4.Wyjaśnić pojęcie oraz czynniki kształtujące równowagę rynkową.

Równowaga rynkowa to taki stan rynku, w którym rozmiary podaży dóbr i usług są dostosowane do ogólnych rozmiarów efektywnego popytu

Równowaga rynkowa to taki stan rynku, w którym rozmiary podaży dóbr i usług są dostosowane do ogólnych rozmiarów efektywnego popytu. W teorii ekonomii wyróżnia się równowagę ogólną (globalną), dotyczącą zrównoważenia całości podaży i popytu przy danych cenach i tzw. równowagi cząstkowe, czyli równowagi podaży i popytu na określone towary lub grupy towarów (usług). Zarówno równowaga globalna, jak i równowagi cząstkowe są zjawiskami płynnymi w czasie.

Tak brzmi współczesna nam definicja równowagi rynkowej, lecz, jak wszystkie inne prawa ekonomiczne, ma charakter historyczny, tzn. działa w określonych warunkach wyznaczonych przez czynnik czasu.

Burzliwy wzrost gospodarki towarowo - pieniężnej stworzył podstawę i potrzebę teoretycznej analizy prawidłowości procesu gospodarowania, a przy tym konieczność zdefiniowania zachodzących zjawisk w aktualnej rzeczywistości gospodarczej.

Już w drugiej poł. XVIII w. powstał pierwszy zwarty system teoretyczny zwany ekonomią klasyczną. Główni jej przedstawiciele (Adam Smith i Dawid Ricardo) głosili pogląd, że wolnokonkurencyjna gospodarka samoczynnie, bez zewnętrznej ingerencji, dąży do równowagi gospodarczej i społecznej. Panuje harmonia interesu osobistego i społecznego. Zwornikiem, który łączy te dwie płaszczyzny jest rynek. To właśnie „niewidzialna ręka rynku” uruchamia samoregulujące mechanizmy, zapewniające sprawne funkcjonowanie gospodarki, jej ustawiczne dążenie do równowagi. To optymistyczne spojrzenie na kwestię przywracania równowagi gospodarczej wynika ze stanowiska ekonomii klasycznej w sprawie realizacji. Stoi ona na pozycji tzw. prawa rynków Say’a, głoszącego, że produkcja tworzy sobie rynki zbytu, że popyt dopasowuje się do podaży, słowem, że wytworzyć znaczy realizować.

Założenie, że produkcja sama tworzy sobie rynki zbytu, nie przystawało jednak do rzeczywistości gospodarczej nawet w fazie burzliwego rozwoju kapitalizmu. Zakłócenia procesu reprodukcji wyzwoliły krytykę prawa Say’a; umocniło się neoklasyczne spojrzenie na procesy gospodarcze. Czołowi przedstawiciele szkoły neoklasycznej (Marshall, Jevons, Clark) uważali, że pomiędzy poszczególnymi czynnikami działalności gospodarczej istnieje ścisła współzależność; w procesie gospodarczym następuje harmonijne dopasowanie się poszczególnych wielkości, zapewniające równowagę, przy pełnym wykorzystaniu potencjału produkcyjnego w gospodarce.

Ten sposób podejścia do analizy zjawisk ekonomicznych cechuje również inne ówczesne kierunki teoretyczne. Można tutaj wymienić szkołę lozańską (tzw. matematyczną), której główni przedstawiciele (Walras, Pareto) przyjęli koncepcję ogólnej równowagi ekonomicznej - sprowadza się ona do tezy, że układ wielkości ekonomicznych posiada zdolności powrotu do stanu równowagi.

