B. Dyduch

Jak wprowadzać dziecko w świat prozy

Dzieci spotkały się już z epiką poznając baśń (obrazowanie fantastyczne), jednak dzieci w wieku 10-12 lat cenią sobie przede wszystkim prawdę o świecie, szukają konkretów i realizmu w sztuce. W klasie V trzon kanonu stanowią podania, mity i nowele. Poznają także nowatorską powieść „Cyryl, gdzie jesteś”. Wcześniej spotkali się z obrazowaniem groteskowym i surrealistycznym (Akademia Pana Kleksa, Ferdynand Wspaniały). Materiał sprzyja przyswajaniu wiadomości z poetyki opisowej związanych z budową dzieła lit. (zdarzenia, postać, czas, akcja, narrator, przestrzeń). Szczególnie ważne jest uświadomienie uczniom pojęcia fikcji lit., tak trudno rozpoznawalnej zwłaszcza w nowelach- utworach realistycznych. Jeśli chodzi o mity, nauczycie powinien nie tyle zapoznać z ich odpowiednią liczbą, co uświadomić pewne mechanizmy rządzące gatunkiem. Trudnym zagadnieniem będzie groteskowa wizja świata (czemu służy takie obrazowanie, związek groteski i świata realnego) istniejąca w pewnych utworach, jednak jeśli nie zaczniemy jak najwcześniej uczyć kontaktu z tego typu utworami, uczeń nigdy nie zrozumie Witkacego czy Schulza, Gombrowicza i Różewicza. Proponowane formy pracy wyrastają z czynnej postawy ucznia wobec utworu i wiążą się z nauczaniem poprzez działanie.

Nowela

Wyróżnia się wysokim stopniem ograniczeń konstrukcyjnych. Jest to „krótki utwór epicki prozą wyrosły z opowiadania o konstrukcji dramatycznej” (T. Cieślikowska), zadaniem polonisty jest pokazanie związków konstrukcji noweli z dramatem i określenie cech dystynktywnych decydujących o specyfice gatunku. Uświadamiać będziemy nie tyle to, co zbliża nowelę o dramatu, ale to, co składa się na „dramatyczną” konstrukcję akcji i fabuły.

Zadaniem nauczyciela będzie wskazanie cech gatunkowych noweli, więc jej zawartości strukturalnej i reguł rządzących gatunkiem. Przedmiotem analizy są zwłaszcza nowele z drugiej połowy XIX wieku, więc przedmiotem badań będzie też z pewnością narracja trzecioosobowa przezroczysta. Sceniczny sposób obrazowania najłatwiej widoczny jest w noweli Prusa „Z legend dawnego Egiptu” (kształt zbliżony do tragedii antycznej). Zagadnienia warte omówienia:

- konstrukcja fabuły oparta na linii „od konfliktu do jego rozwiązania”

- dramatyczna konstrukcja wymaga ograniczonego czasu relacji

- silna intensyfikacja czasu fabuły i akcji

- relacja narratora (sposób pośredni lub bezpośredni).

Przestrzeń literacka

Przestrzeń lit. rozumiana jest jako kategoria strukturalna zawierająca wyobrażenia przestrzenne pozwalające na umiejscowienie i określenie postaci, zdarzeń i sytuacji świata przedstawionego. Czas i przestrzeń dopełniają się wzajemnie (kim jestem? Kiedy jestem?). Baśń posługuje się nieokreśloną przestrzenią (olśniewające zamki, przestrzeń idealna należąca do innej sfery, zamknięta w sobie i izolowana). Podobnie w podaniach pełno jest miejsc tajemniczych (jaskinie). Zupełnie inną przestrzenią posługuje się nowela XIX-wieczna: pospolita powszedniość, wierne odbicie rzeczywistości, ciasne przestrzenie mieszkania czy salonu, gdzie czas się zatrzymuje a dni są podobne jeden do drugiego.

Program sugeruje omawiane przestrzeni wskazując na jej rolę i funkcję w obrębie utworu (12 –latek chętnie podporządkuje te rozważanie kategorii bohatera).

Nowela XIX-wieczna z jej klarowną budową- czas i przestrzeń:

• współtworzy konstrukcję świata przedstawionego, określa jego związek z rzeczywistością pozaliteracką

• kształtuje dystans narracyjny, zaznacza jego zmienność

• służy charakterystyce bohatera, istnieje obiektywnie i niezależnie od niego.

Prezentacja przestrzeni może być dokonana bezpośredni-drogą opisu, bądź pośrednio-drogą dociekań czytelnika. Nam bardziej chodzi o umiejętność czytania pośrednio, często konstrukcji czasu i przestrzeni trzeba się po prostu domyślać.

Przestrzeń zawiera się w trzech płaszczyznach:

• opisu

• scenerii

• sensów naddanych.

