Dwudziestolecie Międzywojenne
(1918 – 1939)
Awangardowe, nowatorskie pomysły twórców
Pojawia się nowa jakość w sztuce – film
Rozwijają się systemy totalitarne – stalinizm w Rosji, faszyzm we Włoszech i Niemczech.
Bardzo ważnym twórcą międzywojnia jest Franz Kafka. Jego powieści parabole – Proces, Zamek rozgrywają się w przestrzeni koszmarnego snu.
Rosyjski pisarz Bułhakow pisze jedną z najważniejszych powieści epoki – Mistrza i Małgorzatę. Obnaża paradoksy życia w Rosji radzieckiej, sięga po tematy religijne i filozoficzne.
Ważna jest twórczość Antione’a Saint Exuplery’ego. Wpisuje się w krąg literatury etycznej, formułuje zasady kodeksu wartości obowiązujących ludzi.
Czas rewolucji i wynalazków
Epoka ogromnych katastrof
W literaturze i sztuce – wiele różnych kierunków artystycznych (od skrajnej awangardy do tradycji), ciekawych dzieł wybitnych twórców.
Czas jazzu, radia i kina (Charlie Chaplin, Rudolf Valentino)
W Stanach – czas prohibicji i sławy gangsterów, takich jak Al Capone.
Świat „maleje” – coraz powszechniejsze staną się dopiero co skonstruowana samochody i samoloty, telegraf Morse’a i telefon.
Pojawienie się telewizji, magnetofonu i antybiotyków.
Okres bardzo silnie związany z polityką – czas pomiędzy pierwszą a drugą wojną światową.
Ramy czasowe
Od 1918 (koniec I wojny światowej)
do 1939 (początek II wojny światowej)
Trzydziestolecie (od 1914 do 1944)
Ważne wydarzenia w historii świata
I wojna światowa (1914 – 1918)
Wielkie zmiany na mapie Europy, np. odzyskanie niepodległości przez Polskę (11 XI 1918); Węgry i Czechosłowacja w wyniku rozpadu Austro-Węgier.
Rozwój katastrofizmu, przeświadczenie o kryzysie wartości humanistycznej (Zmierzch Zachodu Oswalda Spenglera, 1918).
Rewolucja październikowa (1917)
Wzrost nastrojów rewolucyjnych w innych krajach Europy, poważne obawy przed rozszerzeniem się rewolucji.
Powstanie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich całkowicie zmieniło układ sił w Europie.
Rozwój faszyzmu
W 1922 roku władzę we Włoszech przejął po tzw. Marszu na Rzym Benito Mussolini.
W 1933 kanclerzem Niemiec został Adolf Hitler
Niemcy wystąpili z Ligi Narodów, na mocy ustaw norymberskich Żydzi zostali pozbawieni praw politycznych (1935)
Wielki kryzys (od 1929 do nawet 1935)
Rozpoczął go ogromny krach na nowojorskiej giełdzie, w wyniku którego wielu ludzi zostało bankrutami.
Później jednak trudności gospodarcze pojawiły się w innych krajach Europy, także w Polsce.
Poezja – ważne nurty
Futuryzm
Awangarda poetycka
Dadaizm
Nadrealizm
Neoklasycyzm
Nowatorskie powieści
W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta – to powieść, która wywołała rewolucję w dziedzinie nowoczesnej prozy. Oto narracja prowadzona według toku własnych wspomnień i skojarzeń, w głąb własnej psychiki. Czytelnik poznaje świat przetworzony przez psychikę narratora, drobny szczegół może stać się przyczyną refleksji, komentarzy, całego stadium o człowieku.
Powieść strumienia świadomości – to podróż „w poprzek czasu”.
Przykład – Ulisses Jamesa Joyce’a.
Tu osią wiodącą narracji jest wewnętrzny monolog człowieka z całym jego nieuporządkowaniem, przeskokami, alogicznością.
Powieść-parabola Franz Kafka- np. Proces, Zamek.
Dzieje bohatera są ilustracją głębszej myśli – obrazem losu człowieka, dyskusją o sensie życia ludzkiego.
Główny bohater – everyman – to reprezentant każdego człowieka, bez indywidualnych, jednostkowych cech. Świat przedstawiony w powieści został naszkicowany przy użyciu poetyki oniryzmu – naśladowania atmosfery snu.
Franz Kafka
Kafka urodził się 3 lipca 1883 roku w Pradze jako pierwsze dziecko i jedyny syn kupca Hermanna Kafki i Julii, z domu Lwy.
Po ukończeniu szkoły powszechnej i Staromiejskiego Gimnazjum Niemieckiego w Pradze Kafka studiował prawo i filologię germańską. Z tego okresu pochodzą pierwsze, zniszczone później próby literackie.
