Herodot „Dzieje”
Księga I
. W Lidii panowali heraklidzi ( dynastia od czasów Heraklesa). Ostatnim władcą z tej dynastii był Kandaules. Kandaules miał specyficzne upodobania- kazał swojemu zaufanemu doradcy, Gigesowi( lub Gygesowi) podglądać swoją żonę- rzekomo by udowodnić, że jest najładniejsza. Giges, mimo wzbraniania się, wykonuje rozkaz. Żona króla go przyłapała i dała ultimatum- albo zabije siebie, albo króla. Zabija króla i sam obejmuje władzę. Następnie wyrocznia w Delfach mówi, że owszem jest królem ( jego pozycja jest słaba) lecz jego potomka w piątym pokoleniu dosięgnie kara. Dynastia Gigesa to Mermnadzi.
Królowie Lydii:
Giges
Ardys
Sadyattes
Alyattes
Krezus
Ardys napada na Milet, lecz sam musi się bronić przed Kimmeriami. Wzrost potęgi za czasów Alyattesa- wojny z Medami, wypędzenie Kimmernów, wojna z Milezyjczykami( rozpoczęta jeszcze przez Sadyattesa). Następnie walka z póteżnymi wówczas Medami , rządzonymi przez Kyaksaresa ( Medowie niszczyli wraz z Babilonem Asyrię- np. w 614 roku podbili Aszur). Konflikt z Medami ,wg Herodota był związany z koczowniczym plemieniem Scytów, którzy byli świetnymi myśliwymi. Po tym, jak raz Kyaksares szostko ich potraktował, wynieśli się do Alyattesa, króla Lidii. Następuje pięcioletni konflikt, zakończony nierozstrzygniętą bitwą nad rzeką Halys( 585 r.p.n.e) - zawarto pokój, gdyż w dniu bitwy nastąpiło zaćmienie Słońca. Na znak pokoju córka Alyattesa żoną Astiagesa, syna Kyaksaresa. Od tego czasu sojusz między Lidią a Medami.
Medowie- Kyaksares ( 625-585), Astiages ( 585-550). Kyaksares, oprócz tego co powyżej , walczył ze Scytami, którzy najechali jego kraj i nawet podbili przez pewien czas ( było to na samym początku panowania Kyaksaresa, chyba jeszcze przed walką z Asyrią). Scytowie rabują i ściągają haracze, nawet na Egipt chcieli się wyprawiać ( dano im jednak kasę). W końcu Kyaksares postępem wymordował pijanych na uczcie Scytów i wrócił do władzy. W 585 Władzę przejmuje Astiages.
Astiages ma sny, według których jego wnuk, syn córki Mandane miałby zrzucić go z tronu. Dlatego wydał ją za mąż za persa, Kambizesa ( Persowie wówczas niżej w hierarchii). Jednak kolejne widzenia mówią, że to może nie wystarczyć. Każe więc swemu powiernikowi i krewnemu, Harpagosowi, zabić to dziecko. Ten nie ma jednak woli, zęby to zrobić( m.in. obawiał się zemsty matki dziecka i braku sukcesji w Medii). Każe więc zabić dziecko pewnemu pasterzowi, imieniem Mitradates. Żona pasterza podsuwa mu rozwiązanie- sama urodziła martwe dziecko, więc ich dziecko zostanie pogrzebane, a sami wychowają wnuka króla. Po 10 latach sprawa wychodzi na jaw- chłopiec bowiem , mimo niższego urodzenia, rozkazuje innym( bawi się z innymi dziećmi w króla ). Astiages go rozpoznaje. Zemsta na Harpagosie- jego syn zabity i zjedzony. Wnuk króla, którego imię to Cyrus wysłany do Persji( zagrożenie rzekomo minęło, bo był już królem- gdy bawił się z dziećmi). Cyrus z coraz lepszą pozycją w Persji. Gdy był już dorosły, spiskować zaczął Harpagos. Namówił Cyrusa i niezadowolonych z rządów Astiagesa Medów do walki. Cyrus na czele persów rusza do walki. Astiages wpada na „genialny” pomysł i mianuje dowódcą wojsk Harpagosa. Tym samym większość Medów w ogóle nie podjęła walki. Astiages do niewoli. Początek perskiej potęgi.
