1. Profesjonalna kompetencja diagnozowania

Diagnoza – pochodzi z języka greckiego, oznacza rozpoznanie. W języku polskim 3 znaczenia:

1. Proces diagnozowania

2. Efekty tego procesu

3. Dziedzina nauki i praktyki

Złożony proces, obejmujący sformułowanie pytań diagnostycznych, wybór odpowiednich narzędzi, zbieranie danych, ich ocenę i integrację, a w efekcie sformułowanie odpowiedzi na pytania diagnostyczne.

Test – znaczenie psychometryczne, jest to zdefiniowana procedura zbierania i interpretacji danych, spełniająca wymagania standaryzacji, obiektywności i normalizacji. Testy stosowane w praktyce powinny także mieć udowodnioną empiryczność trafność i rzetelność, która da się sensownie określić tylko w odniesieniu do procedur spełniających dwa pierwsze z wymienionych warunków.

Proces diagnozowania:

-rozwiązywanie problemu (Turner, DeMers, Fox i Reed, 2001),

- formułowanie i testowanie kolejnych hipotez w poszukiwaniu odpowiedzi na zasadniczy problem diagnostyczny ( Fernandez – Ballesteros, 2001).

Kompetencje psychologa (kompetencje profesjonalne – Kaslow, 2004).

Europejski Dyplom Psychologa (EDP): profesjonalne kompetencje, wśród których wyróżnia się kompetencje trzonowe, dotyczące umiejętności podstawowych dla wykonywania zawodu oraz kompetencje aktywujące, ułatwiające stosowanie tych pierwszych oraz wspomagające rozwój zawodowy. Diagnoza psychologiczna jest jedną z sześciu trzonowych kompetencji trzonowych. Świadomość różnorodności wraz ze świadomością etyczną stanowią dwie fundamentalne kompetencje, na których opierają się wszystkie kompetencje trzonowe.

Kompetencja diagnostyczna – umiejętność posłużenia się odpowiednimi metodami (np. wywiadem, testami, obserwacją) w celu określenia istotnych – ze względu na świadczoną usługę – właściwości badanej osoby, grupy, organizacji lub sytuacje.

1. Wiedza. Podstawy teoretyczne diagnozy psychologicznej

Diagnoza należy do najbardziej podstawowych dziedzin psychologii, powstała u początków istnienia psychologii jako nauki i rozwijała się wraz z nią.

3. trendy rozwoju diagnozy:

1. Integracja różnych pojęć metodologicznych, dawniej uznawanych za wykluczające się wzajemnie:

• Podejście nomotetyczne i idiograficzne

Nauki nomotetyczne (odkrywanie praw ogólnych, np. fizyka)

Nauki idiograficzne (skupione na wyjaśnianiu zjawisk jednostkowych, np. historia)

• Według niemieckiego filozofa Wilhelma Windelbanda

W psychologii dzięki pracom Gordona Allporta.

Podejście nomotetyczne w psychologii – działalność badawcza, ukierunkowana na odkrycie i wyjaśnienie ogólnych prawidłowości rządzącymi zachowaniem jednostek. Poznawanie procesów i zjawisk o charakterze uniwersalny (wspólnym wielu ludziom). Procedura diagnostyczna musi być wystandaryzowana, zobiektywizowana i znormalizowana.

Podejście idiograficzne w psychologii – rozumienie i opisanie jednostki jako niepowtarzalnej indywidualności. Zjawiska specyficzne dla konkretnej osoby. Modelowy przykład to studium przypadku.

Lamiell postulował połączenie obu pojęć, termin idiotetyczny.

• Podejście ilościowe i jakościowe

Ilościowe – pomiar liczbowy

Jakościowy – opis w kategoriach jakościowych . Stanowi nazwę nurtu specyficznego, interdyscyplinarnego nurtu badawczego (Denzin i Lincoln, 1998, Konecki 2000). Sprzeciw wobec metod ilościowych. Ważna jest perspektywa osoby badanej, jej subiektywne doświadczenie i sposób przeżywania świata. (Guba i Lincoln)

Podejście mieszane – Creswell, 2003, Tashakkori i Teddlie, 2001, różne techniki w tym samym badaniu.

Pschoterapeci – Deacon i Piercy, uzupełnienie ilościowych technik diagnozowania o techniki jakościowe. W Polsce: Straś – Romanowska, 2000

Zmiany w modelu diagnozy i relacji diagnostycznej, od modelu medycznego do podejść opartych na współpracy:

Zmiany w ogólnym modelu diagnozy psychologicznej (Kowalik, Brzeziński):

1. Diagnoza różnicowa (nozologiczna) – pochodzi z medycyny, była związana z psychologią kliniczną. System nozologiczny – system nazewnictwa jednostek chorobowych (np. DSM – I) stosowany w diagnozie medycznej. Jednostki nozologiczne – są to konkretne zaburzenia, np. grypa. Rozpoznanie jednostki na podst. symptomów, które mogą tworzyć syndrom (zespół objawów). Rozpoznanie pozwala postawić prognozę (rokowanie) i stosować terapię. Stosuje się różnicowanie, czyli wykluczenie możliwości pomylenia danej jednostki zaburzenia z inną o częściowo wspólnych objawach. Błędy: reifikacja (uprzedmiotowienie), ekstremalność myślenia o pacjencie, etykietowanie. Ze strony pacjenta – efekt Rumpelstilzchena (reakcja na rozpoznanie zaburzenia i określenie go fachowym terminem, pacjent zrzeka się odpowiedzialności za własne leczenie, irracjonalna wiara w moc słowa, nazwa z baśni)

2. Diagnoza funkcjonalna – w odp na rozwój wiedzy psychologicznej i uniezależnienie od modelu medycznego. Pogłębiony i bardziej wnikliwy opis problemu zjawiska i wyjaśnienie go w terminach wybranej koncepcji psychologicznej. Stosowana w psychologii klinicznej, edukacyjnej, organizacji i pracy i innych.

3. Diagnoza psychospołeczna (interakcyjna) – uczynienie osoby badanej partnerem badania. Składa się z protodiagnozy i oceny psychologa.

