XXI. KONCEPCJE UPOWSZECHNIENIA I ZREFERMOWANIA SZKOŁY ELEMENTARNEJ W XIX WIEKU.
Znaczenie Rewolucji Francuskiej (1789 – 1794) dla rozwoju szkolnictwa elementarnego.
Rewolucja francuska obaliła ustrój stanowy i proklamowała wolność i równość wszystkich ludzi. Wysunęła także hasło powszechnej, publicznej oświaty ludowej. Konstytucja z 1791 roku zapowiadała stworzenie szkolnictwa publicznego wspólnego dla wszystkich obywateli.
Idee oświatowe rzucone przez rewolucję francuską oddziałały na oświatę we Francji i innych krajach Europy. Postulat konieczności upowszechnienia szkolnictwa ludowego został uznany za słuszny. W praktyce jednak realizacja tego postulatu napotkała jeszcze przeszkody.
Trudności związane z realizacją idei upowszechnienia szkoły elementarnej.
Podstawowe przeszkody to:
Brak pieniędzy,
Brak przygotowanych nauczycieli
Brak metod wychowania i nauczania, które można by było zastosować w szkołach masowych.
Dotychczasowe metody dawały pewne rezultaty, ale tylko w szkołach średnich, kształcących bogatszą młodzież, pochodzącą ze środowisk bardziej wykształconych, mającą lepsze przygotowanie do nauki. natomiast w przypadku szkolnictwa elementarnego obejmującego dzieci robotników i chłopów, bez żadnego przygotowania umysłowego, stare i pamięciowe metody nie zdawały egzaminu.
Dwa stanowiska w kwestii sposobów szerzenia oświaty elementarnej
Zdawano sobie z tych trudności sprawę, ale w praktyce nie brano ich pod uwagę – zwłaszcza wobec braku środków i niechęci rządzących do finansowania szkoły elementarnej. W tej sytuacji główna rolę początkowo odegrały przedsięwzięcia charytatywne.
Na początku XIX wieku w tym zakresie możemy wyróżnić dwa stanowiska:
Ekstensywne – zmierzające do umasowienia nauczania – ale powierzchownego.
Indywidualizujące – idące w kierunku upowszechnienia pogłębionego nauczania elementarnego i opracowania jego teorii.
Pierwsze prezentuje tzw. system monitorialny Bella Lancastra, drugie działalność Pestalozziego.
System monitorialny Bella Lancastra
Narodził się w Anglii ok. 1800 rok. Wtedy to, niezależne od siebie, utworzyli system spółek dla dzieci ubogiej ludności, prowadzonych metodą wzajemnego nauczania – uczenia uczniów młodszych przez starszych (monitorów). Realizacja tej koncepcji polegała na gromadzeniu dużej ilości dzieci w dużej Sali, dzieleniu ich na grupy wg wieku i zdolności. Nauczyciel szkolił najstarszych i najzdolniejszych, a ci uczyli młodszych. Rola nauczyciela w takim systemie polegała na odpowiednim zorganizowaniu szkoły, na przygotowaniu monitorów do lekcji i czuwaniu, aby każda klasa realizowała program, żeby panował porządek i odpowiednia atmosfera.
Plusy i minusy systemu monitorialnego
Przy tych założeniach jeden bardziej doświadczony nauczyciel mógł kształcić i wychowywać równocześnie kilkuset uczniów. Opracowano metody budzenia w nich ambicji i współzawodnictwa, bez kar fizycznych. System ten obywał się prawie bez książek i funkcjonował przy bardzo małej liczbie nauczycieli, obejmując jednocześnie bardzo dużą liczbę dzieci. Był to więc system bardzo tani, co zainteresowało sfery zamożne, poszukujące łatwych i tanich możliwości zapewnienia masom ludowym choćby minimum oświaty. System upowszechnił się zwłaszcza w latach 1815 – 1830 w Europie i w USA. Później zaniechano go, bo był zbyt powierzchowny.
Jan Henryk Pestalozzi (1746 – 1827)
Szwajcar, działacz patriotyczny i społeczny
Demokrata
Pedagog samouk
Zwolennik Rousseau, więziony za swoją działalność
Autor dzieła p.t. Jak Gertruda uczy swoje dzieci napisanego w formie listu.
