GATUNKI LIRYCZNE:

Oda: jeden z podstawowych gatunków literackich wywodzących się z greckiej liryki chóralnej. Utwór wierszowany - najczęściej stroficzny - o charakterze pochwalno panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w stylu patetycznym, opiewająca wybitną postać, wydarzenie, uroczystość, instytucję czy wzniosłą ideę. W starożytnej Grecji o. była początkowo gatunkiem związanym z obrzędami religijnymi i świętami narodowymi, z czasem uległa specjalizacji jako pieść sławiąca bohatera (tu Simonides, Pindar)

Pieśń: 1. Najstarszy i najbardziej powszechny gatunek poezji lirycznej, związany genetycznie z muzyką. W najdawniejszej poezji antycznej p. występowała jako składnik zbiorowych obrzędów. Ścisły związek z muzyką właściwy był tradycji średniowiecznej, do czasów współczesnych przetrwał w twórczości ludowej. Już w starożytności ulegał stopniowemu rozluźnieniu i doprowadził do ukształtowania się samodzielnej wypowiedzi lit., która stosował m.in. Horacy (Carmina). Wyróżniamy pieśni biesiadne, taneczne, pieśń sobótkowa, pochwalne, powitalne, pożegnalne, miłosne. 2.w lit. Średniowiecznej narracyjne utwory o charakterze epickim i tematyce historycznej lub legendarnej. 3. Wyodrębniona kompozycyjnie część eposu lub poematu epickiego. 4. Samodzielny utwór wokalno-muzyczny do tekstu poetyckiego.

Hymn: pieśń pochwalna, uroczysta i podniosła sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee i otoczone powszechnym szacunkiem wartości i instytucje. Wiązały się z publicznymi uroczystościami kultowymi. Źródłem europejskiej tradycji gatunku były antyczne h. greckie. Najstarszymi zachowanymi są tzw. Hymny homeryckie, pisane heksametrem przez tzw. hymnodów (VII-V w. p.n.e.)

Psalm: hebrajska pieśń religijna o charakterze modlitewno-hymnicznym. Zbiór p. w liczbie 150 wchodzi w skład pism Starego Testamentu. Tam różne grupy: hymny pochwalne, dziękczynne, patriotyczne, królewskie, żałobne, pokutne, profetyczne, suplikacji i in. Te biblijne powstawały stopniowo od XI do III w. p.n.e. Odegrały ważną rolę w ewolucji poezji lirycznej, stając się punktem wyjścia wielu parafraz i stylizacji w różnych lit. narodowych. Oddziaływanie psalmów wiązało się z ich formą, nie mieszczącą się w kanonach klasycznej, grecko-łacińskiej tradycji poetyckiej. Uniwersalna zasada kompozycyjno-stylistyczna poezji hebrajskiej, jaką stanowi paralelizm elementów synonimicznych, antytetycznych, lub wzajem dopełniających się wymagała w przekładach p. rozwiązań stylistycznych nadających przekazom lirycznym charakter podniosły, uroczysty i niezwykły.

Elegia: w starożytnej Grecji utwór pisanych dystychem elegijnym. Forma wierszowana stanowiła główny wyróżnik e., chociaż genetycznie był to gatunek zapewne gatunek liryki żałobnej, pieśń lamentacyjna bliska trenowi, śpiewana podczas pogrzebu. Obok e. żałobnej reprezentowana była e. miłosna, wojenna, polityczna, biesiadna, dydaktyczna, erudycyjno-mitologiczna. W rozumieniu nowożytnym, od XVI w. e. to utwór poważny, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania bądź skargi, dotyczący spraw osobistych, problemów egzystencjalnych, pozbawiony ustalonych wyróżników formalnych. (Janicki, Kochanowski, Karpiński, Mickiewicz)

Tren: jeden z gatunków poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji. Pieśń lamentacyjna o char. elegijnym, wyrażająca żal po czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet. (Simonides, Pindar, Owidiusz). Jan Kochanowski ukształtował cykl trenologiczny , czyniąc poszczególne motywy klasycznej pieśni żałobnej ośrodkami tematycznymi szeregu samodzielnych utworów lirycznych.