Ruch na rzecz ustanowienia empirycznych podstaw procedur diagnostycznych

Kwestia poprawności wnioskowania diagnostycznego oraz czynników, które jej sprzyjają.

Rozróżnienie klinicznej i statystycznej metody diagnozy – T.R. Sarbin, dużą rangę nadał Paul E. Meehl

Predykacja – diagnoza prognostyczna, przewidywanie wystąpienia pewnego rodzaju właściwości lub zachowania (kryterium) na podstawie wiedzy o innych właściwościach lub zachowaniach (predykatory).

Westen i Weinberger – „diagnoza nieformalna”, „niestrukturalizowana”

Termin diagnoza kliniczna jest stosowany jako przeciwieństwo diagnozy sformalizowanej.

William Grove:

1. diagnoza kliniczna jest procedurą używaną od dawna przez lekarzy i psychologów praktyków, w której diagnosta zestawia razem różne dane i wyciąga wnioski, stosując metody nieformalne, subiektywne.

2. diagnoza mechaniczna – jest to każda dokładnie określona procedura, w której wnioski diagnostyczne wyprowadza się z danych za pomocą ścisłego algorytmu > „przepis z książki kucharskiej”.

Przeciwnikiem Meehla w sporze o wartość wnioskowania klinicznego był Robert R. Holt, uważał, że zadaniem klinicysty nie jest diagnoza jako rozpoznanie zaburzenia, lecz analiza znaczeń. Żeby pomóc pacjentowi trzeba zrozumieć jego subiektywną rzeczywistość i system wartości. Mówił o swoim podejściu jako teoretycznym.

Przykłady błędów i zniekształceń poznawczych, na które narażony jest diagnosta stosujący nieformalne reguły wnioskowania: na diagnostę ma wpływ wiele czynników, np. indywidualne zainteresowania – efekt usuwania w cień kwestii zawodowych. Występuję też zjawisko „od początku wiedziałem, że tak będzie”.

Diagnoza oparta na dowodach empirycznych

Diagnoza oparta na dowodach empirycznych wpisuje się w nurt działań pokrewnych, określanych jako EBP, czyli praktyka oparta na dowodach empirycznych. Jest to dążenie do tego, by wszystkie działania praktyczne były parte na podstawach naukowych, wymóg stosowania ustruktalizowanych metod i procedur, które przeszły weryfikację empiryczną.

Praktyka psychologiczna oparta na dowodach empirycznych:

• integrowanie najlepszych dostępnych dowodów empirycznych (różnorodne dane, pochodzące z badań laboratoryjnych i terenowych, uzyskane metoda ilościowymi i jakościowymi.

• z biegłością praktyczną (umiejętność przeprowadzania badań i formułowania sądów diagnostycznych, konceptualizacja przypadku, umiejętności interpersonalne, budowanie przymierza, umiejętność oceny wyników badań i wdrożeniach ich w praktyce)

• w kontekście indywidualnych właściwości klienta, jego preferencji i kultury, z której pochodzi (rozumienie ograniczeń i mocnych stron różnych procedur w odniesieniu do różnych grup klientów, zmienne demograficzne, społeczno –kulturowe, przynależność etniczna, stan rodzinny, status ekonomiczny, orientacja seksualna, wartości, normy, zwyczaje)

Diagnoza powinna być wykonywana nie tylko na początku interwencji, ale a trakcie całego postępowania.

Charakterystycznym rysem EBA jest akcent położony na wiarygodne techniki pomiaru. Aby narządzie uznane było za wiarygodne, jego parametry psychologiczne musza być przekonujące.

W EBA diagnozowanie to coś więcej niż stosowanie testów i innych technik diagnostycznych.

1. Poziom pośredni – wybór i realizacja strategii diagnozowania konkretnej właściwości lub zjawiska

2. Poziom całościowy – integracja wszystkich zadań z poziomu pośredniego i skuteczna realizacja całego procesu diagnozowania zgodnie z przyjętą procedurą.

Metody i techniki diagnostyczne w świetle badań:

Gary Groth – Marnat wyróżnia 3 główne metody diagnozowania: wywiad (rozmawianie z osobą uczestniczącą w badaniu), obserwowanie zachowania (zaplanowane rejestrowanie jej określonych zachowań) i testowanie (stawianie różnych rodzajów zadań).

Test psychologiczne – procedura zbierania danych, spełniająca warunek standaryzacji, obiektywności i normalizacji.

METODY DIAGNOZY PSYCHOLOGICZNEJ:

1. Wywiad

Z reguły poprzedza interwencję psychologiczną i terapię.

Wywiad – rozmowa przeprowadzana w celu uzyskania określonego rodzaju informacji. Wywiad psychologiczny jest zarazem postępowaniem badawczym i profesjonalnym kontaktem z klientem.

1. Ogólna sytuacja, w której przeprowadzany jest wywiad

2. Struktura wywiadu

Rodzaje wywiadu:

• ustrukturalizowany (standaryzowany, obiektywność i standaryzacja, istnieje z góry ustalony, drobiazgowy schemat postępowania, którego osoba badająca nie może modyfikować w trakcie rozmowy. Kolejność pytań jest z góry ustalona, z góry są określone odpowiedzi osoby badanej, przypomina kwestionariusz, badający czyta odpowiedzi badanemu, przeprowadzania trzeba się nauczyć, zalety: wyższa rzetelność i trafność niż w przypadku innych

• Częściowo ustrukturalizowany (z góry określono zasadniczy cel i główne poruszane w nim problemy, jednak osoba badana i badająca mają swobodę formułowania wypowiedzi, mogą się znaleźć pytania otwarte i zamknięte, badający czuwa jednak nad przebiegiem rozmowy

Struktura wywiadu (Williamson i in. 1997) – specyficzne określenie rodzaju pytań, specyficzne określenie kryteriów ewaluacji odpowiedzi, ścisły empiryczny związek pytań i kryteriów z celem badania, ustalenie puli pytań powtarzanych w przypadku każdej osoby badanej, zastosowanie skal szacunkowych):

• Wywiad sytuacyjny (SI), najwyższe wskaźniki trafności spośród różnych rodzajów wywiadów, prezentowanie kandydatowi opisów różnych konkretnych sytuacji, z jakimi może się on zetknąć w pracy i pytanie o jego prawdopodobne zachowanie. Dobór treści zależy od rodzaju pracy.

