POJĘCIE I ELEMENTY PROCESU GOSPODARCZEGO
Ze względu na to, że zaspokajanie potrzeb całego społeczeństwa wymaga wytwarzania olbrzymiej ilości dóbr, nierealnym jest wytworzenie ich w pojedynczym procesie pracy. Jest on więc wielokrotnie powtarzany i wtedy mówimy o produkcji. Produkcja zaś jest jednym z elementów procesu gospodarczego.
PROCES GOSPODARCZY – to następujące po sobie w określonym czasie i miejscu fakty gospodarcze. Na proces gospodarczy składają się:
Produkcja - zbiór powiązanych ze sobą i tworzących określoną całość procesów pracy,
w trakcie których ludzie wytwarzają dobra służące do zaspokojenia ich potrzeb.
Podział - określa ilość otrzymywanych produktów (ile dóbr możemy nabyć za otrzymane wynagrodzenie).
Wymiana - nabywanie potrzebnych nam dóbr (w dzisiejszych czasach wymiana dokonuje się za pomocą pieniądza, dawniej powszechną formą była forma bezpośrednia, czyli wymiana towaru za towar).
Konsumpcja - czyli spożycie, tj. akt zaspokajania różnorodnych potrzeb ludzkich (zarówno indywidualnych jak i społecznych) przez dobra i usługi.
CZYNNIKI WYTWÓRCZE – to ludzie i wszystkie rzeczy wykorzystywane przez ludzi
do produkcji dóbr i usług w celu zaspokajania potrzeb. Dzielimy je na 3 główne grupy:
Ludzie - inaczej zasoby ludzkie, kapitał ludzki;
Ziemia - inaczej zasoby naturalne, kapitał naturalny;
Kapitał - inaczej zasoby kapitałowe, kapitał rzeczowy i pieniężny.
W pojęciu LUDZIE mieszczą się umiejętności, energia i wiedza zatrudnionych ludzi. Określamy
je też mianem PRACY. Obejmuje ono działalność ludzką każdego rodzaju: fizyczną i umysłową, wykwalifikowaną i niewykwalifikowaną.
Pojęcia PRACA używamy w dwóch znaczeniach. Raz dla określenia wykonywanej czynności, drugi raz dla określenia kwalifikacji, umiejętności i zdolności człowieka do jej wykonania.
Pojęcia ZIEMIA używamy dla określenia darów natury. Nie są one wytwarzane przez ludzi,
ale osiągalne dla ludzi w celu zaspokojenia potrzeb. Składają się na nie: naturalna żyzność gleb, minerały będące pod powierzchnią ziemi, lasy, rzeki i morza z całym ich bogactwem. Zasoby surowców naturalnych są nieodnawialne.
KAPITAŁEM określamy przetworzone dobra produkcyjne. Obejmują one fabryki, stocznie, elektrownie, koleje, drogi, maszyny. Umożliwiają zwiększenie produkcji dóbr konsumpcyjnych,
a także dóbr produkcyjnych, co jest niezbędne do ich odnowienia a nazywa się inwestycjami. Kapitał dzielimy na stały i zmienny.
kapitał stały - służy przez długi okres, nie zmienia swej postaci w procesie produkcji
(np. dla rolnika są to : obory, stodoły, traktory i maszyny rolnicze).
kapitał zmienny - zużywa się w jednym cyklu produkcyjnym, zmienia swą postać
(dla rolnika to np. nasiona i nawozy). Do kapitału zmiennego zalicza się także pieniądze przeznaczone na bieżące wydatki, np. na płace czy zakup materiałów.
Coraz częściej uznaje się, że niezbędny jest czwarty czynnik - PRZEDSIĘBIORCA. Ziemia, praca i kapitał pozostawione same sobie niczego nie wyprodukują. Trzeba je odpowiednio połączyć. Ktoś musi zdecydować - co, jak i gdzie należy produkować. Osobę, która podejmuje tę decyzję oraz ponosi odpowiedzialność nazywa się przedsiębiorcą.