Znane jest posługiwanie się przestrzenią, by przekazać inf. o bohaterze (tzw. miejsca mówiące), sceneria odgrywa ważną rolę, uczeń powinien zadać sobie trud odczytania jej. Sceneria zawsze podporządkowana jest zjawiskom nadrzędnym, takim jak zdarzenia, przeżycia postaci. Podstawowa funkcja scenerii wiąże się zatem z jej siła prezentacyjną.

Płaszczyzna sensów naddanych zaś wskazuje często na możliwy do odczytania, metaforyczny sens przestrzeni, np. niemożność opuszczenia domu czyni z budynku mieszkania symbol więzienia, zamknięcia. Pł. scenerii informuje wprost, pł. sensów naddanych wskazuje na przestrzeń jako metaforyczny wykładnik dzieła.

Przestrzeń może stanowić kategorię interpretacyjną, wszelako w różnych utworach zajmuje różne miejsce. By uczniom kl. V przybliżyć to pojęcie dobrze byłoby zacząć do przestrzeni dobrze im znanej- przestrzeń dzieciństwa, także dlatego, że jest to konstrukcja wyraźnie zarysowana. Zamiast zwyczajowego pytania o miejsce akcji warto przyjrzeć się funkcji przestrzeni- może się ona znacznie przysłużyć rozumieniu istoty utworu.

Katarynka- jako źródło informacji o bohaterze

Rozdział zawiera różne propozycje dydaktycznych rozwiązań lekcji o w/w tematyce.

• wyruszenie w miasto i poszukiwanie starych kamienic (elementów ulicy jak w Katarynce), fotografowanie ich i potem układanie według schematu: dom (pionowo) ulica (poziomo), czyli tworzenie przez uczniów fotogramów. Ćw. polega na obserwacji przestrzeni, zapisywaniu jej elementów i określeniu sensów naddanych. Np. piwnica to chłód i zimno, smutek, a piętro-słonce, dzień i radość.

• Odczytanie przestrzeni w toku gry dramatycznej. Niezwykle łatwo uczniowie potrafili odczytywać i odtwarzać mimikę, gesty niewidomej dziewczynki. Poza tym bez najmniejszych trudności trafiało do nich przesłanie utworu, współczuli bohaterce, wzruszali się jej nieszczęściem. Ćw. polegało np. na odegraniu przez jedną z uczennic zachowania dziewczynki kiedy pada na nią słonce, kiedy to słonce zachodzi, kiedy słyszy dobiegającą muzykę i usiłuje tańczyć (emocje wyrażane bez słów! Radość i smutek-kiedy, wiadomo) itd. Polecano także przedstawić fr, „Katarynki” tak, by można go było przedstawić na scenie.

• Niesamowicie silne oddziaływanie na emocje odbiorców. Nauczyciel zbyt natrętnymi pytaniami może niszczyć te wartości, jakie niesie ze sobą tekst.

Czas w utworze epickim

Rozpatrując problem konstrukcji czasu w utworach epickich, można wyróżnić:

• przedstawiony czas zdarzeń

• czas przedst. sytuacji narracyjnej

• czas przedst. sytuacji odbioru.

Ta ostatnia sytuacja pojawia się wówczas, gdy została określona nie tylko sytuacja nadawcy tekstu-narratora, ale i odbiorcy. Ponadto uczniowi klasy V wskazać trzeba związek między płaszczyzną zdarzeń a pł. narracji, gdzie czas narracji jest późniejszy od czasu zdarzeń. Struktura czasu w utworze epickim obejmuje związki między postaciami, zdarzeniami sytuacją narracyjną. Czas jest wartością umowną!

Wykorzystując dystans czasowy wobec zdarzeń, narrator cofa czas lub przywołuje czas miniony w ujęciach retrospektywnych i wybiega myślą naprzód, zapowiadając wydarzenia, kt. dopiero nastąpią. Czas pozwala też na kształtowanie idei utworu, jego wymowy filozoficznej. Dysponuje dystansem (jest zwykle późniejszy od czasu wydarzeń), pozwala n podkreślenie ukrytych sensów dzieła.

Z legend dawnego Egiptu- jak upływa czas zdarzeń

Nowela klasyczna o jubilerskiej wręcz konstrukcji. (Oczywiście konieczna jest znajomość treści ) Tok pracy polega początkowo na analizie noweli opartej na myśleniu abstrakcyjnym, w drugiej części- wykorzystuje przede wszytki elementy dziecięcej działalności. Proponowane tematy:

1 godz.- Horus jest bohaterem tragicznym

1 godz.- „Z legend dawnego Egiptu” B. Prusa to nowela o czekaniu czy dzianiu się?

