Wietrzenie i jego zależność od klimatu
WIETRZENIE – zmiana właściwości chemicznych i fizycznych skał poprzez wpływ atmosfery, hydrosfery i biosfery.
ZWIETRZELINA – produkt wietrzenia; zewnętrzna część skały o zmienionych właściwościach chemicznych lub fizycznych.
WIETRZENIE SELEKTYWNE – wietrzenie zachodzące w skałach o różnej odporności.
WIETRZENIE FIZYCZNE (mechaniczne)
- WIETRZENIE TERMICZNE (insolacyjne) – wielokrotne nagrzewanie się i ochładzanie powierzchni skał (rozszerzanie przy ogrzewaniu, kurczenie przy ochładzaniu); klimat suchy i gorący; skutek: pokrywy żwirowo-kamieniste i piaszczyste
ŁUSZCZENIE SIĘ SKAŁ – oddzielenie cienkich, zewnętrznych fragmentów skał; zachodzi na skałach jednobarwnych i drobnoziarnistych
ROZPAD ZIARNISTY – zachodzi w skałach wielobarwnych; ciemne minerały szybciej się nagrzewają i rozszerzają się bardziej niż jasne, w wyniku tych różnic maleją siły spójności i skała się rozpada
- WIETRZENIE MROZOWE (zamróz) – skutek zamarzania i rozmarzania wody wypełniającej szczeliny skalne ( zamarzająca woda zwiększa swą objętość o ok. 9%); klimat zimny; powstają gołoborza
ROZPAD BLOKOWY – zamarzająca woda rozsadza skałę wzdłuż szczelin co doprowadza do podziału na bloki
- WIETRZENIE SOLNE (eksudacja) – rozrost kryształów soli mineralnych w szczelinach lub porach skał doprowadza do rozpadu skały; skutek - pokrywy gruzowe, żwirowe i piaszczyste; klimat suchy i gorący
- WIETRZENIE SKAŁ ILASTYCH – zachodzi pod wpływem zmian wilgotności podłoża złożonego ze skał ilastych; powstają głębokie szczeliny (do 1m); podobnie wyschnięta kałuża – powstają ZWITKI BŁOTNE; strefa umiarkowana, klimat kontynentalny
WIETRZENIE CHEMICZNE - reakcje fizyczne; klimat ciepły i wilgotny ; skutek : pokrywa gliniasto - ilasta
- UWODNIENIE – przyłączenie cząsteczki H2O przez związki mineralne (np. anhydryt -- > gips)
- ROZPUSZCZANIE – składniki skały rozpuszczają się w wodzie, nierozpuszczalne tworzą luźny osad
- UTLENIANIE – tlen łączy się ze składnikami mineralnymi; skutki np. zmiana barwy
- UWĘGLANOWIENIE – woda zawierająca CO2 prowadzi do rozpuszczania lub rozpadu skał
- HYDROLIZA – pod wpływem wody zawierającej CO2 następuje rozkład minerałów na kwaśne i zasadowe; jeden z produktów ulega wymywaniu, nierozpuszczalny zostaje i np. nadaje skale barwę
WIETRZENIE BIOLOGICZNE - oddziaływanie zwierząt i roślin na skały; klimat ciepły i wilgotny
-FIZYCZNIE – uderzenia kopytami, rycie np. kretów, rozrastanie się korzeni roślin
- CHEMICZNIE – odchody zwierząt, rozkład materii organicznej, kwasy wydzielane przez korzenie
Zjawiska krasowe
KRAS – rodzaj wietrzenia chemicznego; rozpuszczanie węglanu wapnia przez wodę zawierającą CO2 ( wodę agresywną); zachodzi w skałach węglanowych (wapienie, marmury, dolomity)
KRAS POWIERZCHNIOWY – formy powstałe na powierzchni ziemi
- OSPA KRASOWA – niewielkie zagłębienia porozdzielane ostrymi krawędziami powstałe w miejscu zatrzymania się wody po opadzie
- ŻŁOBKI KRASOWE - bruzdy utworzone przez wodę spływającą po stokach; pomiędzy żłobkami wznoszą się podłużne ŻEBRA KRASOWE
- LEJKI KRASOWE – zagłębienia o okrągłym zarysie; powstają w wyniku intensywnego rozpuszczania (lejki z rozmycia) lub zapadania się stropów niewielkich komór (lejki zapadliskowe)