Geneza działalności pedagogicznej Pestalozziego
Pestalozzi za cel stawia sobie polepszenie położenia ludowych warstw Szwajcarii. Temu celowi miało służyć założone przezeń wzorowe gospodarstwo rolne. Ta drogą chciał wpływać na podniesienie kultury rolnej wsi. Gospodarstwo, któremu nadał nazwę Neuhof, nie spełniło jego zamierzeń.
Pestalozzi był słabym organizatorem, nie znał się dobrze na rolnictwie. W rezultacie gospodarstwo podupadło, a P. „szukając środków zaradczych, wpadł na pomysł urządzenia w Neuhof (1744) zakładu rolniczo – wychowawczego dla biednych dzieci. Chcąc zabezpieczyć własny interes, pragnął jednocześnie wydobyć te dzieci z nędzy i nauczyć zarabiać.”
Działalność pedagogiczna Pestalozziego
W ten sposób Pestalozzi wszedł na drogę działalności pedagogicznej. Dzieci w lecie miały pracować na roli, w zimie tkać i prząść bawełnę, a w chwilach wolnych uczyć się czytania i pisania oraz rachunków. Jednak przygotowanie zawodowe nie stanowiło głównego celu zakładu w Neuhof. P. chciał przede wszystkim rozwinąć wrodzone siły moralne, intelektualne i fizyczne wychowanków, aby dzięki nim poprawili własną sytuację materialną i życiową.
Pomimo pomocy, zwłaszcza ze strony fizjokratów P. nie był w stanie utrzymać zakładu z prac dzieci i zakład po 5 latach został zamknięty, a P. postanowił poświęcić się pracy pisarskiej, w której wykorzystał doświadczenie wyniesione z tego zakładu.
Dzięki swojej działalności P. stal się osobą znaną. Dlatego w okresie późniejszym władze powierzyły mu prowadzenie zakładów dla sierot w Stanz i Burgdorf, gdzie mógł wypróbować swe metody wychowawcze. Otworzył także seminarium nauczycielskie i szkołę średnią. Szkoły te dzięki nowym metodom i eksperymentom, stały się głośne w całej Europie.
Praktyczna działalność P. ma dla dziejów pedagogiki równie wielkie znaczenie jak jego twórczość teoretyczna. Był zwolennikiem naturalnego wychowania, zgodnego z myślą Rousseau. Swoje poglądy pedagogiczne wyraził w dziele „Jak Gertruda uczy swoje dzieci.”
Poglądy Pestalozziego na wychowanie
P. rozpoczął od krytyki dotychczasowej szkoły. Pisał, że istnieją tylko szkoły pisania, czytania i katechizmu, a brak szkoły, która wychowałaby człowieka – tzn. rozwinęła go fizycznie, moralnie i umysłowo oraz przygotowała do późniejszej działalności, także społecznej i politycznej.
Zasady wychowania dzieci z ludu P. oparł na oświeceniowej teorii rozwoju 3v naturalnych sił człowieka: Fizycznej, Moralnej, Intelektualnej (ręka, serce, głowa).
Pierwszeństwo dawał sile moralnej, podkreślając zwłaszcza znaczenie miłości w wychowaniu domowym – dziecko kocha najpierw matkę, potem ojca a następnie rodzeństwo i innych ludzi.
Poglądy pedagogiczne P
Z krytyki szkoły wypływa próba P. przebudowy szkoły początkowej i teorii nauczania początkowego, która chciał oprzeć na psychologii. Zgodnie z założeniami Rousseau, którego zwolennikiem pozostawał, według P. nauczanie należało oprzeć na naturalnym rozwoju sił i uzdolnień dziecka. Podstawowym celem nauczania wg P. jest nie tyle dawanie dzieciom wiedzy, ile kształcenie i rozwijanie ich funkcji psychicznych. Dzięki tej pionierskiej postawie stał się P. twórcą teorii nauczania formalnego, która przeciwstawiała się metodzie nauczania polegającej na biernym przyjmowaniu przez ucznia wykładanej wiedzy.