• ustrukturalizowany wywiad dotyczący wzorców zachowania

• ustrukturalizowany wywiad behawioralny

• BEI – odmiana behawioralnego wywiadu sytuacyjnego, wywodzi się z koncepcji McClellanda, kompetencje osobiste w zakresie zawodowym, podejście empiryczne, istotny dobór treści

• SIRS – pomaga wykryć przypadki symulacji chorób psychicznych

• Swobodny – ustrukturalizowany w sposób zewnętrznie niewidoczny – spotyka się rzadko, podczas swobodnego wywiadu diagnosta nie posługuje się żadnym arkuszem do kodowania osoby badanej, słucha jej, zapisuje dane na dyktafon, poddaje się ocenie bogactwo znaczeń treściowych. 3 wykonywane zadania: transkrypcja, kodowanie wyników, analiza.

Odmiany wywiadu w zależności od liczby i roli uczestników tabelka (s. 63, PDF:31)

Wywiad aktywny Holsteina i Gubriuma – przedmiot badania powstaje w chwili pomiaru, w wyniku spotkania osoby badające i badanej. Informacje są wspólnie współkonstruowane przez obie osoby spotykające się podczas badania. Badany współpracuje z badaczem, obie strony są aktywne. Podejście pozytywne. Dane uzyskane z wywiadu mają ukazywać rzeczywiste, własne przekonania respondenta. Badany i badacz mogą stosować różne pozycje podmiotowe.

1. Obserwacja – to szeroka i różnorodna klasa procedur diagnostycznych. Najogólniej można ją określić jako przyglądanie się zachowaniu diagnozowanej osoby lub grupy i rejestrowanie wybranych aspektów tego zachowania.

Jedna z trzech tradycyjnie wyróżnianych metod diagnozy psychologicznej, obok wywiadu i testowania (Groth – Marnath, 2003). Metoda klasyczna i rozwijająca się. Stosuje się na wszystkich obszarach psychologii.

Rodzaje obserwacji:

• Bezpośrednia (obserwator jest obecny podczas zachodzenia obserwowanych zjawisk i stwierdza ich wystąpienie, obserwator przygląda się zachowaniom w pełnej formie, tak jak przebiegają w rzeczywistości) lub obserwacja pośrednia (wnioskowanie o wystąpieniu interesujących nas zachowań),

• Jawna (obserwator jest obecny w tym samym pomieszczeniu lub badani wiedzą, że biorą udział w badaniu) lub ukryta (obserwator nie jest widoczny dla uczestników badania lub badani nie wiedzą, że biorą udział w badaniu)

• Laboratoryjna (z góry przygotowujemy pewną sztuczną sytuację) lub naturalna (w naturalnym środowisku)

• Uczestnicząca – badacz przez pewien czas staje się członkiem grupy czy społeczności. Zwiększa reprezentatywność i trafność, zmniejszenie obiektywności. Jest czasochłonna

• Ambulatoryjna – Fahrenberg, 2002, Fahrenberg, Myrtek, Pawlik i Perrez, 2007). Monitorowanie zachowań jednostki przez 24 godz na dobę w toku jej codziennych czynności i w zwykłym środowisku, dzięki urządzeniom elektronicznym.

• ustrukturalizowana (nadanie struktury procesowi obserwowania, kodowanie i kategoryzowanie obserwowanych zachowań) lub niestrukturalizowana (narracyjna, diagnosta w formie historii opowiada co się wydarzyło)

Sposoby nadawania struktury procesowi obserwowania

3 sposoby zostały opisane przez Herberta F. Wrighta:

• zbieranie próbek czasowych – rejestrowanie zachowań diagnozowanej osoby lub grupy w jej naturalnym środowisku w określonych odcinkach czasu, zazwyczaj odcinki od 5 do 15 min i organizowane w serii po kilkanaście. Momenty nierzadko dobiera się losowo. Zebranie reprezentatywnej próby zachowań typowych dla danej osoby lub grupy

• zbieranie próbek zdarzeń – diagnosta skupia się na jednym, konkretnym rodzaju zachowania, np. epizodach agresji dziecka w przedszkolu lub pacjenta na oddziale psychiatrycznym. Jest to metoda, kiedy obserwowane zachowanie zdarza się rzadko.

• ocena zachowania na skalach (stosowana jest też druga metoda kodowanie zachowania) – kodowanie zachowania odnosi się do wystąpienia zachowań określonego rodzaju podczas obserwacji. Zostało wprowadzone przez Edwarda C. Tolmana, rozróżnił zachowania molarne (celowe, podejmowane ze względu na pewien wynik, są złożone) i molekularne (pojedyncze reakcje na bodźce zewnętrzne czy wenętrzne)

Wykorzystanie specjalistycznej aparatury do rejestracji wybranych parametrów zachowania – nagrania audio lub wideo, rytm serca, ciśnienie krwi, poziom różnych substancji lub ciał immunologicznych we krwi, odporność skóry (EDA), aktywność elektryczna mózgu (EEG), mięśni szkieletowych (EMG) i serca (EKG), wariograf (poligraf).

1. Testowanie

Najczęściej spotykany podział (Anastasi i Urbina, 1999, Hersen, 2003, Strelau 2000) to na 2 kategorie: testy osobowości i testy inteligencji i zdolności. Są jeszcze testy w psychologii pracy i organizacji (Hersen, 2003) czy krótkie testy przesiewowe i testy do celów ewaluacji interwencji (Groth – Marnat, 2003).

Inne klasyczne rozróżnienie: testy obiektywne i projekcyjne. Niekiedy projekcyjne wyróżnia się jako podkategorię wewnątrz kategorii testów osobowości (Anastasi i Urbina, 1999, Hilsenroth, Segal i Hersen, 2003), a czasem tworzy kategorię ogólną (Seligman, Walker i Rosenhan, 2003, Strelau, 2000). W Stemplewskiej przyjęła kategoryzację testów opartą na założeniach teoretycznych i metodologicznych.