PRZEDSIĘBIORCA - to organizator, który podejmuje decyzje dotyczące zarządzania
i organizacji podmiotu gospodarczego oraz ponosi ryzyko popełnienia błędu.
GOSPODARKA - POJĘCIE I STRUKTURA
Wszystko o czym do tej pory mówiliśmy dzieje się w ramach systemu gospodarczego danego kraju czyli w gospodarce narodowej.
GOSPODARKA narodowa - to całokształt zasobów i działalności prowadzonej w sferze produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji danego kraju. Celem działalności gospodarczej kraju jest zaspokajanie rosnących potrzeb społeczeństwa. Podstawowym elementem gospodarki jest podmiot gospodarczy.
PODMIOTEM GOSPODARCZYM nazywamy osobę prawną lub fizyczną, która prowadzi
we własnym imieniu działalność gospodarczą zarobkowo.
Ustawa z 28 grudnia 1988 r. mówi, że podejmowanie działalności gospodarczej dozwolone jest każdej osobie prawnej lub fizycznej na równych prawach, jednakże z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa.
Jednym z kryteriów klasyfikacji podmiotów gospodarczych jest FORMA ORGANIZACJI.
Biorąc ją pod uwagę rozróżnia się następujące główne podmioty gospodarcze:
Przedsiębiorstwa państwowe - jest samodzielnym, samorządnym i samofinansującym się podmiotem gospodarczym posiadającym osobowość prawną;
Spółdzielnie – są dobrowolnym i samorządnym zrzeszeniem o nieograniczonej liczbie członków;
Spółki – są zrzeszeniem osób albo kapitałów w celu prowadzenia działalności gospodarczej;
Fundacje - stanowi określony kapitał przeznaczony na spełnienie pewnego celu o charakterze społecznym;
Zakłady rzemieślnicze – to podmioty gospodarcze o niewielkiej skali produkcji i z własnym majątkiem produkcyjnym;
Gospodarstwa domowe - jest specyficznym podmiotem gospodarczym uczestniczącym
w procesach gospodarczych. O zakwalifikowaniu gospodarstw domowych do samodzielnych podmiotów decyduje zgromadzony w wyniku własnej działalności kapitał rzeczowy, pieniężny a także ludzki. Podstawowym kryterium podziału gospodarstw domowych jest źródło dochodów, czyli miejsce pracy jego członków. Ze względu na nie gospodarstwa domowe dzielimy na: (1) pracownicze, (2) pracowniczo-chłopskie, (3) chłopskie (rolnicze), (4) emerytów i rencistów. Obok wymienionych powstały w ostatnich latach (lata 90. XX w.) nowe podmioty (5) gospodarstwa domowe drobnych przemysłowców i handlowców, których źródłem dochodów jest działalność gospodarcza i handel.
Rząd - do jego zadań należy oddziaływanie na funkcjonowanie gospodarki. W różnych krajach rządy w różnym stopniu ingerują w procesy gospodarcze;
od 1990 r. powstał nowy podmiot gospodarczy - Samorząd terytorialny.
FORMY GOSPODAROWANIA
Zastanówmy się - czy zawsze sposób gospodarowania był taki sam? Oczywiście - nie. Najpierw były to prymitywne działania pierwotnych ludzi skierowane na zaspokojenie podstawowych
potrzeb i utrzymanie się przy życiu. Wszystko czego człowiek potrzebował wytwarzał sam lub
w grupie, w której żył. Ta forma gospodarowania nosi miano gospodarki naturalnej, a wytwarzane dobra to produkty.
GOSPODARKA NATURALNA - to gospodarka nastawiona na zaspokojenie własnych potrzeb wytwórców. Nie istnieje w niej wymiana a więc i rynek.
PRODUKT - wytwór pracy ludzkiej przeznaczony na zaspokojenie potrzeb wytwórcy.