- UWAŁY – połączenie kilku lejków krasowych
- POLJE – rozległe kotliny powstałe na skutek całkowitego zniszczenia skał
- OSTAŃCE KRASOWE (mogoty) – pagóry o stromych zboczach; powierzchnia dookoła została zrównana przez procesy krasowe
- DOLINY I JARY KRASOWE – podłużne zagłębienia o stromych ścianach i płaskim dnie; wytworzyły je rzeki
KRAS PODZIEMNY – formy krasu powstałe pod powierzchnią ziemi
- PONOR – miejsce gdzie woda spływająca po powierzchni ziemi znika pod powierzchnią
- JASKINIA – powstają poprzez poszerzanie szczelin przez rozpuszczalną działalność przepływającej wody
- KORYTARZ, PIECZARA – powstają wzdłuż szczelin poziomych
- KOMIN – powstaje wzdłuż szczelin pionowych; jego szerokość zwiększa się wraz z głębokością
- STUDNIA – postaje wzdłuż szczelin pionowych; ma jednakową średnicę
- WĄWÓZ – powstaje na powierzchni, gdy stropy korytarzy się zapadną
- KOMORA – sala powstała z przecięcia form pionowych i poziomych
- WYWIERZYSKO – źródło krasowe
Formy powstałe w jaskiniach:
- STALAKTYT – forma narastająca od góry; przypomina sople
- STALAGMIT – forma narastająca od dołu
- STALAGNAT – kolumna, która powstaje gdy stalaktyt połączy się ze stalagmitem
- DRAPERIA SKALNA – połączenie kilku wiszących stalaktytów
- KURTYNY – nacieki na ścianach jaskini
- MISY NACIEKOWE – nacieki u podnóża ściany jaskini
3. Działalność rzeźbotwórcza wód opadowych i płynących
Wody opadowe:
KRATERKI DESZCZOWE – niewielkie zagłębienia; tworzą się na skutek rozsypywania materiału skalnego przez spadające krople wody
PIRAMIDY ZIEMNE – niewielkie formy, bardzo nietrwałe; większe kamienie chronią powierzchnię pod nimi ( piaski, żwiry) i ta powierzchnia nie ulega wymywaniu i powstają małe piramidki
EROZJA WĄWOZOWA - pływająca woda opadowa żłobi w podłożu lessowym głębokie wąwozy
STOŻKI NAPŁYWOWE – wypłukane osady u podnóża stoków; spływające w bruzdach wody opadowe pozostawiają u podnóża stoków większą część wypłukanych osadów
Rzeki:
SPADEK RZEKI – stosunek różnicy wysokości źródła do ujścia rzeki
NURT RZEKI – tam jest największy, gdzie rzeka płynie najszybciej
BIEG GÓRNY – duża prędkość, duży spadek, mało wody, erozja denna (wgłębna), erozja wsteczna
BIEG ŚRODKOWY – zmniejsza się spadek, przybywa wody, słabnie erozja denna, erozja boczna (powstawanie meandrów), odsypiska po wewnętrznej stronie zakola
BIEG DOLNY – mała prędkość, mały spadek, dużo wody, ujście (delta lub lejek)
EROZJA DENNA – pogłębianie dna, tworzenie doliny v-kształtnej
EROZJA WSTECZNA – występuje przy źródle i na progach skalnych; skutek – cofanie się progów skalnych w górę rzeki i cofanie się źródeł; KOCIOŁ EWORSYJNY – zagłębienie w dnie na dole wodospadu
EROZJA BOCZNA - jest przeszkoda, rzeka chce ją ominąć, tworzy zakola (MEANDRY), następuje przerwanie szyi meandru, rzeka prostuje bieg, powstaje STARORZECZE
DELTA – ujście rozgałęzione, powstaje, gdy rzeka wpływa do płytkiego zbiornika, nie ma pływów i jest małe falowanie
ESTUARIUM – ujście lejkowate, powstaje, gdy rzeka wpływa do głębokiego zbiornika, występują pływy i jest duże falowanie
TERASY RZECZNE – powstają przy obniżeniu się bazy (podstawy) erozyjnej; są to fragmenty dawnego dna doliny.