Przeprowadzając badanie testowe, psychologowie proszą zazwyczaj osobę badaną o wykonanie jednej z 3 czynności: udzielenia odp na pytania lub wyrażenia swojej opinii – kwestionariusze, wykonanie określonego, strukturalizowanego zadania – próby zadaniowe, nadanie struktury i znaczenia materiałowi bodźcowemu, który jest niestrukturalizowany – techniki projekcyjne. Odpowiedź osoby badanej w kwestionariuszu stanowi znak jej właściwości pozatekstowych, a wykonanie zadania testowego to próbka tych właściwości (McFall, 2005).Odpowiedzi na pytania kwestionariusza stanowią opis (w kwestionariuszach samo opisowych, takich jak STAI) lub korelat (w kwestionariuszach behawioralnych, takich jak MMPI).

Kwestionariusze

Klasycznie rozumiane składają się z pytań i możliwych odpowiedzi: tak, nie, ewentualnie trudno powiedzieć. W innych zamiast pytań są stwierdzenia, a zadaniem osoby jest ocena na ile się z nimi zgadza. Istnieją też taki, gdzie poszczególne pozycje to pojedyncze słowa, a zadaniem badanej jest określenie, w jaki sposób przymiotniki odnoszą się np. do własnego Ja. Przykłady kwestionariuszy z różnych podpunktów – s 45 pdf, s.91 (i dalej!)

Skala jest narzędziem jednorodnym, składa się z pozycji mierzących ten sam konstrukt. Pozycje skali powinny być wysoce skorelowane oraz wzajemnie wymienne.

Inwentarz – narzędzie heterogeniczne, które składa się z pozycji mierzących różne składowe interesującego nas konstruktu. Pozycje te nie mogą być zatem wysoko skorelowane, ani też wymienne. Niemal wszystkie opierają się na samoopisie, osoba badana jest zarazem źródłem informacji i obiektem, którego te informacje dotyczą. Treść samoopisu pozwala poznać przede wszystkim to, co osoba badana myśli na swój temat, jednak obraz ten nie musi być wierny ani wyczerpujący.

Techniki projekcyjne

Nazwa ta obejmuje bardzo różnorodne instrumenty diagnostyczne, które łączy wspólne podejście do problemu teoretycznego, czym jest osobowość. Techniki projekcyjne nie skupiają się na diagnozowaniu cech osobowości, lecz dążą do rozpoznania działających w niej sił i procesów dynamicznych, klasycznie określanych jako potrzeby, motywy, konfliktu, aktywność ego, mechanizmy obronne, schematy apercepcyjne, wzorce doświadczania.

Zgodnie z propozycją Gardnera Lindzeya (1959; por. Lilienfeld, Wood i Garb, 2002), techniki projekcyjne można zaklasyfikować do 5 kategorii, odpowiednio do rodzaju zadania, które dana technika stawia przed osobą uczestniczącą w badaniu:

1. Skojarzenia

2. Selekcja

3. Uzupełnianie

4. Tworzenie

5. Ekspresja

Trzy kategorie technik projekcyjnych w zależności od stopnia ustrukturyzowania zadania, jakie stawiają one przed uczestnikami badania (Łaguna i Lachowska, 2003):

• Zadanie strukturalizowane – np. testy zdań niedokończonych, techniki oparte na metaforach, są strukturalizowane jedynie w porównaniu z pozostałymi zadaniami projekcyjnymi.

Test RISB wykorzystuje się w diagnozie indywidualnej jako wstęp do wywiad lub uzupełnienie innych metod. Test do diagnozy poziomu rozwoju ego Jane Loevinger.

• Zadania częściowo strukturalizowane- test apercepcji tematycznej (TAT), techniki z użyciem zabawek.

• Zadania niestrukturalizowane – test Rorschacha, rysunek projekcyjny

Kiedy warto stosować techniki projekcyjne?

1. Gdy uczestnik badania może się obawiać wyrażania swoich prawdziwych opinii,

2. Tematyka dotyczy intymnych sfer życia, porusza drażliwe sprawy,

3. Istnieje obawa, że uczestnicy badania będą odpowiadać tak, by zadowolić osobę prowadzącą wywiad,

4. Badana osoba może nie zdawać sobie sprawy z rzeczywistych powodów własnego zachowania,

5. Problemy, których badanie dotyczy, trudno zwerbalizować lub opisać

Ze względu na sposób interpretacji procedur diagnostycznych opartych na rysunku projekcyjnym wyróżnia się trzy ich zasadnicze kategorie, inaczej oceniane pod względem ich wartości diagnostycznej i perspektyw dalszego stosowania (Groth – Marnat, 1997):

1. Podejście impresyjne – praktyki, w których wnioski diagnostyczne są oparte na ogólnych wrażeniach diagnosty na temat rysunku, bez żadnych sformalizowanych kategorii interpretacji i systemów punktowania, nie istnieją wyraźne systemy czy procedury diagnostyczne, jest najbardziej rozpowszechnione, ale nie spełnia warunków naukowości

2. Podejście skupione na oznakach – klasa procedur, w których pewne wyodrębnione cechy rysunku uważa się za wskaźniki różnych zmiennych psychologicznych, np. słaba, przerwana kreska bywa uważana za wskaźnik lęku, jest rozpowszechnione, jest w pierwszej dziesiątce najczęściej używanych diagnostycznych w USA

3. Podejście całościowe – nieliczne procedury, w których pojedynczym właściwością rysunku nie przypisuje się wartości diagnostycznej. Znaczenie diagnostyczne ma dopiero określony zestaw wskaźników. > tylko to uznaje się współcześnie za dopuszczalne w diagnozie psychologicznej, pozostałe nie spełniają standardów naukowych.