W tym okresie następuje I wielki podział pracy - podział na plemiona rolnicze i pasterskie, które wędrują w poszukiwaniu paszy dla zwierząt. Wędrówki te zwiększają liczbę kontaktów między ludźmi i powodują wymianę doświadczeń między nimi.
W miarę rozwoju człowieka wytwarzano coraz więcej. Kontakty między ludźmi ciągle się rozszerzały. Ludzie zaczęli specjalizować się w różnych czynnościach, dochodzili do wprawy, która pozwalała na wytwarzanie tak dużej ilości produktów, że przewyższała ona ich własne zapotrzebowanie. Nadwyżkę mogli więc teraz przeznaczyć na wymianę w zamian za dobra, których sami nie wytwarzali. Nastąpił wtedy II wielki podział pracy - wyodrębnienie się rzemiosła w oddzielną gałąź produkcji społecznej. Zdecydował on o rozwoju produkcji towarowej. Produkty przeznaczone do wymiany nazywamy towarami, a tę nową formę gospodarki nazywamy już gospodarką towarową.
GOSPODARKA TOWAROWA - gospodarka nastawiona na wytwarzanie dużej ilości produktów przeznaczonych do wymiany (sprzedaży).
Od tej pory mówimy o rynku. Wymiana odbywa się najpierw w formie bezpośredniej – towar
za towar, później w formie pośredniej - za pomocą pieniądza.
TOWAR - wytwór pracy ludzkiej przeznaczony do sprzedaży. Towar posiada 3 cechy charakterystyczne:
wartość wymienną - czyli możliwość przeliczania jednego towaru na inny (np. 1 krowę można było wymienić na 10 owiec),
wartość - o której decyduje ilość pracy włożonej w wyprodukowanie towary i zużytych środków produkcji; wyraża się ona w pieniądzu i nazywana jest ceną (współczesna forma wartości wymiennej),
wartość użytkową - o której decyduje rodzaj wydatkowanej pracy, a która wskazuje w jakim stop towar jest w stanie zaspokoić nasze potrzeby.
Towar zawsze posiada wartość, ale nie zawsze wartość użytkową, np. namiot zawsze posiada jakąś wartość (czyli swoją cenę) - i latem i zimą, ale wartość użytkową ma dla nas tylko latem – zimą trudno mieszkać w namiocie.
Trudno dziś znaleźć kraje o gospodarce naturalnej (tradycyjnej). Są jednak jeszcze odizolowane od świata wioski w Afryce czy Azji, gdzie ludzie żyją i pracują zgodnie z odwiecznymi zwyczajami. Wielkość ich produkcji ledwie przekracza minimum niezbędne do przetrwania.
Jednakże powszechną formą gospodarki jest dziś gospodarka towarowa. W zależności od tego jaki jest mechanizm regulowania procesów gospodarczych przez rząd wyodrębnić możemy gospodarkę nakazową i gospodarkę rynkową.
GOSPODARKA NAKAZOWA - gospodarka, w której planiści i rząd określają cele ekonomiczne, które powinny być osiągnięte przez przedsiębiorstwa i przekazują je do nich
w formie nakazów (dyrektyw) do wykonania. Charakteryzuje ją państwowa własność środków produkcji i inne niż zysk cele gospodarowania.
GOSPODARKA RYNKOWA - gospodarka, w której regulatorem procesów gospodarczych jest mechanizm rynkowy (czyli sprawnie działający rynek ).
Działanie państwa polega tu na zapewnieniu:
wolności i swobody w podejmowaniu działalności gospodarczej,
równości prawnej podmiotów gospodarczych,
współistnienia różnych form organizacyjnych,
istnienia różnych form własności. Wyróżnia się dwie podstawowe formy własności: własność państwową i własność prywatną. Forma własności środków produkcji w dużej mierze decyduje o efektywności ich wykorzystania.
W praktyce trudno jest znaleźć gospodarkę nakazową czy gospodarkę rynkową występujące
w czystej postaci. W rzeczywistości najczęściej funkcjonują gospodarki mieszane.