Epitafium: krótki napis nagrobkowy najczęściej wierszowany, a także utwór poetycki sławiący zmarłego, utrzymany w stylu takiego napisu.

Epitalamium: w greckiej liryce chóralnej pieśń weselna sławiąca nowożeńców, śpiewana przez chor młodych kobiet i młodych mężczyzn przed komnatą panny młodej po uroczystościach ślubnych pod nieobecność pana młodego. Później wszelki utwór o charakterze panegirycznym napisany z okazji ślubu. (Gr. Safona, Teokryt)

Epicedium: w greckiej liryce chóralnej pieśń żałobna śpiewana przy łożu zmarłego. Później mowa wygłaszana nad grobem lub utwór napisany na cześć osoby zmarłej.

Anakreontyk: utwór poetycki sławiący uroki życia, erotykę, wino, wesołe biesiady, nawiązujący do tematyki, stylu i miar wierszowych ukształtowanych w twórczości greckiego poety Anakreonta.

Fraszka: drobny utwór poetycki wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle, będący odmianą epigramatu. Współcześnie opiera się głównie na dowcipie językowym. U Reja to figliki.

Epigramat: zwięzły utwór poetycki o charakterze aforystycznym, dowcipny, zamknięty wyrazistą i zaskakująca piontą, często o charakterze satyrycznym. Pierwotnie wierszowany napis, zwykle w formie dystychu elegijnego, umieszczany w starożytnej Grecji na pomnikach, grobowcach, przedmiotach ofiarowanych bóstwu lub dziełach sztuki. Twórca: Simonides z Keos.

Sonet: kanonizowany układ wypowiedzi poetyckiej; utwór liryczny składający się z 14 wersów zgrupowanych w 2 czterowierszach (tetrastych) i dwóch tercetach. Zasadnicze znaczenie kompozycyjne ma w s. podział na dwa podstawowe człony 8- i 6-wersowy, którym odpowiadają oddzielne jednostki tematyczne.

Poemat: w znaczeniu archaicznym, wywodzącym się antyku: wszelki utwór poetycki, niezależnie od jego przynależności gatunkowej i rozmiarów. Współcześnie: utwór wierszowany odpowiednio okazałych rozmiarów i dowolnym w zasadzie charakterze gatunkowym, zwł. jednak epicki lub przynajmniej zawierający pierwiastki narracyjne.

Madrygał: gatunek liryczny ukształtowany w XVI w. w poezji włoskiej; obejmował utwory przeznaczone do śpiewu przy wtórze instrumentu. Później uniezależnił się od muzyki. Początkowo zwięzły poemacik sielankowy o charakterze żartobliwym i frywolnym, później krótki utwór o tematyce miłosnej, zawierający wyszukany dowcip i przesadny komplement, motywy bukoliczne mitologiczne, złożony z 6-9 wersów zgrupowanych w tercyny lub pozbawionych układu stroficznego, o swobodnym porządku rymów.

Triolet: 8-wersowy uklad stroficzny wktórym wers 1. powtarza się dosłownie lub z niewielkimi zdaniami jako wers 4. i 7. , wers 2. jako 8. , a całość zaś połączona jest dwoma wymami powtarzającymi się najcześciej jako aba aab bab

Haiku: gatunek japońskiej poezji lirycznej powstały w XVII w. i uprawiany do dziś. H. składa się z trzech wersów o rozpiętości 5,7 i 5 sylab (tzw. Górna strofa tanki). Tematyka h. jest bardzo rozległa, ujęta zwięźle, rzeczowo, często dowcipnie, utwory zamknięte są zazwyczaj wyrazistą pointą

Piosenka, kołysanka, kolęda: 1) utwór słowno-muzyczny, przeznaczony do wykonywania przez śpiewaka, solistę lub zespół. Swoisty typ sztuki estradowej, wyodrębniony na przełomie XIX i XX wieku. Poezja śpiewana. 2) jedna z odmian pieśni ludowej, liryczna pieśń śpiewana nad kołyską. Występuje także poezji wykształconej np. u Iwaszkiewicza i w poezji dla dzieci. 3)pieśń religijna związana z Bożym Narodzeniem. Ma często charakter liryczny. W Polsce najpełniej rozwijała się w XVII i XVIII wieku, podejmuje motywy składające się na dzieje narodzin Chrystusa.