W 1906 roku pisarz ukończył studia i otrzymał tytuł doktora praw, po czym rozpoczął praktykę sądową i pracę agenta w firmie ubezpieczeniowej „Asicurazioni Generali”.
Zadebiutował w piśmie „Hyperion” ośmioma miniaturami pod wspólnym tytułem Rozważanie (styczeń, luty 1908).
W marcu 1910 zaczął pisać Dziennik, w którym zapiski kontynuował do 12 czerwca 1923 roku.
Pierwsze prace nad powieścią Ameryka podjął w 1912 roku. W tym roku też studiował judaistykę oraz w ciągu jednej nocy napisał opowiadanie Wyrok dedykowane swojej narzeczonej, Felicji Bauer. Utwór został wydany w następnym roku w roczniku Arkadia.
Franz Kafka poznał dokładnie 23 października 1902 roku Maxa Broda, kiedy w "Sali Odczytów i Przemówień Niemieckich Studentów" miał wykład na temat Artura Szopenhauera. Po wykładzie doszło do ich pierwszego kontaktu: "Po wykładzie w drodze powrotnej do domu towarzyszył mi o rok starszy Kafka. Uczestniczył on we wszystkich spotkaniach, lecz nie zwróciliśmy dotąd uwagi na siebie. Byłoby też trudno go zauważyć, nie zabierał bowiem często głosu, a jego zewnętrzna postać w ogóle nie rzucała się w oczy - nawet jego najczęściej ciemnoniebieskie garnitury były niepozorne i dyskretne jak on sam. Wtedy jednak coś go do mnie przyciągnęło, był bowiem bardziej otwarty niż zwykle. Niekończąca się rozmowa podczas drogi powrotnej do domu zaczęła się jednak sprzeciwem wobec moich zbyt dosadnych sformułowań podczas wykładu."
Od tego momentu Brod i Kafka spotykali się częściej, lecz dopiero od 1908 roku, po śmierci Maxa Bäumla, najlepszego przyjaciela Maxa Broda, stali się prawdziwymi przyjaciółmi.
Dziwność osobowości i sposobu pisania Kafki jest tylko pozorna. Można by wręcz powiedzieć: jeśli się Kafka komuś wydaje dziwny i osobliwy, i przez to fascynujący, to znaczy, że go jeszcze nie zrozumiał, że może znajduje się dopiero we wstępnej fazie rozumienia go. Kafka z taką żarliwością, tak dokładnie i gruntownie penetrował najdrobniejszy, nieuchwytny dla oka szczegół, że odsłaniały się rzeczy, których nawet nigdy dotąd nie przeczuwano, które wydają się dziwne i osobliwe, a przecież są jak najbardziej prawdziwe i rzeczywiste. Tak samo też jego pojmowanie zobowiązania moralnego, życiowego faktu, podróży, dzieła sztuki, ruchu politycznego nigdy nie było dziwaczne, lecz tylko bardzo dokładne, wyostrzone, trafne i dlatego może odbiegające od utartych sądów i może dlatego też nieprzydatne często (ale i nie zawsze bynajmniej) do tego, co się nazywa użytkiem «praktycznym»”
Latem 1917 roku Kafka przeżył pierwszy gwałtowny krwotok płucny. Lekarze stwierdzili u niego gruźlicę. Odtąd coraz więcej czasu spędzał w sanatoriach i uzdrowiskach. Jednocześnie dużo pracował. W 1919 roku wydał Kolonię karną i opowiadania Lekarz wiejski. Zerwał zaręczyny z Felicją Bauer (1917) i z następną narzeczoną. Ze względu na coraz gorszy stan zdrowia złożył wymówienie i przestał pracować.
Zmarł 3 czerwca 1924 roku w sanatorium w Kierling.
W utworach Kafki czytelnik napotyka nierzeczywisty świat, oderwany od miejsc, miast i krajów. Konsekwentnie unika wszelkich fikcyjnych i prawdziwych nazw. Pełne wieloznacznych obrazów anonimowe miasta są obrazem miasta, w którym żył. Natomiast wyobcowanie jego bohaterów jest przypomnieniem poczucia alienacji, które było niezwykle bolesne dla Kafki. Należy tu odwołać się do realiów życia pisarza. Rodzinne miasto Kafki – Praga, była wówczas zlepkiem narodowości i kultur – niemiecki język i uniwersytet, austriacka władza, wpływy węgierskie, ale język i świadomość narodowa – czeskie. W dzielnicy żydowskiej pielęgnowano tradycje, broniono przesyconej legendami atmosfery. Rodzina Franza Kafki nie należała do faktycznie ortodoksyjnych. Od pisarza – jako pierworodnego jedynego syna (Kafka miał trzy młodsze siostry) oczekiwano przejęcia funkcji głowy rodziny i familijnego interesu. Otrzymał więc gruntowne wykształcenie i podjął pracę urzędnika ubezpieczeniowego.