Nie są trafne, rzetelność umiarkowana, wątpliwa użyteczność tych technik w praktyce diagnostycznej. W Polsce szczególnie popularne są: Test Drzewa (nie spełnia naukowych standardów i nie jest narzędziem diagnozy psychologicznej) i Rysunek Rodziny (trafność diagnostyczna badanych wskaźników nie zostało potwierdzone empirycznie, szansą jest stosowanie podejścia całościowego). W dziedzinie rysunku projekcyjnego po raz pierwszy zastosowała takie podejście E. M. Koppitz tworząc swój test rysowania postaci ludzkiej wraz z systemem trzydziestu teoretycznych wskazań, empirycznie związanych z trudnościami w adaptacji u dzieci. Uzyskała narzędzie efektywnie różnicujące młodzież z problemami i grupę porównawczą.

Próby zadaniowe

Szeroka klasa technik diagnostycznych, które polegają na postawieniu przed osobą badaną zadania wymagającego wykorzystania zdolności mierzonej w tym badaniu. Wynik badania jest stwierdzonym na podstawie efektu wykonania zadania testowego poziomem danej dyspozycji, zdolności lub kompetencji. Jest jednym z założeń podejścia psychometrycznego do diagnozy tych konstruktów. Stosuje się także do diagnozy innych konstruktów psychologicznych, w tym niektórych zmiennych osobowościowych.

1. Testy inteligencji – nie stosuje się już terminu rozwojowe IQ, zastąpiony dewiacyjnym ilorazem inteligencji (Wechslera), opiera się na odchyleniu wyniku indywidualnego w stosunku do średniej dla danej populacji.

Najszerzej znanym i najczęściej wykorzystywanym na świecie testem jest Skala Inteligencji Wechslera, zarówno w wersji dla dorosłych, jak i dla dzieci. Skala Wchslera składa się z odrębnych testów (12 dla dzieci i 11 dla dorosłych) w połowie słownych, w połowie bezsłownych, które tworzą podskale inteligencji werbalne i niewerbalnej. Przeznaczona jest do indywidualnej diagnozy inteligencji. Kolejny popularny z polską standaryzacją jest Test Matryc Ravena. Należy do kategorii testów niewerbalnych. Ma kilka wersji. Ma opinię wolnego od obciążeń kulturowych.

Kolejnym testem niewerbalnym mającym opinię wolnego od obciążeń kulturowych jest Międzynarodowa Wykonaniowa Skala Leitera.

Test Rysunku Postaci Ludzkiej, technika badania rozwoju intelektualnego dzieci. Nie jest to technika projekcyjna, odmienne są jej założenia i konstrukcja. Właściwości rysunku postaci ludzkiej mogą być wskaźnikami rozwoju intelektualnego dziecka. Sprawdza się nawet u dzieci poniżej 3 roku życia.

Test niewerbalny dla dorosłych – Test Sortowania Kart z Wisconsin, ma polską adaptację i normalizację. Wykorzystany m.in. w diagnozie neuropsychologicznej, ma on zdolność wykrywania specyficznych deficytów poznawczych.

Polskie: - APIS, alternatywa dla Wechslera, stworzony przez Annę Ciechanowicz, Aleksandrę Jaworowską, Annę Matczak i Teresę Szustrową. Obecnie istnieją dwie wersję testu: APIS – Z (można badać dorosłych i starszą młodzież) i APIS – R (zmodyfikowana i zrenormalizowana wersja przeznaczona dla badania młodzieży w wieku około gimnazjalnym). Obie wersje mają potwierdzoną trafność i rzetelności, bywają stosowane w poradnictwie szkolnym i zawodowym.

Kreatywność myślenia – Rysunkowy Test Twórczego Myślenia, Klaus K. Urban i Hans G. Jellen, w polskiej adaptacji Matczak, Jaworowska i Stańczak. Uzupełnienie w dowolny sposób serii rysunków.

Pomiar operacyjności myślenia u dzieci – test DMI – 2 (Diagnoza Możliwości Intelektualnych), Anna Tomczak, oparty na teoretycznych podstawach koncepcji Piageta. Połączenie ścisłości podejścia ilościowego z wnikliwością podejścia jakościowego.

Test Mechanizmów Obronnych, Ulf Kragh. Jednoczesna prezentacja dwóch bodźców: neutralnych i zagrażających, neutralne wyświetlane długo, zagrażające w czasie ekspozycji zbyt krótkim, aby pozwolić na świadome rozpoznanie obrazu.

Próby zadaniowe – metody pomiaru decentracji interpersonalnej. Opracowany przez Melvina Feffera opiera się na zastosowaniu piagetowskiej idei decentracji poznawczej do rozwoju społecznego.

Inne techniki i metody

Techniki, które dzielą kilka właściwości wcześniej omówionych technik. Dopuszczają znaczną swobodę na etapie zbierania danych, pozostawiają osobie badanej pole do wprowadzenia jej osobistego systemu znaczeń. Różne nazwy: techniki mieszane lub idiograficzno – nomotetyczne, techniki autorskie.

• Q –sort, wykorzystanie metodologii Q, William Stephenson. Nowy rodzaj analizy czynnikowej, korelacje dotyczą osób, celem jest badanie danych subiektywnych, np. ocen czy preferencji ludzi. Technika badawcza Q –sort: zbieranie subiektywnych ocen na temat pewnej osoby, dokonywanej przez inne osoby, np. terapeutę. Ok. sto kart na których różne określenia, sędzia sortuje do 9 kategorii. Nr 9 wyjątkowo trafne, do 1 szczególnie nietrafne. Sędziowie są zmuszeni, aby dokonywać wysoce różnicujących ocen, ostatecznie uzyskane dane mogą być poddane parametrycznym testom statystycznym.

• SWAP – 2, Shedlera i Westena diagnoza zaburzeń osobowości, 200 stwierdzeń na temat pacjenta, klinicysta sortuje w 7 kategorii.

• Pomiar samoakceptacji, C. R. Rogersa i R.S. Dymond, zgodność ja realnego z ja idealnym.

• Rep Test i inne techniki macierzowe – Test Repertuaru Konstruktów Ról, specyficzna technika badawcza i diagnostyczna, G. A. Kelly’ego. Pomiar konstruktów osobistych, czyli wymiarów spostrzegania społecznego. Zawiera arkusz odpowiedzi, głównym elementem jest tabela, składająca się z co najmniej 10 kolum i tylu wierszy. Osoba uczestnicząca w badani wpisuje imiona określenia znanych osób, w wierszach wpisywane są indywidualne konstrukty osobiste. Nie ma polskiej adaptacji.