Modlitwa, litania: wypowiedź religijna mająca charakter indywidualnego bądź zbiorowego zwrotu do Boga. Złożona zwykle z inwokacji do bóstwa i próśb. Związana genetycznie z zaklęciami magicznymi w religiach pierwotnych. Jedna z form liryki religijnej. 2) jedna z form modlitwy odmawianej zbiorowo, na inwokacje odpowiada się ustaloną i powtarzającą się formułą. L. składa się więc z paralelnie zestawionych inwokacji, mających często charakter peryfrastyczny, oraz jednorodnych powtórzeń w części stanowiących odpowiedź.

GATUNKI DRMATYCZNE:

Tragedia antyczna: gatunek dramatu, w których ośrodkiem i motorem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi: losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną itp.. Ukształtował się w staroż. Grecji, jako źródło upatruje się obrzędy religijne związane z kultem Dionizosa. Wyrosła z przekształcającej się formy dytyrambu , który zawierał w sobie elementarna sytuację dramatyczną : dialog chóru i koryfeusza.

Komedia attycka: ma charakter satyry politycznej, łączy w sobie elementy baśniowo-fantastyczne, groteskowe i parodystyczne z realistycznymi oraz z aluzyjnymi lub bezpośrednimi atakami na postacie i instytucje życia publicznego. Prekursor Epichram (VI-V w. p.n.e.) . jej kompozycja była epizodyczna, a styl dosadnie realistyczny, nie cofający się przed wulgarnością. Główne składniki to: parodos - agon- parabaza oraz pieśni chóru.

Dramat satyrowy: gatunek antycznego dramatu greckiego; utwór sceniczny o charakterze pogodnym lub komicznym, czerpiący tematykę z mitologii, którego akcja rozgrywała się na otwartej przestrzeni ; występował w nim chór w kostiumach satyrów.

Misterium: podstawowy gatunek średniowiecznego dramatu religijnego, tematyka zaczerpnięta ze ST i NT, z opowieści apokryficznych i hagiografii, wyrosły w XII- XIII wieku z kościelnych obrzędów liturgicznych. Uzyskały pełną samodzielność gatunkową u XV wieku, gdy oderwały się od murów kościelnych. Znalazły patrona w miejskich organizacjach cechowych, które zajmowały się inscenizacjami w czasie świąt religijnych. Oderwanie się m. od liturgii nastąpiło z powodu gwałtownego rozrastania się rozmiarów przedstawień (dochodziły nierzadko do kilkudziesięciu tysięcy wersów w XV i na początku XVI w. w wyniku wprowadzenia do nich elementów religijno-dydaktycznych, również scen o charakterze realistyczno rodzajowym, komiczno-satyrycznym, groteskowo-farsowym). Widowiska misterialne miały charakter cykliczny, wystawiane w ciągu kilku, kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu dni. Łańcuch luźnych epizodów ilustrujących kolejne fragmenty z biblii, ewangelii lub żywotów świętych

Moralitet: gatunek dramatyczny ukształtowany w późnym średniowieczu, obejmujący utwory o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym, w których występowały alegoryczne postacie roztrząsają abstrakcyjne kwestie moralne. M. stanowił formę przypowieści na temat uniwersalnych prawideł losu ludzkiego, pokus czyhających na człowieka, grzechu, upadku, dróg prowadzących do cnoty i zbawienia. Bohaterami upersonifikowane Dobro, Zło itp.. Nierzadko służyły celom satyrycznym lub panegirycznym. Rozwój: XV w. i 1 polowa XVI . Szczególnie Anglia i Szkocja.