PRZEŁOM – odcinek rzeki, w którym przedziera się ona przez obszar położony na znacznej wysokości (góry, wyżyny)
Grawitacyjne ruchy masowe. Denudacja.
DENUDACJA – ogół procesów powodujących wyrównywanie powierzchni terenu
ODPADANIE – odpadanie pojedynczych okruchów skalnych, przemieszczanie się w dół; powstają żleby i stożki usypiskowe (piargowe); występuje na stromych stokach
ŻLEBY – głębokie rynny, powstają w miejscu przemieszczania się materiału skalnego
STOŻKI USYPISKOWE ( piargowe) – miejsce, gdzie są gromadzone okruchy skalne (u wylotu żlebu)
OBRYWANIE – nagłe oderwanie dużych mas skalnych i gromadzenie się ich u podnóża stoku (tworzenie się ZWAŁOWISKA SKALNEGO); miejsce, w którym skały się oberwały to NISZA SKALNA; występuje na stromych stokach
OSUWANIE – zsunięcie się luźnych skał lub zwietrzeliny zalegającej na litym podłożu; przyczyna: zwiększenie stromości stoku na skutek podcięcia przez rzekę, zwiększenie masy skalnej (zabudowa terenu), trzęsienia ziemi. Powstałe formy: NISZA OSUWISKOWA (wyj. wyżej), JĘZOR OSUWISKOWY – materiał skalny złożony u podnóża stoku
SPEŁZYWANIE – bardzo powolne zsuwanie się luźnych skał po łagodnych stokach; skutek: pochylone drzewa i słupy
Rzeźbotwórcza działalność lodowców
Działalność niszcząca:
EGZARACJA - niszczenie podłoża przez jego zdzieranie
RYSY LODOWCOWE – rysowanie skał ostrymi krawędziami okruchów wtopionymi w lód
WYGŁADY LODOWCOWE - polerowanie skał okruchami piasku wtopionymi w lód
KOTŁY POLODOWCOWE – tworzą się pod polem firnowym. Lód topi się pod wpływem swojego ciężaru, woda wnika w szczeliny, następuje wietrzenie mrozowe i rozpad blokowy. Bloki wtapiane są w lód i wynoszone poza obręb pola firnowego. Powstałe obniżenie terenu to CYRK, KAR LODOWCOWY
BARAŃCE (mogoty) – zaokrąglone pagórki, oszlifowane od strony nasuwania się lodu; lód zdziera podłoże, ale nie jest to równomierne.
DOLINY U-KSZTAŁTNE (żłoby lodowcowe) – doliny przekształcone przez jęzory lodowcowe – poszerzone i pogłębione
DOLINY ZAWIESZONE – doliny utworzone przez mniejsze jęzory lodowcowe obok głównej doliny; po wytopieniu lodowca dolinki nie są połączone z główną doliną; rzeki tworzą na nich wodospady
Transport materiału skalnego:
GLINA MORENOWA – masa skalna złożona z różnej wielkości okruchów, utworzona po wyto pienieniu lodowca
Działalność budująca:
MORENA CZOŁOWA – ciągi pagórów o znacznych wysokościach względnych usypane przed czołem lodowca; gdy czoło lodowca się zatrzyma ruch wewnętrzny wynosi masy skalne i buduje morenę czołową
MORENA DENNA – falista lub pagórkowata powierzchnia usypana z gliny morenowej w fazie wycofywania się lądolodu.