Pojawianie się w systemie społeczno - gospodarczym nowych zjawisk sprawiło, że ich interpretacja wymagała nowych narzędzi badawczych. Rozwinęła się tzw. ekonomia dobrobytu głosząca tezę, że wolność gospodarcza nie zapewnia maksimum dobrobytu społecznego, i dopuszczająca działalność interwencyjną państwa w celu jego optymalizacji. Prawdziwą opozycję w stosunku do kanonów neoklasycznych stanowi jednak teoria J.M. Keynesa, który wykazał, że gospodarka kapitalistyczna pozostawiona swym endogenicznym siłom musi cierpieć na chroniczny brak popytu. Siły tkwiące wewnątrz systemu nie mogą zapewniać stanu równowagi przy pełnym wykorzystaniu siły roboczej i zasobów kapitałowych, stanu, w którym poziom dochodu narodowego osiąga maksimum. Potrzebny jest więc czynnik zewnętrzny, który mógłby przeciwdziałać chronicznemu brakowi popytu rodzącemu przewagę oszczędności nad inwestycjami. Tę funkcję stymulatora popytu powinno spełniać państwo poprzez m.in. działania na rzecz obniżenia stopy procentowej, inwestycje finansowe z długu publicznego, itd.

Nowe zjawiska w gospodarce kapitalistycznej, a przede wszystkim równoczesne nasilenie zjawisk inflacyjnych i osłabienie tempa wzrostu gospodarczego, podważyły podstawy teorii Keynesa. Współczesna teoria ekonomii poszukuje koncepcji wyrażających wiarę w skuteczność mechanizmu rynkowego i niechęć do roli państwa w gospodarce. Rynek stanowi najbardziej skuteczny mechanizm porządkowania informacji i podejmowania na ich podstawie działań, ale tylko w warunkach, gdy system cen kształtuje się w sposób całkowicie swobodny, tzn. w warunkach konkurencji. Rząd powinien doskonalić przepisy prawne w celu stworzenia warunków sprawnego funkcjonowania systemu konkurencji, a państwo powinno interweniować jedynie w tych sytuacjach, gdy istnieją dowody, że zastosowane przez nie formy oddziaływania będą mniej kosztowne od mechanizmu rynkowego.

Na podanych przykładach widzimy w jaki sposób (w różnym czasie i w różnych realiach gospodarczych) kształtowała się obecna forma równowagi rynkowej. Jednakże, aby móc zinterpretować definicję „Równowaga rynkowa” należy dokładnie przeanalizować poszczególne pojęcia wchodzące w jej skład.

Na równowagę rynkową mają wpływ trzy czynniki: popyt, podaż i cena - na rynku wolnokonkurencyjnym zachodzi pomiędzy nimi współzależność. Ten związek funkcyjny cechuje się tym, że każda zmiana jednej z tych trzech wielkości wywołuje zmiany w pozostałych.

Popyt jest to zapotrzebowanie na określony towar lub usługę. Rozróżnia się:

Popyt potencjalny - odzwierciedlający tylko pragnienie nabycia jakiegoś dobra,

Popyt efektywny - mający pokrycie w sile kupna.

W miarę wzrostu dochodów pieniężnych lub spadku cen, popyt potencjalny może się przekształcić w popyt efektywny.

Popyt efektywny może różnie reagować na zmiany cen, siłę jego reakcji nazywamy elastycznością cenową popytu. Można to przedstawić za pomocą formuły:

gdzie:

ec - elastyczność popytu względem cen,

rP - stopa wzrostu popytu,

rc - stopa wzrostu ceny

Współczynnik cenowej elastyczności popytu wskazuje więc, o jaki procent zmieni się popyt na określony towar, jeśli jego cena zmieni się o 1%.

Zmiany w popycie na jakiś towar pod wpływem zmiany jego ceny można przedstawić w układzie współrzędnych ®

W zależności od motywacji, popyt możemy podzielić na trzy kategorie:

Popyt funkcjonalny - wynika z cech jakościowych danego dobra, jest funkcją jego wartości użytkowej.