Dramat liturgiczny: przedstawienia związane z liturgią Kościoła katolickiego, będące fragmentami obrzędów, żywotny w X-XVI w. Utwory były całościami kompozycyjnie wyodrębnionymi z działań liturgicznych, chociaż nie pozostawały samodzielne: ściśle podporządkowane kulturze obrzędu. Odgrywane w kościołach lub na zewnątrz, w ściśle określonych miejscach. Miały charakter dialogowy lub składały się z działań imitujących wydarzenia z historii religijnej. Trzy odmiany gatunku: 1. Dramatyczne inscenizacje obrzędów (gesty, działania, organizacja przestrzeni 2. Oficja dialogowane i oficja dramatyczne (ważny dialog,mniej dekoracja i gest oraz równorzędność słów i gestów) 3. Dramaty liturgiczne w ścisłym sensie. (małe misteria w języku łacińskim)

Jasełka, szopki: 1. ludowe widowisko teatralne związane z obrzędami Bożego Narodzenia. Wystawiane przez teatry przykościelne i szkolne (zwłaszcza przyklasztorne) . Wprowadzano doń wątki współcześnie satyryczne, aluzje itp. W czasach nowszych przejęła formę lit. Wykształcona 2. jasełkowe widowiska marionetkowe, przedstawiające zdarzenia towarzyszące narodzinom Chrystusa. Wystawiane zazwyczaj przez teatr przenośny, z którym kolędnicy chodzili po domach. Towarzyszyły kolędy.

Komedia rybałtowska: gatunek sowizdrzalskiej literatury obejmujący anonimowe utwory dramatyczne głownie o charakterze satyrycznym, posługujące się chwytami jarmarcznej farsy, często wulgarnej błazenady, rubaszne, pisane dosadnym językiem. Tematyką życie codzienne bakalarzy, klechów, żebraków, zzułby dworskiej i żołnierzy. Pochodzą w większości z końca XVI i pierwszej polowy XVII wieku.

Dramat szekspirowski:

Kronika historyczna: gatunek prozy historiograficznej, opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, trzymająca się zasadniczo porządku chronologicznego zdarzeń, łącząca elementy wiedzy historycznej z fikcją literacką i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi czy panegirycznymi

Tragedia klasycystyczna: zasadniczym warunkiem konfliktu tragicznego był status postaci, którymi mogły być osoby wysoko urodzone lub legendarni bohaterowie. Motywacja psychologiczna; na pierwszy plan wysunęła się analiza ludzkich namiętności i ich konflikcie z zakazem moralnym.

Komedia molierowska: wzór realistycznej komedii sytuacyjnej, chronologicznej i obyczajowej.

Drama mieszczańska: stosowana w Polsce w epoce oświecenia i pierwszym 30-leciu XIX w. nazwa utworów scenicznych nie odpowiadających założeniom klasycystycznej dramaturgii. Mianem tym określano różne odmiany dramatu mieszczańskiego o tematyce obyczajowej, historycznej lub sensacyjno-sentymentalnej, obfitująca w jaskrawe efekty o charakterze melodramatycznym.

Komedia mieszczańska:

Dramat symboliczny:

Dramat absurdu:

GATUNKI SYNKRETYCZNE:

Sielanka (bukolika, idylla, ekloga): główny gatunek pastoralnej literatury obejmujący utwory tematycznie związane z życiem pasterzy, rolników, myśliwych, mającej postać lirycznego monologu, najczęściej poprzedzonego lub przeplecionego opisem lub dialogiem. Ekloga: forma czystego dialogu sielanki.

Ballada: gatunek obejmujący pieśni o charakterze epicko-lirycznym, nasycone elementami dramatycznymi, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych. Zawiera zwykle momenty tajemnicze i zagadkowe, jej dominantę stanowi jakieś jedno wyraziście zarysowane zdarzenie, w jej obrębie pojawiają się często partie dialogowe. Ballada ludowa i artystyczna

Dumka: ukraińska pieśń ludowa o charakterze elegijnym lub balladowym, utrzymana w tęsknej tonacji, tematycznie związana z ojczystym pejzażem oraz lokalną obyczajowością.

Powieść poetycka: ukształtowany w romantyzmie gatunek poezji narracyjnej, powstały z połączenia elementów epickich lirycznych; rozbudowany utwor wierszowany zawierający fabułę nasyconą momentami dramatycznymi i odznaczający się silnym zsubiektywizowaniem opowiadania i opisu.