Teraz wróce do Krezusa i Lidii. Przejął on władzę koło 560. Podbija Jonów, Eolów i Dorów, nawiązuje sojusz z Lacedemończykami ( tj. Spartą). Krezus miał liczne bogactwa i uważał się za najszczęśliwszego z ludzi ( jednak Solon się z tym nie zgodził). Bogom nie spodobała się buta Krezusa, więc zsyłają na niego nieszczęście- jego syn, Atys ginie w polowaniu, zabity przypadkowo przez niejakiego Adrastosa lancą. Co ciekawe, Adrastos, wnuk Midasa miał już jeden taki incydent i dlatego zwiał do Lidii. Następnie Krezus postanowił najechać Persję- chciał uśmierzyć ich potęge, no i nie podobało mu się to, co zrobiono z jego szwagrem Astiagesem. Wyrocznia przepowiedziała mu, że zniweczy potężny kraj, co uznał za dobrą wróżbę. Zawiera też sojusz ze Spartą. W końcu przeprawia się przez Halys i rusza na Persów. Tam, pod Pterią toczą bitwę nierozstrzygniętą. Krezus wraca do Sardes ( stolica Lidii) żeby przegrupować przez zimę wojska. Zabiega też o wojska do sojuszników- oprócz Sparty są to Egipt( gdzie rządził Amazys) i Babilon( gdzie rządzi Nabonid, tu zwany Labynetosem). Cyrus był sprytny i zamiast przeczekać zimę, postanowił od razu uderzyć. Opłaciło się, gdyż po 14 dniach zostaje Sardes zdobyte. Krezus, dzięki temu, że dał dowód swej mądrości, nie zostaje zabity, lecz jest doradcą Cyrusa. Cyrus następnie rusza na Jonów i Eolów- za to, że wcześniej nie odstąpili od Krezusa. Karowie, Kaunowiei Licyjczycy też podbici. Potem Cyrus rusza na Babilon, który zdobywa miasto podstępem. Wprowadza rzekę ( Eufrat) kanałem do jeziora, a wojsko przechodzi osuszonym tym samym łożyskiem rzeki.Babilończycy się tego nie spodziewali. Nastepnie rusza Cyrus na Massagetów( tereny dzisiejszego Kazachstanu i Uzbekistanu). Był to związek pasterskich szczepów. Na ich czele stała Tomyris. Ta nie chce walki, lecz Cyrus przeciwnie. Jego doradca, czyli nikt inny jak Krezus każe mu zrobić podstęp ( upoić Massagetów, a potem zabić) . Początkowo się udaje, 1/3 Massagetów ginie. Potem nastepuje krwawa bitwa, w której Cyrus ginie. Władzę obejmuje Kambizes, jego syn.
Daty- 546- podbicie Lidii
539- podbicie Babilonu
529- śmierć Cyrusa
Księga II
Najpierw opis zwyczajów Egipcjan, jak i środowiska geograficznego . Pierwszym władcą był Min, który za pomocą tamy ubezpieczył Memfis przed Nilem. Potem pomija masę królów i przechodzi do Sezostrysa( chyba chodzi o Sezostrysa III, panującego w latach 1878-1840). Na pewno wyprawił się do Palestyny i Nubii, lecz Herodot przypisuje mu chyba podboje innych ( podobno miał więcej podbojów niż Dariusz, był nawet w Europie, co musi być totalną nieprawdą). W Afryce i Azji znajdowano słupy, świadczące o tym, gdzie był. Kolejnym władcą był Feros, który zasłynął tym, że za swą pychę oślepł na 10 lat, ale wzrok mu wrócił, gdy natarł oczy moczem kobiety, która nigdy męża nie zdradzała( Herodot i jego dbałość o realizm) . Następnym władcą Proteusz, u którego jakoby miała przebywać Helena Trojańska ( według Herodota, Heleny nigdy nie było w Troi, lecz cały czas w Egipcie siedziała, gdyż uciekła tu wraz z Parysem ). Mowiąc krótko, cała wojna trojańska to pomyłka. Potem rządzi Rampsynit. Następnie rządzi Cheops, który był władcą okrutnym ( zamknął świątynie i kazał niewolniczo pracować w kamieniołomach). Po to by wybudować piekną drogę i piramidę. Po 50 latach władzę przejmuje brat, Chefren. Postępuje podobnie, też buduje piramidę. Po nim władzę przejmuje syn, Mykerinos. Był królem sprawiedliwym i