Popyt niefunkcjonalny - wynika z oddziaływania tzw. efektów zewnętrznych na użyteczność, tzn. że użyteczność danego dobra może ulegać zmianie w zależności od zachowania się innych konsumentów. Możemy wyróżnić trzy rodzaje zachowań nabywców:

efekt „owczego pędu”, który oznacza, że popyt na dane dobro wzrasta tylko dlatego, że inni kupują to dobro - potrzeba utożsamiania się z innymi.

efekt snobizmu, który oznacza, że popyt na dane dobro maleje tylko dlatego, że inni kupują to dobro - potrzeba bycia ekskluzywnym, odmiennym od innych.

efekt velbenowski dotyczy popytu na tzw. dobra prestiżowe. ich konsumpcja świadczy o statusie konsumenta, nosi znamiona konsumpcji ostentacyjnej; dlatego popyt na takie dobra będzie wzrastał wraz ze wzrostem ich cen.

Popyt spekulacyjny wiąże się z oczekiwaniami co do kształtowania się cen w przyszłości.

Popyt na określone dobra i usługi w zasadzie wzrasta wraz ze wzrostem dochodów pieniężnych konsumentów, a maleje, gdy dochody te się obniżają. Siłę reakcji popytu w zakresie danego dobra na zmiany wysokości dochodu określa wskaźnik dochodowej elastyczności popytu (ed­).

gdzie:

ed - współczynnik dochodowej elastyczności popytu,

x - wielkość popytu na dane dobro,

Dx - przyrost popytu na dane dobro,

d - wyjściowy poziom dochodu konsumentów,

Dd - przyrost dochodu.

Gdy wskaźnik ten jest mniejszy od 1, dynamika popytu jest niższa niż dynamika wzrostu dochodów. Jeżeli natomiast wskaźnik jest większy od 1, to nawet stosunkowo niski wzrost przeciętnych dochodów powoduje nieproporcjonalnie wyższy wzrost popytu. Dochodowa elastyczność popytu wyraża całokształt zależności między popytem a dochodem zachodzących w strukturze podmiotowej rynku. Im bardziej elastyczny jest popyt konsumentów, tym większy jest jego wpływ na wzrost dochodów osiąganych przez podmioty gospodarcze.

Zaczynając od punktu A wielkość popytu nie rośnie wraz ze wzrostem wielkości dochodu, lecz spada, a dla dochodu B większego od A dochodowa elastyczność popytu przybiera postać E mniejszą od zera.

Podaż dóbr (towarów) i usług to taka ich ilość, którą sprzedawcy oferują na rynku po określonej cenie. O wielkości i strukturze podaży i usług decyduje wiele czynników, w szczególności takich, jak: ceny czynników produkcji, rozmiary i efektywność nakładów inwestycyjnych, dostęp do nowoczesnej technologii, rezerwy dóbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych, dostęp do kapitału pieniężnego, obowiązujący system podatkowy i subsydia, koszty produkcji, rozmiary i struktura eksportu i importu, czynniki klimatyczne, oczekiwania przedsiębiorców co do przyszłych cen zarówno produktów, jak i czynników produkcji.

Elastycznością podaży nazywamy reakcję producenta na zmianę ceny. Współczynniki elastyczności podaży w gospodarce rynkowej są z reguły dodatnie, co oznacza, że wzrostowi ceny z reguły towarzyszy wzrost podaży. Przedstawia to tzw. krzywa podaży w układzie współrzędnych.

Podaż rośnie w miarę wzrostu cen i maleje wraz ze spadkiem cen, czyli podaż i ceny pozostają do siebie w stosunku wprost proporcjonalnym.