Według P. zadaniem nauczania jest porządkowanie wyobrażeń, czynienie ich jasnymi i prowadzenie w ten sposób do pojęć dokładnych. Liczba, kształt i nazwa – to elementy, które tworzą jasne i poprawne pojęcia i które łącznie pozwalają poznać dokładnie istotę przedmiotu, bo każdy przedmiot charakteryzują – dlatego powinny być podstawą każdego nauczania opartego na poglądowości. Z nauczania poglądowego wyrósł kierunek nauki o rzeczach, dominujący w XIX wieku w metodyce nauczania początkowego.
Plan nauczania w szkole P.
Obejmował oprócz nauki czytania, pisania, rachunków i religii także elementy geometrii, rysunku, geografii i przyrodoznawstwa. Uprawiano gimnastykę i muzykę, wykonywano prace w zakresie rolnictwa, gospodarstwa domowego i rzemiosła – zgodnie z zasadą, że kształcenie umysłowe, religijno-moralne i fizyczne powinny się wzajemnie uzupełniać. Językiem nauczania był niemiecki oraz francuski. W szkole pracowało kilku nauczycieli, odpowiednio przygotowanych wg zaleceń P.
Znaczenie P.
Stworzył pierwszy, owoczesny, przemyślany i uzasadniony system i metodę nauczania początkowego. Oprócz dostarczania pewnych elementarnych wiadomości i umiejętności praktycznych system ten, uwzględniając indywidualność dziecka, miał budzić i wzmacniać jego siły duchowe, uszlachetniać moralnie i społecznie.
Dzięki szerokiemu stosowaniu metody P. możliwy był tak duży postęp w upowszechnieniu oświaty, jaki miał miejsce w XIX wieku. Prawie wszyscy reformatorzy i działacze oświaty elementarnej w różnych krajach Europy wyrastali z jego ducha lub nawiązywali do jego poglądów.
Jednym z nich był Fryderyk Froebel.
Fryderyk Froebel (1782 – 1852) – twórca nowoczesnego wychowania przedszkolnego
Uczeń Pestalozziego
Pomysłodawca tzw. ogródków dziecięcych
Autor dziełka pedagogicznego p.t. Wychowanie człowieka – sztuka wychowanie i uczenia się
Poglądy pedagogiczne Froebla
Wychodząc z założeń i metod Pestalozziego Froebel poszukiwał odpowiednich sposobów wychowania dzieci w wieku przedszkolnym. Przyjął, że podstawowym środkiem wychowania w tym wieku jest zabawa – na nią położył nacisk. Opracował metodę pracy przedszkolnej, rodzaje i formy zabawek (tzw. „dary”, rozwijające zmysły dziecka). Był za harmonijnym rozwojem fizycznym, umysłowym i moralnym dziecka – tak aby żaden z tych elementów nie był kształcony bez szkody innych. Uważał, że takiemu wychowaniu należy poddać wszystkie dzieci niezależnie od stanu społecznego i zamożności ich rodziców.
Ogródki dziecięce
Praca z dziećmi miała się odbywać w tzw. „ogródkach dziecięcych” (pierwszy został założony przez Froebla w 1837 roku).
Nazwa ta zawierała sens głębszy – szkoła to ogród, dziecko to roślina, a nauczyciel to ogrodnik. Ogrody miały rozwijać aktywność i samodzielność dzieci, przyzwyczajać je do wspólnego przebywania, pomocy itp. Główna metodą pracy w ogródkach były zabawy z towarzyszeniem śpiewu i z używaniem zabawek (darów), ćwiczenia w rysowaniu, wyszywaniu, pielęgnowaniu roślin i zwierząt itp.
Znaczenie Froebla
Traktując zabawę jako podstawowa formę aktywności dziecka oraz stosując odpowiednie metody dydaktyczne (poglądowość, aktywność, systematyczność), a także przygotowując dziecko do nauki szkolnej Froebel podniósł rangę wychowania przedszkolnego. Ogródek dziecięcy, zwany także „freblówką” upowszechnił się w II poł. XIX wieku w wielu państwach Europy, a następnie w USA. Organizowane przez Froebla kursy dla wychowawczyń przyczyniły się z kolei do powstania seminariów dla wychowawczyń przedszkolnych (freblanek) w II poł. XIX wieku i na początku XX wieku.