dobrym, przez to rządził krócej od poprzednich. Też piramida. Następnie rządzi Asychis, a potem ślepiec Anysis. Za jego czasów Etiopowie pod wodzą Sabakosa rządzą w Egipcie. Po 50 latach sięwynieśli, bo miał sen proroczy ( miałby przynieść nieszczęście, więc postanowił sięwynieść). Następnie miał panować Seto. Egipt zaatakowany przez króla Asyrii Senacheryba ( tak, chyba tego Senacheryba). Mimo, że wojownicy mieli konflikt z Seto, łaska boga Ptaha spowodowała najazd myszy na wojska Asyrii co spowodowało ich odwrót. Po Seto następuje podział Egiptu na 12 części. Jeden z 12 rządzących, Psammetych skonfliktował się z resztą, i z pomocą przybyłych Jonów i Karów, zjednoczył Egpit. Rządził w latach 664-610 i jest jednym z nielicznych tu opisanych władców, który naprawdę rządził. Łączyły go dobre stosunki z Hellenami. Kolejnym władcę był Nekos. Nekos walczy z Judą pod Megiddo ( Nekos jest też znany jako Necho II)- zabija tam ich króla Jozjasza i przez pewien czas podporządkował sobie te tereny. Panował od 610 do 595 roku.. Następnym władcą Psammis, a potem Apries. Toczył on walkę z Tyrem i Kyrenyjczykami. Z tymi drugimi nie szło, więc lud się wkurzył i na tron wyniósł Amazysa. Następuje wojna domowa. Wygrywa Amazys, Apries najpierw jeńcem, potem spiskował więc go zabili. Siedzibę mieli wtedy królowie w Sais. Dobre stosunki z grekami
Księga III
Kambizes, władca Persji rusza na Egipt . Poszło o to, że córka Amazysa z Egiptu miałaby być żoną Kamibizesa ( jedną z wielu). Amazysowi się to nie spodobało i wymyślił, że wyślą inną kobietę. Wysłali więc Ninetis, córkę wcześniejszego faraona Apriesa. Ta jednak wszystko Kambizesowi wyśpiewała i zaczyna się wojna. Fanes, wojownik który uciekł od Amazysa, wyjawił Kambizesowi, żeby prosił o pozwolenie na przejście od króla Arabów, co pozwoli na otwarty dostęp do Egiptu. Arabowie się zgadzają i nawet wodę dali. Gdy zaczęły się walki, rządził już Psammenit( Psametych III), syn Amazysa. Kambizes toczy zwycięskie walki pod Peluzjum( miasto graniczne) a następnie podbił Memfis i Teby. Psammenit najpierw jako jeniec, z podobną pozycją do wciąż żyjącego Krezusa, potem zabity, bo spiskował. Następnie Kamibizes myśli o kolejnych wyprawach- do Kartaginy,do kraju Ammonów i do Etiopów. Żadna się nie udaje- we flocie Perskich służyli Fenicjanie, którzy nie chcieli bić się ze swoimi ( tj. Kartaginą)- więc nic z tego. Armia przeciwko Ammonom zaginęła ( burza piaskowa?). Do Etiopów wysłał szpiegów, których miał obłaskawić darami- ci nie przyjęli darów zbyt dobrze. Kambizes robi wyprawę, tylko że bez przygotowanie- wojsko nie ma zapasów, i sytuacja stałą się tragiczna. Kambizes zawrócił dopiero, gdy zaczął się szerzyć kanibalizm. Był to jeden z pierwszych objawów szaleństwa króla. Inne to:
- zbeszczeszczenie zwłok Amazisa, ze spaleniem włącznie ( czego Persowie nigdy nie robią i potępiają)
- w czasie jego panowania pojawia się wcielenie świętego byka Apisa. Apis miałby być wcieleniem Ozyrysa. Natępuje z tej okazji święto- Kambizes myśli, że cieszą się z jego ostatnich niepowodzeń. Gdy mówią mu, o co chodzi to myśli, że kłamią. Rani byka Apisa i każe chłostać i mordować tych, co uczestniczyli w uroczystościach. Apis umiera
- każe zabić swego brata, Smerdisa ( u Persów znanego jako Bardiję). Miał widzenie, w którym ujrzał brata swego na tronie. Kazał więc swemu słudze, imieniem Preksaspes, zabić. Tak też się dzieje( z tą historią to jeszcze ciekawe rzeczy będą).
