POZYTYWIZM
Pozytywizm to nazwa epoki i określenie nurtu światopoglądowo – filozoficznego charakterystycznego dla II połowy XIX wieku. Pojęcie to pojawiło się w pismach Augusta Comte’a „Kurs filozofii pozytywnej”. Słowo „pozytywny” oznaczało: ścisły,(dokładnie określony), pewny (potwierdzony), użyteczny (służący ogółowi) i względny (dopuszczający różne punkty widzenia). Kierunek ten postulował naukową ścisłość myślenia i rozumowania w procesie poznawania świata.
Pozytywizm to „wiek pary i elektryczności”. Zachodzące przemiany miały swe podłoże nie tylko w wydarzeniach historycznych, ale też w rozbudowie miast i fabryk, rozwoju komunikacji, telefonu i telegrafu.
Założenia filozoficzno – ideowe:
Scjentyzm – kult wiedzy i nauki mającej nieograniczone możliwości poznawcze. Z nim wiązał się empiryzm i racjonalizm. Teoria ta stała u podłoża pracy organicznej i pracy u podstaw,
Determinizm – zdarzenia są zdeterminowane prze warunki, w jakich zachodzą, (rasę, środowisko, klimat, moment historyczny) – Hipolit Taine,
Empiryzm – prawdziwe poznanie na drodze doświadczenia i obserwacji – John Stuart Mill,
Ewolucjonizm – wszechświat podlega ciągłej przemianie i doskonali się – Herbert Spencer (uczeń K. Darwina),
Utylitaryzm – dokonania człowieka mają być użyteczne społecznie – J. S. Mill,
Kult pracy – wynikał z utylitaryzmu, związany z rozwojem przemysłowym i cywilizacyjnym, po powstaniu styczniowym patriotyzm pracy,
Agnostycyzm – brak możliwości poznania świata i praw w nim rządzących, poznać można jedynie zjawiska dostępne zmysłom,
Tolerancja – miernik wartości człowieka, brak uprzedzeń, otwartość,
Liberalizm – tylko wolna i nieskrępowana działalność jednostek jest źródłem postępu w życiu społecznym,
Demokratyzm – wszyscy członkowie społeczeństwa powinni mieć te same prawa, swobody i obowiązki.
Podstawowe prądy literackie:
Realizm – odzwierciedlanie rzeczywistości, budowanie fikcji literackiej zgodnie z ówczesną wiedzą o rzeczywistości, odwołanie do mimesis, twórca – H. de Balzac, w Polsce – E. Orzeszkowa i B. Prus. Cechy utworu realistycznego: pełne sprawozdanie z ludzkich działań i doświadczeń, opis relacji międzyludzkich, rejestr szczegółów życia, dokładna prezentacja tła obyczajowego, społecznego, miejsca akcji, przedstawienie typowych charakterów i postaw,
Naturalizm – ukształtował się w II poł. XIX w. we Francji, (E, Zola, G. de Maupassant), w Polsce – A. Dygasiński, A. Sygietyński. Cechy: mimetyzm, wierność prawdzie, determinizm, fatalizm (wpływ czynników biologicznych i społecznych na człowieka i dokonywane przez niego wybory), bohater podporządkowany biologii, kierujący się popędami i instynktami, ważny jest dobór naturalny, walka o byt, fotograficzna dokładność szczegółów, brak tematów tabu, drastyczne opisy, swoista „estetyka brzydoty”, dominuje opis nad opowiadaniem, brak odautorskich ocen i komentarzy.
Najważniejsze gatunki:
Powieść tendencyjna – służy prezentacji określonej tezy, podporządkowana celom ideowym i politycznym,
Powieść realistyczna – losy wybitnej jednostki na tle panoramy społecznej, motywacje działań bohaterów mają charakter psychologiczno – społeczny,
Powieść naturalistyczna – studium świata człowieka w biologicznym aspekcie, dokładna analiza rzeczywistości,
Powieść historyczna – zainteresowanie dla historii narodowej, charakter dydaktyczny,
Nowela – niewielki utwór prozatorski o wyraziście zarysowanej, skondensowanej fabule zmierzającej do punktu kulminacyjnego,
Obrazek – krótkie opowiadanie obfite w szczegóły skoncentrowane na jakiejś osobie lub przedmiocie (J. I. Kraszewski)
Publicystyka: felieton, reportaż, list z podróży.
POZYTYWIZM W POLSCE (1864 – 1890):
Sytuacja społeczeństwa po powstaniu styczniowym – silna integracja pokolenia, które brało udział w powstaniu, zniszczenia na terenach powstańczych, gł. w Królestwie Polskim, represje gł. w zaborze rosyjskim –egzekucje, konfiskata majątków, kary zesłania i więzienia, opóźnienie polskiego pozytywizmu w stosunku do europejskiego, odrzucenie walki jako metody odzyskania niepodległości, hasło patriotyzmu pracy.
Pozytywizm warszawski (około 1867) – skupiony wokół „Przeglądu Tygodniowego” i „Opiekuna społecznego” tzw. młodzi (Świętochowski, Prus, Sienkiewicz, Dygasiński): praca organiczna, stawka na kapitalizm, scjentyzm, praca u podstaw czyli nad ludem i dla ludu, walka o prawa społeczne kobiet (emancypacja), asymilacja Żydów, krytyczny stosunek do antysemityzmu, demokratyzacja stosunków międzyludzkich, walka z przeżytkami feudalnymi, rezygnacja ze zbrojnej walki o niepodległość,
Pozytywizm krakowski – działalność konserwatywnego stronnictwa Stańczyków (Teka Stańczyka) - anonimowe artykuły w „Przeglądzie Polskim” – Koźmian, Szujski, tarnowski, Wodzicki: zachowanie tradycji narodowej w niezmienionym kształcie, utrzymanie przywilejów arystokracji i feudalnego porządku społecznego,
Walka „młodych” i „starych” (artykuły programowe – A. Świętochowski „My i wy”, „Praca u podstaw”, B. Prus „Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa”, E. Orzeszkowa – „Kilka słów o kobietach”, „O Żydach i kwestii żydowskiej”.
LITERATURA:
Poezja A. Asnyka („Do młodych”, „Między nami nic nie było”, sonety „Nad głębiami”), M. Konopnickiej – „Rota”, „Contra spem spero”, „Wolny najmita”,
Nowele – B. Prus „Kamizelka”, E. Orzeszkowa „Gloria victis”, M. Konopnicka „Mendel Gdański”,
Powieść – B. Prus „Lalka”, E. Orzeszkowa „Nad Niemnem” (fr.), H. Sienkiewicz „Potop”,
Literatura obca – F. Dostojewski „Zbrodnia i kara”