Temat: „Ludowa wizja świata. Przedstaw ją, odwołując się do wybranych utworów pozytywizmu”.

Nowa epoka, rozwijająca się w Polsce po klęsce powstania styczniowego swą nazwę przyjęła od tytułu dzieł Augusta Comte'a "Kurs filozofii pozytywnej", który twierdził, że w sposób ścisły i naukowy można zajmować się tylko tym, co jest sprawdzalne na drodze doświadczenia, a wyniki badań naukowych powinny służyć konkretnym celom ludzkości.

Lalka jest powieścią rozrachunkową z wieloma punktami programu pozytywistycznego, ale nie jest powieścią krytykującą jego założenia. Prus raczej pokazuje co i dlaczego nie sprawdziło się w praktyce. Bardzo wyraźnie wyśmiany jest program pracy u podstaw i pracy organicznej. Dzieje się to głównie za sprawą księcia, który wprawdzie ciągle powtarza, że chce coś zrobić dla „tego nieszczęśliwego kraju”, ale w rzeczywistości nie jest w stanie, nie potrafi zrobić nic. Prus wyśmiewa również fałszywą filantropię warstw najwyższych. Doskonale widać to w scenie kwesty, gdzie panny się nudzą, matrony ziewają, a wszyscy przyszli do kościoła, żeby pokazać się w towarzystwie. Bardziej zajmuje ich to, czy są najlepiej ubrane niż to, ile i na co zbiorą. Prawda jest bowiem taka, że nie znają świata biedoty. Dobrze ilustrują to rozważania panny Izabeli, która myśli, że szwaczki muszą być bardzo szczęśliwe, że szyją taka piękną suknię dla niej, gdyż kiedy biorą miarę, to zawsze się uśmiechają. Jak jest naprawdę nie może wiedzieć – żyje w innym świecie. Sam Wokulski, który przecież nie pozuje na miłośnika ludu i krzewiciela pracy u podstaw i pracy organicznej, robi nieraz więcej (bo ratuje ludzkie życie – np. furman Wysocki) niż połowa arystokracji. Ostro potraktowane zostały ideały pracy u podstaw, ale już idee scjentystyczne są waloryzowane raczej dodatnio. Czołowy przedstawiciel pokolenia pozytywistów – Ochocki, ma wyraźny cel w życiu (stworzenie maszyny latającej) i wiele już dokonał, ku pożytkowi ludzkości (utylitaryzm). Często imponuje nawet Wokulskiemu i budzi w nim marzenia o sławie wybitnego naukowca czy wynalazcy. Wiara w konieczność i postęp techniczny nie jest jednak bezkrytyczna – nauka dla nauki, bez wyraźnego sensu, przeznaczenia została wyszydzona w osobie doktora Szumana, który pół życia poświecił badaniu ludzkich włosów, w zasadzie nie wiadomo w jakim celu. Wyśmiana zostaje także fałszywa emancypacja. Prus pokazuje to na przykładzie ostatniej rozmowy Wokulskiego z Wąsowską oraz w postępowaniu samej kobiety. Żąda ona zrozumienia dla słabości kobiety, równouprawnienia, które miałoby się naprawdę wiązać z pozwoleniem na hipokryzję kobiet: z jednej strony mogłyby udawać niewinne i czyste, a z drugiej wolno by im było romansować z kim chcą. Wokulski szybko zbija jej argumenty. Emancypacja w wydaniu Wąsowskiej jest typowym kaprysem bogatej damy z temperamentem. Nie musi się ona martwić o swój byt, więc może „szokować” bliskich poglądami. Jest bowiem kobietą wyzwoloną, która nie boi się mówić wprost o uczuciach. Można jednak mniemać, że gdyby przyszło jej zrównać się z mężczyznami we wszystkim (np. w zarabianiu na życie) nie byłaby tak wyzwolona.