MORENA BOCZNA – wał osadów morenowych usypany ze skał wytapiających się na bokach jęzora lodowcowego
MORENA ŚRODKOWA – powstaje z połączenia się wałów moreny bocznej pomiędzy dwoma jęzorami lodowcowymi
Działalność wód pochodzących z topnienia lodowców:
SANDRY – płaskie stożki, lekko pochylone w stronę przeciwną do czoła lodowca; powstają z nagromadzonego żwiru i piasku
PRADOLINY – rozległe formy wyżłobione w podłożu; tworzą je wody odpływające do morza
RYNNY – powstają pod lodowcem; nie zostały zasypane, ponieważ zalegał w nich lód; w nich powstają jeziora rynnowe
KEMY – pagóry o spłaszczonych wierzchołkach zbudowane z warstwowych piasków i żwirów osadzonych przez wodę płynącą w szerokich szczelinach
OZY – wydłużone, wysokie i kręte pagóry, często tworzące ciągi; powstają w wyniku zasypywania rynien lub tuneli lodowcowych przez żwiry i piaski niesione przez wodę.
Działalność wiatru
Niszcząca działalność wiatru:
DEFLACJA – wywiewanie drobnych ziaren piasku i pyłu.
BRUK DEFLACYJNY – materiał pozostawiony po procesie deflacji (żwiry i kamienie)
NISZA DEFLACYJNA – zagłębienie spowodowanie procesem deflacji
KORAZJA – uderzanie drobnego materiału skalnego w skały; żłobienie ich, ścieranie lub polerowanie.
GRANIAK WIATROWY – kamień mający dwie lub więcej powierzchni wygładzonych przez wiatr
NISZA KORAZYJNA – zagłębienie w ścianach skalnych
GRZYB SKALNY – pojedyncza skałka, atakowana drobnym materiałem skalnym najsilniej w dolnej części.
Budująca działalność wiatru:
WYDMY – piaszczyste wzniesienia; formy nietrwałe; kępy roślinności i nierówności podłoża powodują zmniejszenie prędkości wiatru, ograniczenie siły nośnej i w rezultacie akumulację piasku
BARCHANY – wydmy usypywane w klimacie suchym (na pustyniach); kształtem przypominają sierp; czoło wydmy od strony wiejącego wiatru
WYDMY PARABOLICZNE – wydmy usypane w klimacie wilgotnym; ramiona wydmy od strony wiejącego wiatru
WYDMY GWIEŹDZISTE – wydmy o kilku ramionach; powstają wówczas, gdy wiatr wieje z różnych stron
ASYMETRIA STOKÓW WYDMY – strona dowietrzna jest długa i łagodni nachylona, a zawietrzna jest stroma
POKRYWY LESSOWE – powstają z transportowanego przez wiatr pyłu, osad zapełnia najpierw obniżenia, maskując wcześniejszą rzeźbę powierzchni. Na nich powstają czarnoziemy.
Działalność rzeźbotwórcza fal morskich
Wybrzeże wysokie:
ABRAZJA – niszcząca działalność morza
NISZA ABRAZYJNA – zagłębienie u podnóża klifu; powstaje na skutek uderzania fal i dużego ciśnienia
PLATFORMA ABRAZYJNA – na niej jest przemieszczany i rozdrabniany materiał skalny
PLATFORMA AKUMULACYJNA - miejsce, gdzie gromadzony jest materiał skalny, który został oderwany od brzegu w wyniku abrazji
Wybrzeże niskie:
PLAŻA – zasadniczy element wybrzeża; zbudowana jest z piasków i żwirów wyrzucanych przez fale morskie
WAŁ BURZOWY – zamyka plażę od strony lądu; powstaje w wyniku nanoszenia materiału piaszczysto-żwirowego przez fale sztormowe; z tego piasku wiatr usypuje wydmy
ŁAWICA (rewa, wał brzegowy)- wał, który ciągnie się równolegle do brzegu w morzu, a od plaży oddzielony jest bruzdą; powstaje w miejscu, gdzie fala powrotna, niosąca materiał skalny zderza się z falą zmierzającą do plaży.
LAGUNA –zatoka, która powstaje wówczas, gdy ławica przybrzeżna podczas odpływu się wynurzy (LIDO) i bruzda zostanie zalana wodą, a oddzielona od morza ławicą.