XII w. (Mateusz z Vendôme, Godfryd z Vinsauf, Jan z Garlandii)

Teoria poezji miała charakter praktycznych pouczeń dotyczących konstruowania utworów –wpływ gramatyki i retoryki.

Nie pytano, czym jest poezja, ale jak powinna być tworzona, by zaspokoić gusty odbiorców

Poezja - mowa metryczna oparta na przyjemnych związkach słów i kwieciu myśli (Mateusz z Vendôme)

Wpływ retorycznej teorii tropów i figur (tzw. kolorów retorycznych) Problemy kompozycyjne (Godfryd z Vinsauf) i genologiczne (Jan z Garlandii)

Od renesansu – po oświecenie rozwój badań filologicznych związanych z odkrywaniem pism starożytnych tłumaczeniami na łacinę i języki narodowe:

1475 wydany List do Pizonów

1498 - Poetyka, Retoryka Arystotelesa w łacińskim tłumaczeniu Gorgia Valli

1535 - włoskie tłumaczenie Dialogów Platona

1549 tłumaczenie na włoski Poetyki

Na tym tle własne założenia:

Poeta (twórca) - poezja (proces twórczy) – poemat (utwór)

Wiedza o poezji jako o sztuce tworzenia (technē, ars).

Neoplatoński wątek szału poetyckiego

-zracjonalizowany w postaci natchnienia –umiłowania piękna i pożądania dobra (G. Bruno)

-ujęty przez kategorie religijno-metafizyczne - inspirowana przez Boga - boska iluminacja, stan psychiczny poety powstały z woli Boga, uzupełniany jednak przez wrodzoną i ćwiczoną zdolność poezjowania.

Czym jest poezja?

IuliusCaesar Scaliger Poetyka w siedmiu księgach (Poeticeslibriseptem) 1561

Poezja - odrębny typ mowy opartej na metrum, tropach i figurach, której celem jest tworzenie wizerunków rzeczy zarówno istniejących jak nieistniejących. Jej specyfika nie polega więc na zmyśleniu czy naśladowaniu, a na tworzeniu własnego świata zgodnie z przyswojonymi regułami i normami tworzenia. Ta funkcja upodabnia poetę do Stwórcy

Cele poezji

docere etdelectare.

„Celem poety jest uczyć w sposób przyjemny.”

M.K.SarbiewskiO poezji doskonałej (ok. 1627)

„Poezja jest sztuką, która naśladuje byty w materiale słownym nie według tego, jak istnieją, lecz jak powinny czy też mogą istnieć, względnie prawdopodobnie istnieją, istniały lub istnieć będą”

Boileau, Sztuka poetycka 1674

F. K. Dmochowski, Sztuka rymotwórcza 1788

„Zmyślenie jest żywiołem i duszą poety,

Gdy wytkniętej rozumem nie przechodzi mety”

Poetyka cudowności – Francesco Patrizi (1529-1597) Della poetica [O poetyce]

Poeta naśladuje – tworzy quasi-realny świat, ale przedstawia zarówno to, co możliwe, jak i niemożliwe, prawdziwe i zmyślone, to co nie do wiary, zadziwiające.

„Poezja to tworzenie za pomocą wiersza rzeczy cudownych”

W dobie baroku kategoria cudowności została powiązana z pojęciem konceptu - zgodnej niezgodności lub niezgodnej zgodności (Sarbiewski)

Koncept - poetyckie naśladowanie wytwarzające nową rzeczywistość (Tesauro)

Poetyka cudowności -tworzenie rzeczywistości możliwej tylko w świecie poetyckim, iluzji udającej prawdę, której celemsprawianie przyjemności i wzbudzanie podziwu

Romantyzm

poezja: *piękno *wiedza o bycie, poznawaie rzeczywistości, która za pomocą innych metod jest niepoznawalna

poeta: *prorok, prowadzi lud *prawodawca, mówi społeczeństwu jak ma żyć (rola społeczna)

Poezja – dziedzina natchnienia

Literatura – dziedzina narodowej społecznej świadomości

XX wiek

- próba unaukowienia teorii literatury, tworzy się naukę o literaturze

- literackość – cechy, które wskazują nam na nieróżnorodność literatury ( nie jest pytaniem o granice, a o przestrzenie, w których istnieje literackość)

I poł. XX wieku

- neoidealizm – pytanie o przeżycie, duchowość, wartości metafizyczne dzieła, doznawanie autora; dzieło literackie to cała duchowość, przeżycie wartości

- estetyzm – pytanie o walory konstrukcyjne, jak zbudowany jest tekst, jakie środki stylistyczne są użyte, odrzucenie duchowości

- fenomenologia – odwołuje się do świadomości autora, dzieło literackie to twór świadomości autora ubrany w słowa, intencje są sformułowane (nie są to westchnienia) – wyrażone jest to, co racjonalne, a nie psychologiczne; twór zobiektywizowany

Akt wymyślania dzieła -> użycie odpowiednich środków językowych

AMANDA

Współcześnie termin poezja stanowi gł. określenie dzieł literackich pisanych nie prozą, lecz wierszem, synonim liryki. Najdawniejsze zaś znaczenie to ogół wszystkich dzieł literatury pięknej.