Pisarz żył w poczuciu niespełnienia, niezadowolenia i rozdarcia między swoimi marzeniami a oczekiwaniami rodziny – przede wszystkim ojca. Można tu mówić nawet o kompleksie wobec ojca. Dodatkowym powodem frustracji pisarza było jego żydowskie pochodzenie. Tak naprawdę nie czuł się ani Żydem, ani Niemcem, ani Czechem, mimo że żył pod wpływem tych trzech kultur. Podobnie było z językiem. Posługiwał się i czeskim, i jidysz, i niemieckim, ale żaden z nich nie był mu bliski.
Analizując dzieła Kafki można dojść do zaskakującego wniosku, że wyzwoleniem ze wszystkich kompleksów i zahamowań stała się choroba. W miarę pogarszania się stanu zdrowia pisarz czuł zbliżający się koniec życia. Dzięki zaleceniom lekarskim mógł wreszcie zrezygnować ze znienawidzonej pracy urzędniczej i zająć się pisarstwem. Coraz rzadziej przebywał w domu, bowiem dużo czasu spędzał w uzdrowiskach i szpitalach.
Ogólnie uznaje się, że na życie i twórczość Kafki decydujący wpływ wywarły cztery kompleksy:
żydowskie pochodzenie
autorytarny ojciec
nielubiany zawód
choroba (gruźlica)
Twórczość Kafki ma przełomowe znaczenie dla rozwoju współczesnej prozy. Można ją określić mianem awangardowej, czyli nowoczesnej, gdyż zrywa z tradycyjnym modelem prozy – odchodzi od realizmu. Tworzy on niepokojącą wizję świata, w którym człowiek jest podporządkowany niezrozumiałym dla niego mechanizmom. Chcąc je zrozumieć, przegrywa jako osamotniony i słaby. Sytuacja jednostki obrazuje tworzony przez Kafkę nastrój grozy, który przypomina senny koszmar.
Inne ważne dzieła Kafki:
Zamek
Ameryka
opowiadania (Wyrok, Kolonia karna, Przemiana, Dociekania psa, Głodomór, Lekarz wiejski)
Czasoprzestrzeń:
a) czas: fabuła obejmuje około rok z życia Józefa K.
b) przestrzeń: sprowadza się do nieokreślonego miasta; akcja rozgrywa się na peryferiach i przede wszystkim w przestrzeniach, gdzie urzęduje sąd – te jednak są umieszczone w dziwnych miejscach: strychach, poddaszach, mieszkaniach. To miejsca niechlujne, duszne, ciemne.
Bohater:
Józef K. -
prokurent w banku,
prowadzi usystematyzowane, nudne życie
przesiaduje w piwiarni, w której pracuje Elza; ewentualnie korzysta z zaproszeń przełożonych,
nie ma bliskich stosunków z rodziną,
jest postacią anonimową.
PROCES JÓZEFA K. JAKO KLUCZ DO ODCZYTANIA POWIEŚCI F. KAFKI
REALNE ŻYCIE:
Sale sądowe: czyste, schludne, przestronne; powinny świadczyć o powadze instytucji.
Urzędnicy: kompetentni, obeznani w prawie i swoich obowiązkach, kulturalni, dobrze się prezentujący, wyrażający autorytet urzędu.
Oskarżenie: jasne, konkretne, oparte na dowodach.
Przesłuchanie: powinny być podane data i miejsce spotkania; przesłuchanie powinno być poprowadzone przez fachowców.
„PROCES”
Sale sądowe: małe zaniedbane pomieszczenia, do których nie dociera światło; są duszne i zatłoczone. W niczym nie przypominają poważnej instytucji.
Urzędnicy: niezorientowani w sprawie Józefa K.; nie wiedzą kim jest, o co jest oskarżony. Są niestarannie ubrani, pozują powagę swoich stanowisk, dają sobą manipulować. Zadaniem każdego z nich jest przesłuchiwanie i donoszenie.
Oskarżenie: nie jest określone czy sprecyzowane; bohater nie wie, o co się go obwinia i dlatego nie czuje się winny.
Przesłuchanie: nie ma na tyle określonego miejsca i czasu, aby pozwolić uniknąć bohaterowi pomyłki – jego osoba nie jest szanowana, ale ignorowana, a przesłuchanie wydaje się być absurdalne.
SYTUACJA KAFKOWSKA
swoisty stan permanentnego i całkowitego oskarżenia
człowiek staje się przedmiotem
Śmierć jest pozbawiona jakiejkolwiek godności.
PROCES TO:
Filozofia: W myśl egzystencjonalistów proces to życie absurdalne,
Historia: Proces to system totalitarny,
Psychologia: Erich Fromm sugeruje, że Józef K. to osobowość o orientacji odbiorczej, nastawionej jedynie na otrzymywanie.