GOSPODARKA MIESZANA - charakteryzuje się występowaniem cech właściwych dla obu wyżej opisanych rodzajów gospodarek. Występuje w niej zarówno własność prywatna jak
i państwowa, a rząd ingeruje w procesy gospodarcze w różnym stopniu.
RYNEK - PODSTAWOWE WIADOMOŚCI. RYNEK TOWAROWY
RYNEK - to zespół wszystkich kupujących i sprzedających, których decyzje są nawzajem
od siebie uzależnione, kształtują podaż i popyt oraz wpływają na poziom cen.
Biorąc pod uwagę różne kryteria mówić możemy o różnych rodzajach rynku.
Ze względu na przestrzeń wyróżniamy rynek:
lokalny,
regionalny,
krajowy,
zagraniczny,
międzynarodowy,
światowy.
Ze względu na zrównoważenie (nasycenie) wyróżniamy:
rynek sprzedawcy - kiedy producent i podaż określa wielkość obrotu danym towarem
na rynku,
rynek nabywcy - kiedy nabywca i popyt określa wielkość obrotu danym towarem
na rynku.
Ze względu na przedmiot obrotu rynek dzielimy na:
rynek towarowy,
rynek kapitałowy,
rynek pracy.
UWAGA - Nie jest to pełen podział rynku. Biorąc pod uwagę inne jeszcze kryteria wyróżnić możemy inne rodzaje rynku, np. w ramach rynku towarowego - ze względu na szczebel obrotu towarowego wyróżnia się rynek: skupu, zbytu, hurtowy i detaliczny. Wg innego kryterium - rynek kapitałowy jest częścią rynku finansowego.
RYNEK TOWAROWY - obejmuje wszystkie dobra przeznaczone do swobodnej sprzedaży.
PODAŻ - ilość dóbr i usług oferowanych na danym rynku, w danym czasie i w danej cenie (producenci).
POPYT - zapotrzebowanie na dobra i usługi na danym rynku, w danym czasie i po danej cenie (konsumenci).
RODZAJE POPYTU:
Ze względu na możliwości finansowe nabywcy wyróżniamy:
popyt efektywny - kiedy chęć nabycia dobra poparta jest posiadaniem pieniędzy,
popyt potencjalny - kiedy pragnienie nabycia towaru nie jest poparte możliwościami finansowymi.
W przypadku poprawienia się sytuacji materialnej nabywcy, popyt potencjalny może się przekształcić w popyt efektywny. Dziś klient tylko ogląda, ale jutro może kupić.
Ze względu na motywację wyróżniamy:
popyt funkcjonalny - który wynika z cech jakościowych danego dobra, z jego wartości użytkowej,
popyt niefunkcjonalny - wynikający z oddziaływań zewnętrznych na nabywcę – może
to być „owczy pęd” lub snobizm,
popyt spekulacyjny - związany z przewidywanym osiągnięciem korzyści w przyszłości.
CENA - to wartość towaru wyrażona w pieniądzu. Spełnia ona różne funkcje, najistotniejsze to:
funkcja dochodowa - cena powinna gwarantować zwrot nakładów poniesionych na wytworzenie towaru oraz zysk, który jest podstawą rozwoju producenta;
funkcja stymulacyjna - wysokość ceny na dany towar skłania producentów do rozwoju produkcji tego towaru lub do jej zaprzestania,
funkcja rozdzielcza - cena umożliwia kupno towaru każdemu człowiekowi, który chce i może ją zapłacić.
KONKURENCJA - to proces oddziaływania uczestników rynku, którzy realizując swój cel (maksymalizacja zysku), przedstawiają oferty korzystniejsze od innych pod względem ceny, jakości, różno-rodności produktów dla zwiększenia liczby zawieranych transakcji handlowych. Konkurencja występuje, zarówno wśród sprzedających (kto da lepsze lub tańsze towary),
jak również wśród kupujących (kto da więcej?), nie występuje zaś między sprzedającymi
a kupującymi.