Od antyku po wiek XVIII sztuka słowa dzieliła się na poezję i wymowę na podstawie kryterium formalnego - metrycznego.

* poezja = wiersz

* wymowa (oratorstwo) = proza

Wspólne im było stosowanie figur i tropów. Mniej istorne było kryterium tematyczne.

STAROŻYTNOŚĆ

Przyznawano jej wysoką pozycję, gdyż wierzono, że pochodzi ona z boskiego natchnienia, oddziałuje na dusze i przekazuje ogólne prawdy. Miała charakter meliczny (wykonanie przy muzyce), nigdy nie funkcjonowała tylko na piśmie. Miała silny związek z życiem społecznym, religijnym, politycznym... Ważne było też pojęcie mimesis, a więc naśladowanie rzeczywistości przez poezję (Platon, Arystoteles). Za źródło poezji Platon uważał natchnienie, Arystoteles – naturalną naszą zdolność do naśladowania, poczucie rytmu i melodii, a Horacy – wiedzę i talent.

ŚREDNIOWIECZE (też w punkcie 3)

Na początku myślenie o poezji cechowała fragmentaryczność i asystemowość. W XII w. pojawiają się pierwsze średniowieczne poetyki. Były one jednak podporządkowane gramatyce i retoryce. Teoria poezji miała charakter praktycznych pouczeń - jej celem było wskazanie, jak tworzyć poezję. Jako źródła poezji wskazywano Biblię i klasyków rzymskich. W średniowieczu poezja nie była wysoko cenioną sztuką, gdyż wówczas wartości estetyczne stały niżej niż poznawcze, wychowawcze, umoralniające... Dlatego też jako cele poezji wskazywano informowanie, nauczanie, moralizowanie, no ale też bawienie. Poetyki dzieliły literaturę na prozę i poezję. Nie pytano, czym jest poezja, ale jak ją tworzyć. Ale ogólnie pojmowano ją jako mowę metryczną opartą na przyjemnych związkach słów i kwieciu myśli (Mateusz z Vendome).

RENESANS

Szczególne zainteresowanie pismami starożytnymi - odkrywanie ich, czytanie, tłumaczenie na łacinę, a potem na języki narodowe. Renesans koncentrował się gł. na pochodzeniu poezji. Uważano, że poezja to przejaw boskiego szału, natchnienia, ale uzupełnionego wrodzoną i ćwiczoną zdolnością, umiejętnością poezjowania (źródła poezji: natchnienie - talent - wyobraźnia oraz wiedza - umiejętność – reguły. Patrz: punkt 9).

Poezję rozumiano jako umiejętność mówienia z zastosowaniem środków poetyckich. Chwalono sztukę poetyckę, szczególnie wysoko cenili ją F. Petrarka, G. Boccaccio. Często wynoszono ją ponas wszystkie inne sztuki i nauki.

BAROK

Uważano naturę za sprawczynię pojawienia się poezji. Podstawową właściwością tej sztuki uważano możliwość fikcji i kreacyjność (a wcześniej kładziono nacisk na funkcje naśladowcze!). Dalej przyznawano jej wysoką rangę wśród innych dziedzin sztuki i nauki. Czym jest poezja?

- J. C. Scaliger (Poetyka w siedmiu księgach, 1561): odrębny typ mowy opartej na metrum, tropach i figurach, której celem jest tworzenie wizerunków rzeczy zarówno istniejących, jak nieistniejących. Jej specyfika nie polega więc na zmyśleniu czy naśladowaniu, a na tworzeniu własnego świata zgodnie z przyswojonymi regułami tworzenia. Cel poezji: docere et delectare.

- M. K. Sarbiewski (O poezji doskonałej, ok. 1627): „poezja jest sztuką, która naśladuje byty w materiale słownym nie według tego, jak istnieją, lecz jak powinny czy też mogą istnieć, względnie prawdopodobnie istnieją, istniały lub istnieć będą”

- F. Patrizi (O poetyce): „poezja to tworzenie cudowności za pomocą wiersza”

Kategoria cudowności (tworzenie rzeczywistości możliwej tylko w świecie poetyckim, iluzji udającej prawdę, której celem jest sprawianie przyjemności i wzbudzanie podziwu) powiązana została z pojęciem konceptu („zgodna niezgodność lub niezgodna zgodność” - Sarbiewski).

