Wolna elekcja

Ostatnim królem elekcyjnym był Stanisław August Poniatowski obrany w 1764. Na elekcji szlachta głosowała województwami w obecności posłów, którzy odnosili jej głosy do senatu: wybór króla ogłaszał marszałek, mianował natychmiast prymas. Pierwsza wolna elekcja zgromadziła ok. 40-50 tysięcy uczestników, na następne (1575) przybyło już 12 tysięcy ( z Prus Królewskich pofatygowały się zaledwie... 2 osoby). Na elekcję 1587 przybyło pieszo aż 2 tysiące Mazurów - biednej szlachty mazowieckiej nie stać było na konie, a do Warszawy mieli blisko.
W XVII w - ilość elektorów nie przekroczyła 5 tysięcy.
Wolna elekcja osłabiała pozycję króla w państwie, a tron stawał się przetargiem między stronnictwami politycznymi; dawała również możliwość obcej interwencji w sprawy państwa. "Despotyzm nie wymaga innych cnót prócz posłuszeństwa, polska wolność żądała rozumu stanu , ofiarności, czynności od setek tysięcy Tych starczyło w jednym pokoleniu, zabraknie w następnych "- pisał wielki historyk Władysław Konopczyński.
Wolną elekcję zniesiono w czasie Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 Maja.

Ruch egzekucyjny to stronnictwo szlachty głównie średnio zamożnej, dążącej do osłabienia wpływów magnaterii i kleru, a także występująca przeciwko łamaniu prawa przez króla. Utworzony został w XVI w. Przypada on w Rzeczpospolitej na panowanie królów z dynastii Jagiellonów : Aleksandra I, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Szlachta domagała się:

a) egzekucji dóbr (odebranie magnatom nielegalnie przetrzymywanych królewszczyzn),
b) egzekucji praw (ujednolicenie i kodyfikacja prawa, przetłumaczenie kodeksów na język polski),
c) ujednolicenia wewnętrznego państwa (połączenie unią realną Litwy z Polską, likwidacja odrębności Prus Królewskich i Mazowsza),
d) reform kościelnych (obciążenie podatkami duchowieństwa, annaty na potrzeby obronności państwa, uniezależnienie Kościoła od Rzymu).
Dzięki reformatorsko nastawionej szlachcie udało się spisać dobra królewskie, zreformowano sądownictwo i doprowadzono do utworzenia sądów apelacyjnych: Trybunału Koronnego ( 1578 r.) i Trybunału Litewskiego ( 1581 r.). Szlachta zdobyła kontrolę nad finansami królewskimi. Bardzo ważnym osiągnięciem ruchu egzekucyjnego było zawarcie w 1569 r. unii lubelskiej oraz ograniczenie odrębności księstwa oświęcimsko - zatorskiego, Mazowsza i Prus Królewskich. Śmierć ostatniego Jagiellona i długie bezkrólewie zahamowały wzrost znaczenie szlachty średniej i pozwoliły magnaterii przejąć inicjatywę. Ruch egzekucyjny zakończył się wraz z XVI w., a jego nieudolnym przejawem był rokosz Mikołaja Zebrzydowskiego.