Konkurencja przybiera różne formy i różny stopień natężenia. Jeśli sprzedawcy rywalizują ze sobą na rynku poprzez cenę mówimy o konkurencji cenowej, jeśli poprzez jakość towarów, świadczenie usług serwisowych itp. mówimy o konkurencji niecenowej.
TEORIA POPYTU. POPYT A WIELKOŚĆ POPYTU
Wiemy już, że popyt to zgłaszane przez konsumentów zapotrzebowanie na towary. Aby zrozumienie dalszych wiadomości było prostsze, wyjaśnić należy, że przy rozważaniach przyjmuje się założenie ceteris paribus. To łacińskie wyrażenie oznacza: „przy założeniu, że wszystkie pozostałe czynniki pozostają bez zmiany”.
Założenie to musi być czynione, ponieważ trudno byłoby śledzić zmiany w popycie biorąc pod uwagę wiele czynników na raz. W życiu jest tak, że zmieniają się jednocześnie i ceny, i dochody konsumentów, i moda. Wszystkie te czynniki wpływają na popyt. My jednak dla przedstawienia popytu na dane dobro przyjmiemy, że zmienia się tylko cena, ceteris paribus.
POPYT - to więc relacja między ceną a ilością dobra, którą konsumenci są w stanie nabyć, ceteris paribus. Jego graficzną ilustracją jest krzywa popytu, oznaczamy ja literą D. Pokazuje ona wielkość popytu przy każdej wysokości ceny. Każdy z punktów na tej krzywej pokazuje konkretną ilość dobra, która jest sprzedana przy konkretnej cenie, czyli wielkość popytu.
TEORIA POPYTU mówi, że ilość dobra lub usługi, którą konsumenci są skłonni nabyć jest odwrotnie proporcjonalna do jego ceny - gdy cena rośnie to wielkość popytu spada, gdy cena obniża się to wielkość popytu rośnie.
DETERMINANTY POPYTU
Determinanta - oznacza ono „czynnik wpływający na”. Największy wpływ na popyt ma cena. Oprócz niej na popyt wpływają inne jeszcze czynniki, takie jak:
ceny innych dóbr - dóbr komplementarnych i dóbr substytucyjnych,
moda i gusty konsumentów,
dochody konsumentów,
liczba konsumentów,
założenia konsumentów dotyczące cen i dochodów w przyszłości.
W zależności od tego jakie znaczenie mają dla nas określone dobra, dzielimy je na dobra normalne
i dobra niższego rzędu (gorsze).
DOBRA NORMALNE - to dobra pierwszej potrzeby (np. masło, łóżko) i dobra luksusowe
(np. samochód, jacht).
DOBRA NIŻSZEGO RZĘDU (dobra gorsze) to zwykle tanie i niskogatunkowe towary (np. tanie
i nieświeże mięso).
DOBRA KOMPLEMENTARNE = uzupełniające się, np. chleb - masło, samochód – paliwo.
DOBRA SUBSTYTUCYJNE = zastępcze, np. masło - margaryna, rower - samochód.
Wpływ zmian poszczególnych determinant na popyt wydaje się być zrozumiałym. Rozważmy jednak jak zmiana dochodów konsumenta może wpłynąć na popyt, bo może ona mieć różne konsekwencje.
Zakładamy wzrost dochodów:
nie wpłynie wcale na popyt - np. nie zmieni się ilość kupowanej soli,
zwiększy się popyt na dobro - np. będziemy kupować więcej czekolady i samochodów (dobro normalne i luksusowe),
zmniejszy się popyt na dobro dotychczas kupowane - np. zmniejszy się ilość kupowanej taniej kiełbasy (dobro gorsze), a jednocześnie zwiększy się popyt na nowe dobro np. zaczniemy kupować szynkę (dobro normalne).
Oczywiście spadek dochodów konsumenta wpłynie także na popyt, ale zmiany przebiegać będą
w odwrotnym kierunku.