W końcu XVIII wieku (OŚWIECENIE) termin poezja występuje w dwóch znaczeniach:

- sztuka słowa (to nowe znaczenie, kategoria estetyczna oznaczająca piękno, wzniosłość, idealizację, odnosząca się do sztuki w ogóle)

- wiersz (mowa wiązana)

Poezja w tej epoce dzieli się gł. na klasycyzm (nawiązanie do antyku, harmonia, prostota), sentymentalizm (uczucia, nastrój, natura...) i rokoko (wdzięk, zmysłowość, wyrafinowanie). Każdy z tych „nurtów” ma swą własną poetykę, wyłożenie zasad – F. Dmochowski „Sztuka rymotwórcza”, F. Karpiński „O wymowie w prozie albo wierszu”, J. Szymanowski „Listy o guście”.

W ROMANTYZMIE pojawiła się organicystyczna/organiczna teoria poezji – traktowano poezję jako duchowy organizm podległy procesowi spontanicznego rozwoju określany przez sobie właściwą formę wewnętrzną - jedność myśli i języka, treści i formy.

- S. Goszczyński: „poezja jest to sfera niewidzialna pomiędzy materią a duchem”

- M. Grabowski: „wszystko jest poezją”

Jako źródła poezji wskazywano gł. intuicję i uczucia (patrz: punkt 9). Bardzo ważne było natchnienie. Uważano, że poezja ma silny związek z naturą. Poeta jako duchowy przywódca narodu, a więc poezja jako zagrzewająca do walki o naród i wolność.

Pojęcie literatury pięknej w Polsce pod koniec XVIIIw. obejmowało poezję i wymowę (taki podział był od antyku do końca wieku XVIII - mowa o tym na początku).

Przed rokiem 1800 termin literatura oznaczał „wiedzę książkową” oraz „piśmiennictwo”. Po roku 1800 literatura pojmowana jest jako fikcja pisarska . Zmianę tę zawdzięczamy książce Madame de Staël De la littérature.

Od lat 60. XIX wieku termin poezja pokrywa się ze znaczeniem terminu liryka, zaś proza - z powieścią. Utożsamianie ich zaszło dlatego, że od tego czasu prawie cała twórczość epicka pisana jest prozą. Podobnie dramat od tego czasu rzadko jest pisany wierszem.

Poetyckość stanowi esencję poezji, decyduje o jej odrębności spośród wszelkich odmian i form mowy. To swoiste cechy wypowiedzi poetyckiej odróżniające ją od innych typów przekazu słownego. Współcześnie przez poetyckość rozumie się gł. dominację funkcji estetycznej.

Poetyckość była bardzo ważna dla praskich strukturalistów. Za jedną z najważniejszych cech języka poetyckiego uznali osłabienie jego odwołań do sfery pozajęzykowej, na korzyść wyeksponowania samego znaku jako takiego (autoteliczność). Inną ważną cechą okazała się aktualizacja różnych poziomów systemu języka, a więc wydobycie na plan pierwszy i wyróżnienie takich poziomów, które w języku ogólnym mogą w ogóle być niezauważone. Wypowiedź poetycką uznawali przy tym teoretycy prascy za całość funkcjonalną.

Jakobson również szukał uniwersalnej i ponadczasowej cechy poetyckości. Podkreślał, że treść pojęcia „poezja” może się zmieniać, natomiast funkcja poetycka zawsze będzie pozostawała taka sama. Poetyckość była, jego zdaniem, tylko częścią złożonej struktury dzieła literackiego, ale to ona organizowała dzieło poetyckie, a nawet rządziła nim.

By poetyckość zaistniała w pełni, słowo powinno stać się autoteliczne, prezentować jedynie samo siebie - musiała zostać osłabiona relacja reprezentacji, czyli zastępowania przedmiotu, do którego słowo się odnosiło. Poetyckość była zatem dla Jakobsona zjawiskiem antynomicznym - jej specyfiką okazywała się jednoczesna tożsamość znaku z przedmiotem i brak tej tożsamości.

Język poetycki, według Jakobsona, wykorzystywał ogólne mechanizmy językowe i realizował funkcje komunikacyjne, ale jednocześnie przeciwstawiał się im, skupiając uwagę wyłącznie na sobie, nie zaś na przekazywanej informacji. I odwrotnie - poetyckość była również właściwością każdej wypowiedzi o charakterze językowym, realizującej gł. funkcje praktyczne.