• Analiza tekstu – dotyczy dowolnych próbek wypowiedzi ustnych lub pisemnych, zazwyczaj analizuje się wypowiedzi indywidualne, których autor jest znany. Można podać różne aspekty wypowiedzi: teść, strukturę, zasoby leksykalne, formy gramatyczne. Podejście jakościowe: analiza konwersacyjna, analiza narracji, analiza dyskursu. Np. system CAVE (Seligman)

• Eksperyment diagnostyczny –zastosowanie procedury eksperymentalnej do weryfikacji hipotez diagnostycznych dotyczących pojedynczej osoby. Wiele badań przeprowadził M. B. Shapiro. Eksperyment diagnostyczny stwarza możliwość indywidualnego podejścia do każdej osoby. Łączy ścisłe reguły metodologiczne podejścia idiograficznego wnikliwym studiowaniem indywidualności konkretnej osoby.

Praktyczne stosowanie narzędzi diagnostycznych w Polsce i w innych krajach

Polscy psycholodzy: 1. Skala Inteligencji Wechslera dla Dorosłych, 2. Skala Inteligencji Wechslera dla Dzieci, 3. Test Matryc Ravena, 4. Minmesocki Wielowymiarwy Inwentarz Osobowości, 5. Rorschach, 6. Test zdań niedokończonych, 7.Test Bentona. 8.Inwentarz Ersencka, 9. Test Apercepcji Tematycznej, 10. Bender – Gestalt

Diagnozowanie jako postępowanie badawcze

Różnice między stosowaniem testów a diagnozą psychologiczną: diagnoza to więcej niż testowanie, ponieważ wymaga:

1. Zastosowania wielu różnych źródeł danych,

2. Uwzględniania wielu możliwych, występujących uwarunkowań,

3. Sprawdzania hipotez,

4. Wnioskowania,

5. Wypracowania całościowego rozumienia

Postępowanie diagnostyczne jest odmianą postępowania badawczego i dotyczy go ten sam rygor naukowy.

1. Modele formalne – wspomaganie decyzji diagnostycznych

Opierają się na pewnej sformalizowanej teorii i dotyczą konkretnego zagadnienia. Pomaganie psychologom w podejmowaniu decyzji diagnostycznych na podstawie danych z wielu źródeł.

• Model użyteczności decyzji diagnostycznych, Cronbach i Gleser, teoria decyzji i był stosowany w badaniach nad procedurami selekcji personelu. Pozwala dokonać kalkulacji kosztów i zysków płynących z zastosowania danej procedury w porównaniu z innymi, bierze pod uwagę trafność, rzetelność, pracochłonność i długofalowe korzyści finansowe dla firmy

• Meehl, diagnoza mechaniczna. Modele aktuarialne lub statystyczne, równania regresji lub inne wyrażenia matematyczne, np. model McClellanda i Atkinsona dotyczący przewidywania zachowań, motywowanych badaniami przez nich potrzebami.

• Model aktuarialny – np. VRAG (przewodnik do oceny ryzyka przemocy), stosowany do przewidywania ewentualnego ponownego sprawstwa u skazanych za przestępstwa z użyciem przemocy. Składa się z 12 pozycji, a każda z nich jest empirycznym wskaźnikiem ryzyka ponownego sprawstwa. Są to m.in. wynik w kwestionariuszu psychopatii, nieprzystosowanie w dzieciństwie, wiek w chwili popełnienia czynu, zdiagnozowane jedno z zaburzeń osobowości, schizofrenia, oddzielenie od rodziców przed 16 r.ż., niezawarcie związku małżeńskiego.

Modele procesu – jak powinien postępować diagnosta

1. P. Maloney i Michael P. Ward, model, który opisuje strukturę wnioskowania diagnostycznego w 7 fazach. Fazy te nie zawsze są rozłączne w sensie chronologicznym, jednak konceptualnie pozostają odrębnymi czynnościami diagnosty. Faza pierwsza: budowanie wyjściowego zbioru danych. Często rozpoczyna się przed kontaktem z klientem. Zbieranie danych podczas wywiadu. Faza druga: z zebranych danych diagnosta wyprowadza pierwsze wnioski, które staną się przesłankami do hipotez. Budowanie hipotez cząstkowych. Faza trzecia: konfrontowanie hipotez cząstkowych z danymi z badań, które mogą je wesprzeć lub nie. Faza czwarta: następuje gdy większość hipotez cząstkowych została przyjęta lub odrzucona w ostatecznej formie i można przystąpić do formułowania bardziej ogólnych wniosków na temat problemu diagnostycznego. Faza piąta: diagnosta dokonuje konceptualizacji przypadku. Hipotezy ogólne są zintegrowane i opracowane. Faza szósta: podstawienie do ogólnego modelu konkretnych wartości zmiennych sytuacyjnych. Faza siódma: przewidywanie zachowania klienta w różnych okolicznościach i podejmowanie decyzji diagnostycznych.

2. Model Władysława J. Paluchowskiego – model opisowy, choć zawiera konkretne wskazówki dotyczące sposobu wykonywania poszczególnych czynności. Opis procesu diagnozowania: 1. Etap prediagnostyczny – bagaż, z którym uczestnik badania i psycholog wchodzą we wzajemną interakcję. Koncepcja własnego problemu jednostki. 2. Etap badania – sformułowanie problemu diagnostycznego w terminach psychologicznych. Zbieranie informacji o uczestniku badania, stawianie i weryfikacja hipotez roboczych. 3. Etap opisu i interpretacji – diagnosta wykracza poza dostarczone informacje i dodaję do nich nową wiedzę. Dane są porządkowane, strukturalizowane i interpretowane w pojęciach wybranej teorii psychologicznej. Określenie aktualnej sytuacji psychologicznej jednostki. 4. Etap interwencji – sformułowanie zaleceń dotyczących działań, które zdaniem diagnosty warto podjąć. Czasem okazuje się, że trzeba zebrać dodatkowe informacje.