Janko Muzykant należy do nowel Henryka Sienkiewicza, które łączą tematykę ludową i dziecięcą. Przedstawienie bohatera dziecięcego było wykorzystywane przez pisarza do ukazania jakiejś zasady społecznej, której dzieci – jako istoty nieświadome, bierne i bezradne – podporządkowywały się. Tak też jest w przypadku omawianej noweli. Główny bohater jest zupełnie bezradny wobec otaczającego go świata. Autor przedstawia obraz dziewiętnastowiecznej polskiej wsi, w której nie ma miejsca na jakąkolwiek odmienność. Wrażliwość Janka na muzykę jest dla niego tylko źródłem kłopotów. W takim środowisku chłopiec nie ma szans nie tylko na rozwój swoich zainteresowań czy talentów, ale nawet na przetrwanie. Śmierć Janka jest wynikiem zupełnego braku zrozumienia otoczenia dla tego odmieńca i szacunku dla życia ludzkiego jako wartości samej w sobie. Zakończenie utworu, które ma charakter epilogu, uwydatnia jeszcze jeden aspekt utworu. Złe jest nie tylko to, że ludzie na wsi nie szanują talentów, które są dla nich tylko przeszkadzającymi w życiu odmiennościami. Na naganę zasługują także ci, którzy z racji swojej pozycji społecznej powinni pomagać zdolnym osobom, a wolą szukać ich za granicą niż w swoim sąsiedztwie.

Utwór ABC, autorstwa Elizy Orzeszkowej to jedna z najważniejszych pozycji nowelistyki pozytywistycznej. Dotyka on popularnego wówczas hasła emancypacji kobiet. Bohaterka utworu nazywa się Joanna Lipska i jest córką zmarłego przed laty nauczyciela. To niezwykle spokojne, cicha i skromna dziewczyna. Mieszkała ona w starostwie razem z bratem pełniącym funkcję urzędnika. Jego skromne zarobki musiały wystarczyć na utrzymanie rodziny. Joanna nie mogła przeżyć, będąc całkowicie uzależnioną od brata. Nie chciała sprawiać mu kłopotów i zapragnęła sama udzielić finansowego wkładu do rodzinnego budżetu. Niespodziewaną pomoc zaoferowała jej niejaka pani Rożnowska, będąca bogata właścicielką przynoszącego spore dochody magla. Zaproponowała ona Joannie pracę w funkcji opiekunki dla jej małych wnuków i niewielkiej grupy dzieci z pobliskiej okolicy. Dostała ona posadę wychowawczyni domowej, którą przyjęła z ogromną przyjemnością. Widziała w niej powiem szansę na wybicie i samodzielne zarobkowanie. Dodatkowy argumentem była jej wrodzona sympatia do dzieci. Choć wkładała w naukę całe serce i bardzo się starała, jej praca nie trwało długo. Na przeszkodzie stanęła bowiem wścibska osoba, zgłaszająca do sądu prowadzone przez nią nielegalne w owym czasie nauczanie. Za przewinienie bohaterka został skazana na trzy miesiące spędzone w więzieniu. Na szczęcie od aresztu ratują ją pieniądze pożyczane od lichwiarza. Pozwala jej to na uniknięcie wyroku. Dzieci natomiast, mimo całego zajścia nadal lubią i szanują swoją nauczycielkę, co składa się na pewien osobisty sukces Joanny. Chcą także, by dalej zajmowała się ich edukacją. Postawa głównej bohaterki jest godna naśladowania i stanowi doskonały przykład kreacji kobiecej w literaturze polskiego pozytywizmu.

Pozytywiści wykreowali pewien wzorzec osobowy, postawili sobie i innym za wzór bohatera - promotora przemian, energicznego nauczyciela niosącego przed ludem kaganiec oświaty, który brzydzi się próżniactwem, opieszałością i obojętnością warstw arystokratycznych. W zderzeniu z rzeczywistością bohater - społecznik pozostał tylko wzorem, pragnieniem pozytywistów, niewielu bowiem podjęło się naśladowania ideału. W epoce polskiego pozytywizmu ludzie chcieli zmienić romantyczne marzenia o narodowo-wyzwoleńczym zrywie w kult pracy, niepraktyczne myślenie w trzeźwość i rzetelność. Odrzucono perspektywę walki zbrojnej na rzecz powszechnej edukacji. W szerzeniu oświaty widziano oręż w walce z zaborcą. Rok 1864 przyniósł ustawę uwłaszczeniową, pojawiła się potrzeba pracy u podstaw. Pracy dla podniesienia poziomu ekonomicznego i kulturalnego klas najniższych. Oprócz nowych, ludowych szkół i czytelni miały powstać nowoczesne zakłady przemysłowe, modernizacja miała objąć rolnictwo i handel zgodnie z postulatami pracy organicznej. Wszystkie sfery życia społecznego podlegać muszą ustawicznemu, harmonijnemu rozwojowi i żadna nie może być zaniedbana, jak w żywym organizmie - o zdrowiu tego organizmu decyduje prawidłowy rozwój wszystkich jego części. W efekcie miało powstać państwo ludzi wyedukowanych, mądrych, a przez to i silniejszych, świadomych swej tożsamości narodowej.