TEORIA PODAŻY. PODAŻ A WIELKOŚĆ PODAŻY
Dla przedstawienia podaży dobra przyjmiemy, że zmienia się cena, ceteris paribus.
PODAŻ - to relacja między ilością dobra, którą producenci są skłonni oferować a daną ceną, ceteris paribus. Jej graficzną ilustracją jest krzywa podaży, oznaczamy ja literą S. Pokazuje ona wielkość podaży przy każdej wysokości ceny. Każdy z punktów na tej krzywej pokazuje konkretną ilość dobra, która jest oferowana przy konkretnej cenie, czyli wielkość podaży.
TEORIA PODAŻY mówi, że gdy cena dobra rośnie to ilość oferowanych dóbr także rośnie, natomiast przy spadku ceny zmniejsza się ilość oferowana.
DETERMINANTY PODAŻY
Na ilość towarów, które producenci oferują na rynek wpływ ma wiele czynników. Podstawowe determinanty podaży to:
wysokość kosztów produkcji (np. wzrost podatków spowoduje ich wzrost, a zmiany w technologii -
udoskonalenie produkcji - spowoduje wzrost wydajności, a przez to obniżenie kosztów),
opłacalność produkcji innych towarów,
dostępność czynników wytwórczych,
zmiany cen innych towarów (np. energii elektrycznej - chociaż sama nie jest surowcem, to jest niezbędna do wytworzenia dóbr),
zmiany pogody (dotyczą szczególnie podaży płodów rolnych).
RÓWNOWAGA RYNKOWA. CENA RÓWNOWAGI
Istnieje ścisła zależność między ceną a popytem i podażą, bowiem i popyt i podaż są funkcją ceny.
Spadek ceny zachęca nas do zakupów, czyli zwiększa popyt. Wzrost ceny zwiększa opłacalność produkcji (wyższa cena zapewnia producentowi wyższy zysk), co zachęca producentów do jej zwiększenia i powoduje wzrost podaży. Dla zobrazowania tych zależności nanieśliśmy krzywą popytu
i krzywą podaży na jeden układ współrzędnych.
Jak widać było na rysunku krzywa popytu D i krzywa podaży S przecinają się. Punkt przecięcia
krzywej popytu z krzywą podaży to punkt równowagi rynkowej – E. Wyznacza on cenę równowagi
i ilość równowagi. Na naszym rysunku jest to cena ___ zł i ilość ___.
Prawo popytu i podaży mówi, że w wyniku wolnej gry sił na rynku ukształtuje się taka cena, przy której popyt zrówna się z podażą - jest to CENA RÓWNOWAGI.
ILOŚĆ RÓWNOWAGI - ilość towarów, którą przy cenie równowagi oferują producenci i nabywają konsumenci. Ilość równowagi osiągana jest gdy, przy cenie równowagi, wielkość popytu zrównuje
się z wielkością podaży.
RÓWNOWAGA RYNKOWA - wzajemna zgodność popytu i podaży pod względem ceny i ilości.
Załóżmy teraz, że na rynku pojawił się dany towar w cenie 8 zł, czyli znacznie wyższej niż cena równowagi. Producenci oferują przy tej cenie __ jednostek tego towaru, zaś nabywcy są chętni nabyć tylko __ jednostek. Pojawiła się nadwyżka rynkowa.
Załóżmy, że pojawił się ten towar w cenie 4 zł, czyli niższej niż cena równowagi. Producenci oferują
w tej cenie 30 jednostek towaru. Nabywcy przy tak korzystnej cenie chcą kupić 90 jednostek towaru. Na rynku powstaje niedobór rynkowy.
NADWYŻKA RYNKOWA - to ilość, o którą wielkość podaży przewyższa wielkość popytu przy danej cenie. Na rysunku pojawia się nad punktem równowagi rynkowej.
NIEDOBÓR RYNKOWY - to ilość, o którą wielkość popytu przewyższa wielkość podaży przy danej cenie. Na rysunku pojawia się poniżej punktu równowagi rynkowej.