3. Procedura pięciu pytań Teresy Szustrowej – do celów planowania wywiadu swobodnego. Na każdym etapie diagnosta stawia sobie pytanie. 1. Określeni celu badania – zadanie pytania po co diagnosta przeprowadza diagnozę. Ustalenie czemu będą służyć zebrane informację. 2. Wybór orientacji teoretycznej: w jakich kategoriach będę formułować twierdzenia o człowieku? 3. Sformułowanie pytań i/lub hipotez diagnostycznych: na jakie szczegółowe pytania dotyczące człowieka chce znaleźć odpowiedź? 4. Dobór wskaźników: Co musze wiedzieć o człowieku, by sformułować pytania? Po czym poznam, jaka jest odpowiedź? 5. Operacjonalizacja wskaźników za pomocą konkretnych procedur diagnostycznych: co muszę zrobić dalej, by pozyskać informacje? Jakie przeprowadzić testy, jakie pytania zadać? Jest to model normatywny, wskazówki jak postępować, aby wnioskowanie diagnostyczne było uporządkowane i zgodne z podstawowymi zasadami metodologii.

4. Model GAP – zespól powołany przy Europejskim Towarzystwie Diagnozy Psychologicznej. Całościowy schemat postępowania diagnosty od początku do końca kontaktu z klientem. W udany sposób integruje różne podejścia. Uwzględnianie standardów nie tylko metodologicznych, lecz także etycznych i profesjonalnych. 1. Analiza przypadku (diagnoza opisowa): analiza oczekiwań, skarg i celów, sformułowanie testowalnych hipotez diagnostycznych na temat przypadku, zbieranie informacji, przetwarzanie informacji. 2. Organizowanie i raportowanie wyników: integracja wyników, raport, dyskusja i decyzja, 3. Planowanie interwencji: wybór i testowanie specyficznych hipotez dotyczących interwencji. 4. Ocena interwencji i odroczone badanie kontrolne: zbieranie danych o efektach interwencji, analiza efektów interwencji, odroczone badanie kontrolne.

Badanie jako interakcja społeczna

Kontekst badania – przeprowadzane w konkretnym miejscu i czasie, towarzyszą mu pewne okoliczności, uczestnicy mają pewne intencje, cele, zadania i potrzeby. Najbardziej interesujący jest kontekst społeczny.

Zjawiska zachodzące podczas badania:

1. Spostrzeganie osoby uczestniczącej w badaniu przez diagnostę – badania wykazały, że istotne jest pierwsze wrażenie, które badający wyrobi sobie o osobie badanej i które bywa potem potwierdzane za sprawą nieświadomych procesów konfirmacyjnych.

2. Spostrzeganie badacza przez osobę uczestniczącą w badaniu – np. eksperyment Milgrama. Osobiste właściwości badacza nie są obojętne dla wyników badania psychologicznego

3. Nieświadoma akomodacja – istnieje współzależność pomiędzy otwieraniem się osoby badanej w wywiadzie a otwieraniem się psychologa, który rozmawia.

4. Behawioralne potwierdzanie – przekonania badacza na temat uczestnika mogą spowodować, że ta osoba zacznie przejawiać zachowania z nim zgodne (badania Rosenberga , Rosenthala i in., efekt eksperymentatora) . Efekt wymiany sygnałów – osoba o dowolnych cechach zachowuje się np. jak introwertyk lub ekstrawertyk w zależności od oczekiwań, nie jest to celowa autoprezentacja, bo osoba nie jest świadoma zmian w zachowaniu.

Badanie jako konwersacja

Nie jest tak, że osoba badana po prostu obiektywnie opisuje swoje doświadczenia w reakcji na pytania badacza. Jest aktywnym podmiotem badania jako sytuacji społecznej, w określony sposób spostrzega sens tej sytuacji oraz jej możliwe efekty i zgodnie z tym działa. Można wkład osoby badanej do badania psychologicznego spostrzegać jako produkt jej celowego działania w sytuacji społecznej, której istotnym elementem jest zachowanie partnera i jego z kolei wkład do rozwijającej się interakcji.

Społeczne skrypty badania psychologicznego

Zachowanie osób badanych podczas badania z pewnością w jakimś stopniu zależy od ich trwałych właściwości oraz od zaplanowanej procedury tego badania jednak w znacznej mierze regulują je również społeczne skrypty sytuacji badania. Wywiad jest stosunkowo nową formą interakcji społecznej. Obecnie jesteśmy przyzwyczajeni do odpowiadania na pytania na każdym kroku. Wywiad jest produktem umiejętności interakcji społecznie i można w nim zidentyfikować różne sposoby prezentowania się ludzi nawzajem jako poprawnych moralnie.

Społeczne konstruowanie znaczeń podczas badania psychologicznego

Rozmowa jest wspólnym dokonaniem osoby badanej i badającej. Współcześnie mówi się o „wersjach” lub „sprawozdaniach” z doświadczenia, tworzonych przez rozmówców na bieżąco w konkretnej sytuacji rozmowy. Każdy wywiad jest produktem interakcji konkretnych osób. Wynik wywiadu nie jest i nie może być „prawdą”, jest to raczej sprawozdanie z doświadczenia respondenta, skonstruowane przez niego wspólnie z osobą badającą na użytek konkretnej interakcji.

Jak sobie radzić z kontekstem społecznym badania?

Na przebieg i wyniki badania mają wpływ procesy spostrzegania społecznego. Między badającym a badanym zachodzi nie w pełni świadoma wymiana sygnałów, której efektem mogą być takie zjawiska, jak akomodacji komunikacji oraz behawioralne potwierdzanie. Zachowaniem uczestników badania rządzą społeczne reguły konwersacji oraz społeczne skrypty badania psychologicznego. Badanie jest miejscem nie tylko odkrywania, ale też tworzenia znaczeń – badający i badany wspólnie konstruują wiedze, która stanowi wynik badania.