- zabił też swą siostrę, która była też jego żoną. Dlatego, że żałowała losu Smerdisa
- zabił syna Preksaspesa, strzelając w serce- to, że trafił w serce dowodem, że nie jest szalony
- chce też zabić Krezusa, bo ten postanowił go do pionu postawić- strzela do niego, lecz Krezus zwiewa ( potem wraca)
- nabijał się ze świętych posągów
Następnie mamy historię Polikratesa z Samos. Polikrates miał świetną flotę i budził postrach na morzu( zwycięstwa z Miletem i Lesbos). Był sojusznikiem Amazisa, który uważał, że Polikrates miałza dużo szczęścia ( rzeczywiście, później to się od niego odwróci). Później wysłał Kambizesowi do Egiptu najbardziej buntowniczych ludzi ze swych ziem. Ci jednak nie przybyli nad Nil, lecz do Sparty. Sparta rusza na wojnę z Samos, nieudaną.
Wróćmy do Kambizesa. Gdy ten siedzi w Egipcie, w samej Persji następuje bunt dwóch magów. Jednym z nich był Patizejtes, który zarządzał krajem. Osadził on na tronie swego brata, Smerdisa- ogłosił przy tym, że to ten Smerdis. Był nawet podobny, a poza tym mało kto słyszał o śmierci prawdziwego Smerdisa. Gdy Kambizes się o tym dowiedział, bał się że Smerdis naprawdę żyje. Potem się załamał, gdy zdał sobie sprawę, że jego syn był proroczy- Smerdis był na tronie, ale nie był to jego brat. Chciał więc natychmiast ruszyć do Persji, lecz zranił się przypadkowo mieczem w miejscowości Agbatana, gdzie zmarł. Tymczasem Otanes z rodu Achajmenidów zwietrzył podstęp. Kazał swej córce( Fajdymie) zbliżyć się do fałszywego Smerdisa. Wtedy by poznała łatwo, bo samozwaniec miał obcięte uszy ( kara za niesubordynację u Cyrusa). Ta Fajdyme była siostrą prawdziwego Smerdisa. Gdy sprawa wychodzi na jaw, Otanes zbiera grupkę 7 zaufanych ludzi ( jednym z nich Dariusz, syn Hystaspesa). Postanawiają zabić dwóch uzurpatorów. W tym samym czasie Preksaspes, zabójca prawdziwego Smerdisa wyjawię publicznie prawdę i popełnia samobójstowo. Gdy siódemka się o tym dowiedziała, i tak idą do pałacu( biją strażników). Dywersja się udała ( sam Dariusz zabił głównego uzurpatora).
Potem zastanawiają się, jaki ma być ustrój. Otanes był za demokracją, Megabyzos za oligarchią, a Dariusz za monarchią. Stanęło na tym, że ma być monarchia. Jest 6 kandydatów ( Otanes odstępuje od rywalizacji za to, że by jego ród nie podlegał królom perskim. Sposób wyłonienia zawodów- czyj rumak pierwszy zarży o wschodzie Słońca, ten królem. Dariusz zastosował fortel- dzień wcześniej kazał rumakowi parzyć się z klaczą, a następnego dnia klacz przyprowadzono na miejsce rywalizacji- rumak od razu zarżał. Dariusz królem. Wprowadził podział na dzielnice ( satrapie- było ich 20). Herodot opisuje potem historię Orojtesa, zarządcy Sardes. Ten miał trochę na pieńku z Polikratesem z Samos, więc postanowił go zabić. Wymyślił, że zaoferuje kasę Polikrateswoi, gdyż ten chciał podbić Jonów. Przyjechał więc do Orejtesa, gdzie został brutalnie zamordowany i ukrzyżowany. Tenże Orejtes potem zlewa nawet na Dariusza. Za to został zabity przez sługi( bo takie orędzie sługom przysłano). Następnie Dariusz podbija Samos- na prośbę Sylosona, brata Polikratesa. Tenże Syloson dał kiedyś Dariuszowi płaszcz. Wojna udana, mimo drobnych problemów. Następnie bunt w Babilonie. Oblężenie trwało bardzo długo, bo Babilończycy się dobrze przygotowali- nawet podstęp Cyrusa już nie działa. Zadziałał jednak fortel Zopyrosa. Ten okaleczył się okrutnie (odciął nos i uszy) i przedstawił swą propozycję Dariuszowi. Idzie do Babilonu i mówi, że chce być u nich, bo Dariusz ich okaleczył. Potem daje dowody męstwa, walcząc udanie z Persami. Zostaje więc dowódcą wojsk i otwiera bramy. Dariusz każe zburzyć mury