1 godz.- Na przedstawienie „Z legend dawnego Egiptu” B. Prusa zaprasza klasa V

1 godz.- Jak można wyrazić odmierzany przez rekwizyty czas?- dyskutujmy o naszych

plakatach.

Na początku więc zajmiemy się szeregiem działań analitycznych, oprzemy się na omawianych wcześniej nowelach, będziemy kształtować i utrwalać pojęcia (na podst. wielu konkretnych zjawisk).

Kolejnym problemem będzie czas, przypadek, rola Opatrzności i porządku ustalonego przez Przedwiecznego…. (treść!). lekcje zaczynamy od głośnego odczytania początku i końca noweli- budowa zamknięta, klamrowa. Autorka przedstawia szereg wykresów czasu, rozwoju treści- nie jestem ich wstanie niestety odtworzyć….

Potem pojawiają się propozycje plakatów zapraszających na przedstawienie „Z legend…” . wreszcie- praca uczniów, kt. zajmują się najważniejszymi rekwizytami: pierścień, pają, edykt o uwolnieniu Bereniki. Wreszcie jak wyrazić odmierzany czas- pusty fotel, na kt. znajduje się pająk, odrzucone edykty, siatka pajęcza w tle.

Duże kłopoty z małą nowelą, czyli o szkolnych próbach określenia gatunku

Celem tego rozdziału jest przedstawienie sugestii jak przeprowadzić lekcje podsumowującą cechy gatunkowe noweli. Tematy takich lekcji skupiać się będą wokół zagadnień narratora i narracji oraz związku tytułu z konstrukcją noweli. Najczęściej wykorzystywane utwory to: Dym, Katarynka, Kamizelka. Pracę nad nowelą powinny zamykać ćw. kontrolne zmuszające ucznia do uruchomienia całego arsenału wiedzy o tym gatunku, a u ich podstaw będzie się znajdować troska o kształcenie czynnych postaw wobec utworu. (Udowodnij, że „Kamizelka” B. Prusa jest nowelą –lub- Napisz nowelę).

By dziecko zrozumiało mit

Język mitu (z gr, oznacza opowiadanie) jest konkretny i obrazowy, nie jest gatunkiem literackim, jednak pozostaje w związkach z literaturą. Opowiadanie mityczne można więc nazwać progatunkiem, stanowiący relacje o bogach i ludziach, posiadający elementy fantastyki i cudowności. Wiąże się z tworzeniem wzorów osobowych i wzorów zachowania, kt. apelują nie o wiedzy, ale do pewnego rodzaju emocji. Podział mitów: kosmogeniczne, teogoniczne, bohaterskie, kalendarzowe (przedstawiały cykliczne zmiany w przyrodzie). Mały charakter sakralny, mówiły także o normach, nakazach… Mit w naszej kulturze jest wiecznie żywy, przedstawia pewne sytuacje egzystencjalne, kt. mogą powtarzać się zawsze, jest ponadczasowy i uniwersalny.

Zawiera w sobie elementy o charakterze symbolu, skrótu czy znaku. Najprostszym tego przykładem jest personifikowanie pewnych pojęć, np. Wenera- miłość. W procesie edukacji ważne jest nie uczenie się mitu, ale zrozumienie jego istoty (w końcu jest on symbolem!). uczniowie powinni odczuć różnicę między mitem a baśnią, legendą czy podaniem.

Jednym z ćw. jest pisanie mitu przez dzieci, kt. nie znały jego teoretycznych podstaw, warunkiem było jednak najpierw stworzenie sytuacji mitorodnej (np. pokazanie odpowiedniego filmiku). Praca nad mitem jest trudna i wymaga cyklu lekcji. należy odwoływać się do wiedzy uczniów wyniesionej z lekcji historii, własnych poszukiwań, może telewizji. Dobrym ćw. jest lektura kilku mitów równocześnie. Można przeprowadzać pracę w grupach lub indywidualnie. Uczniowie otrzymują teksty i zaznaczają, co jest w nich prawdopodobne i nieprawdopodobne. Walorem mitu jest niewątpliwie brak obecności natrętnego dydaktyzmu (obecnego w baśni).

Od Kleksa do Cyryla, czyli kilka słów o grotesce

„Cyryl” jest określany mianem nowoczesnej baśni metaforycznej. Pytanie zawarte w tytule prowokuje przekorną odpowiedź- szukaj mnie na wawelskim arrasie! (Cyryl to krokodyl). Cała powieść Woroszylskiego ma wiele wspólnego z groteską, czasami nawet odnosi się wrażenie, że autor napisał „Cyryla” po to, by poprzez przykład wyjaśnić komuś (dziecku?), co to jest groteska.

Dalej autorka snuje wywody o istocie groteski (banalne rzeczy, doprawdy ). O Kleksie natomiast nie ma ani słowa….