1. Praktyczne i interpersonalne kompetencje w diagnozowaniu

Podstawą biegłości praktycznej diagnosty jest profesjonalna kompetencja komunikacyjna. Profesjonalna kompetencja komunikacyjna psychologa diagnosty to umiejętność posługiwania się aktami mowy: w sposób zgodny z wiedzą psychologiczną i profesjonalnymi standardami, w celu jak najlepszego przeprowadzenia badania, z uwzględnieniem specyficznego charakteru sytuacji i indywidualności konkretnej osoby badanej.

Jest najbardziej potrzebna podczas wywiadu.

Najszerzej znana i powszechnie stosowana jest kategoryzacja Clary Hill, która obejmuje dziewięć podstawowych kategorii reakcji werbalnych psychologa: potwierdzanie, informowanie, bezpośrednie zalecenia, pytania zamknięte, pytania otwarte, parafraza, interpretacja, konfrontacja, ujawnianie siebie.

Umiejętności techniczne diagnosty

Konceptualizacja przypadku odrywa kluczową rolę w procesie diagnostycznym, a zarazem jest spośród wszystkich jego elementów najbardziej podatna na opisywane wcześniej błędy wnioskowania diagnostycznego. Komunikowanie wyników diagnozy jest interwencją, która ma bezpośredni wpływ na dalszy przebieg kontaktu osoby badanej z psychologiem.

Konceptualizacja przypadku – zwana opracowaniem lub sformułowaniem przypadku. Można rozumieć dwojako: jako pewien proces lub efekt tego procesu (Westmeyer, 2003) Jako proces to intencjonalna aktywność psychologa, ukierunkowana na to, by rozumieć przypadek danego klienta. Proces ten wymaga przetwarzania szerokiego zakresu danych, formułowania sądów, generowania hipotez i podejmowania decyzji. Odpowiedni dla danego przypadku wybór metod i narzędzi diagnostycznych oraz analizę danych i wnioskowanie. Każda konceptualizacja przypadku polega na ustaleniu przypuszczalnych związków pomiędzy różnymi zaobserwowanymi faktami i na sformułowaniu hipotez dotyczących psychologicznych mechanizmów ich powstania i trzymywania się.

Opracowanie raportu

Raport z przeprowadzonej diagnozy psychologicznej jest produktem finalnym całego postępowania diagnostycznego.

Długość raportu wg Marc . Ackerman (2006) rozróżnia trzy rodzaje raportów:

1. Krótki (1-3 str) najważniejsze zagadnienia w syntetyczny sposób,

2. Standardowy (2- 10 str) – zależy od zakresu wykonanych badań i liczby problemów diagnostycznych, zawiera podstawowe informacje, wyniki testów i badań nietestowych i ich podsumowanie, wnioski i rekomendacje

3. Obszerny (nawet do 50 stron) – te elementy co standardowy, prócz tego dane z badań z cytatami osoby badanej

Adresaci raportu: psycholodzy i psychiatrzy, profesjonaliści z innych dziedzin, nieprofesjonaliści.

Struktura raportu (Wolber i Carne, 1993):

1. Zwięzła informacja o celu wykonywania diagnozy, okolicznościach badania i zastosowanych narzędziach.

2. Informacje ogólne o osobie badanej

3. Wyniki badań

4. Wnioski i zalecenia

Minimum kompetencji kulturowych, niezbędnych w praktyce psychologicznej:

1. Świadomość wpływu własnego dziedzictwa kulturowego, płci, klasy społecznej, tożsamości rasowej i etnicznej, orientacji seksualnej, niepełnosprawności, grupy wiekowej na osobiste wartości i założenia dotyczące określonych grup społecznych oraz na tendencje do zniekształcania informacji i sądów na ich temat.

2. Wiedza o zakorzenieniu teorii i praktyki psychologicznej oraz metod badawczych w historii i kulturze, wiedza o ich przemianach na przestrzeni dziejów, w miarę jak rozwijały się standardy i wartości społeczno – polityczne.

3. Wiedza o historii, przejawach i następstwach opresji, uprzedzeń i dyskryminacji w społeczeństwie

4. Wiedza o oddziaływaniach społeczno – politycznych (np. ubóstwo, stereotypy, stygmatyzacja, marginalizacja), które wspólnie wpływają na sytuację określonych grup społecznych

5. Wiedza o specyficznych kulturowo kategoriach diagnostycznych

6. Wiedza o normach, wartościach i przekonaniach obowiązujących w grupie, której przedstawicielem jest osoba badana

7. Wiedza na temat specyficznych kulturowo procedur i narzędzi diagnostycznych oraz ich empirycznego ugruntowania

8. Wiedza o strukturze rodziny, rolach płciowych, wartościach, wierzeniach i poglądzie na świat w różnych grupach społecznych oraz o tym, jak wpływa na kształtowanie się osobowości i przejawy chorób psychicznych i somatycznych

9. Zdolność do poprawnej oceny hipotez diagnostycznych na temat klientów pochodzących z różnych grup i do wypracowania konceptualizacji przypadku z rozeznaniem, które kwestie dotyczą kwestii kulturowych

10. Umiejętność samodzielnej oceny własnej kompetencji kulturowej, w tym zdolności rozpoznania sytuacji, gdy na czynności diagnostyczne mogą negatywnie wpływać różne okoliczności dotyczące diagnosty

11. Umiejętność odpowiedniego modyfikowania narzędzi diagnostycznych i reguł wnioskowania

12. Umiejętność zaplanowania i przeprowadzenia interwencji wobec klientów z określonych grup społecznych

Etyczna postawa psychologa w praktyce diagnostycznej

1. Poszanowanie praw i godności osoby,

2. Kompetencja,

3. Odpowiedzialność,

4. Prawość

Kodeksy etyczne wiele uwagi poświęcają świadomej zgodzie i potrzebie jej uzyskania od klienta w odniesieniu do wszystkich istotnych okoliczności świadczenia usługi zawodowej, w tym badania psychologicznego. Świadoma zgoda oznacza, że klient powinien w pełni rozumieć wszystkie istotne okoliczności, na które się zgadza, wraz z ich różnorakimi konsekwencjami, a odpowiedzialność za właściwe ich wyjaśnienie spoczywa na psychologu.