Ceny są podstawowym czynnikiem wpływającym na wielkość zmiany podaży i usług. Stopień (natężenie) zależności między zmianami wielkości cen, a zmianami wielkości podaży mierzy cenowa elastyczność podaży. Wyraża ona stosunek względnych (procentowych) zmian podaży do względnych (procentowych) zmian cen. Współczynniki cenowej elastyczności podaży mogą się kształtować od zera do nieskończoności. I w tym przedziale mogą być wyodrębnione różne poziomy cenowej elastyczności podaży, co przedstawia poniższy wykres.

gdzie:

E<1 - podaż elastyczna (zmiany podaży są większe niż zmiany cen)

E=1 - podaż proporcjonalna (wobec cen)

E>1- podaż nieelastyczna (zmiany podaży są mniejsze niż zmiany cen)

Cena jest przeważnie definiowana jako pieniężny wyraz wartości określany przez społecznie niezbędne nakłady pracy wydatkowane na wyprodukowanie danego produktu. Na rynku wolnokonkurencyjnym, w zależności od siły przetargowej kupujących i sprzedających towary, ustalają się ich ceny rynkowe i dochodzi do zawarcia między nimi transakcji kupna-sprzedaży. Wartość towaru stanowi racjonalną podstawę, wokół której oscylują ceny rynkowe. Ceny te odchylają się w górę i w dół od wartości towaru, zależnie od popytu i podaży tego towaru. Cenę, przy której popyt równa się podaży, nazywamy ceną równowagi.

Cena równowagi określa punkt przecięcia się krzywej popytu na dany towar z krzywą jego podaży, co można przedstawić w układzie współrzędnych ®

Cena na rynku w jakimś momencie może nie być ceną równowagi. Jeżeli nią nie jest, to wystąpi nadwyżka podaży albo popytu, zależnie od tego, czy cena jest wyższa czy niższa od ceny równowagi. Historia dała nam przykład drastycznego załamania równowagi rynkowej w postaci plagi nadprodukcji, która spowodowała wybuch wielkiego kryzysu w 1929 roku. Kiedy przemysł wytwarzał więcej, niż ludzie mogli kupić, rosły nadmiernie zapasy i trzeba było ograniczać produkcję, co doprowadziło do jej załamania się. Bezpośrednim powodem krachu była błędna polityka finansowa centralnych banków amerykańskich i angielskich.

Mechanizm krachu giełdowego w 1929 roku:

banki podtrzymują koniunkturę, sztucznie utrzymując niską stopę procentową

i stabilny poziom cen ® wybucha gorączka spekulacyjna na rynku papierów wartościowych (wzrost cen akcji, nie mający pokrycia w ich rzeczywistej wartości) ® zawyżanie kursów akcji dochodzi do punktu krytycznego, od którego wartość akcji zaczyna spadać ® powoduje to masową wyprzedaż akcji, co pociąga za sobą dalszy spadek wartości akcji ® przemysł ogranicza produkcję ® zmniejsza się zatrudnienie ® następuje spadek popytu na wyroby przemysłu, a w konsekwencji spadek wartości akcji itd.

Kryzys objawił się gwałtownym spadkiem produkcji we wszystkich dziedzinach przemysłu (w wielu krajach o więcej niż połowę) oraz wzrostem bezrobocia. Rolnictwo było rujnowane niskimi cenami - ludność miejska ograniczyła konsumpcję, z kolei producenci żywności, aby zrekompensować spadek cen na istniejące w nadmiarze towary rolne, produkowali więcej, co powodowało dalszy spadek cen itd.

Jak mogliśmy zaobserwować - rzeczywistość gospodarcza stanowi tylko pewne przybliżenie do modelu teoretycznego ceny równowagi, ponieważ zarówno popyt, jak i podaż ulegają ciągłym zmianom pod wpływem licznych czynników sfery realnej. W rezultacie możemy mówić jedynie o tendencji dochodzenia cen rynkowych do cen równowagi na określone produkty. Na rynku wolnokonkurencyjnym ceny rynkowe oscylują wokół cen równowagi pod wpływem żywiołowych wahań podaży i popytu, i pokrywają się z ceną równowagi tylko wówczas, gdy podaż zrównoważy się z popytem.