Poemat dygresyjny: ukształtowany w romantyzmie gatunek poezji narracyjnej łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi . Rozbudowany utwór wierszowany o charakterze fabularnym, mający fragmentaryczną i pozbawioną rygorów kompozycję, złożony z luźnych epizodów, spojonych zwykle wątkiem podróży bohatera.

Dramat romantyczny: powstał w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej, w nawiązaniu do doświadczeń teatru szekspirowskiego i hiszpańskiego oraz różnych form melodramatu. Odrzucenie reguły trzech jedności, wprowadzenie fabuły dramatycznej, łączenie elementów dramatycznych z epickimi i poetyckimi, monumentalne sceny zbiorowe i kameralne fragmenty liryczne, wątki realistyczne i fantastyczne. Słowacki, Mickiewicz, Krasiński, V.Hugo.

GATUNKI EPICKIE

Epos homerycki: jeden z głównych gatunków epiki, podstawowy i dominujący w tym rodzaju aż do powstania powieści. Obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów rzucone na tło wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. Znamienny dla struktury eposu homeryckiego jest przede wszystkim paralelizm dwóch płaszczyzn fabularnych: jednej ulokowanej w świecie bogów, w drugiej w świecie bohaterów. Pomiędzy tymi płaszczyznami wiele związków, m.in.. Z tej przyczyny, że wielu bohaterów miało genealogię boską. Główną motywację dla poczynań postaci ziemskich stanowiły wola i decyzje bogów, żadne ważniejsze zdarzenie nie dokonywało się bez ich woli. Styl: patetyczny opowiadania dostosowany do wagi tematu i heroicznych czynów bohaterów i realistyczny styl drobiazgowego opisu przedmiotów, sytuacji itp. Epitety i rozbudowane porownania

Epos rycerski: ukształtowany przez średniowiecze, związany z lokalnymi podaniami

Poemat opisowy: dłuższy utwór wierszowany, którego świat przedstawiony konstytuowany jest głównie przez motywy statyczne; zasadniczą formę wypowiedzi w utworach tego gatunku stanowi opis; tematyka obejmuje najczęściej zjawiska przyrody, życie wiejskie, prace rolnicze, krajobrazy, zabytki kultury itp. Opisowość jest zwykle stowarzyszona z dydaktyzmem, elementami dyskursu filozoficznego lub tendencją panegiryczną. Gatunek uprawiany w starożytności, później głównie w epoce klasycyzmu i preromantyzmu.

Poemat dydaktyczny: dłuższy utwór wierszowany o charakterze rozprawy pouczającej, nasycony silnie elementami opisowymi, zawierający niekiedy samodzielne epizody fabularne.

Poemat filozoficzny: wierszowany traktat będący wykładem doktryny filozoficznej, naukowej lub światopoglądowej. W lit. starożytnej Grecji uprawiany w VI-V w. p.n.e. przez Ksenofanesa.

Poemat heroikomiczny: gatunek poezji epickiej obejmujący utwory będące parodiami eposu bohaterskiego. Opiera się na sprzeczności między patetycznym stylem narracji eposu przystosowanym do opiewania heroicznych czynów a błahą i przyziemną tematyką. Konflikt między wysoką formą a ostentacyjnie niską treścią jest źródłem efektu komicznego. np. Krasicki i Monachomachia i antymonachomachia

Satyra: utwór lit. ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska- wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, instytucje polityczne itd.. Satyra wyraża krytyczny stosunek autora do określonych zjawisk zycia, wyrasta z poczucia niestosowności, szkodliwości czy abstrakcyjności niektórych zjawisk. Nie proponuje jednak żadnych rozwiązań, wzorców. Jej naturalnym żywiołem jest ośmieszająca negacja. Satyra społeczno-obyczajowa, polityczna, osobista, literacka, konkretna, abstrakcyjna. Krasicki

Pamflet: utwór publicystyczny lub literacki, często anonimowy, mający charakter demaskatorskiej i zwykle ośmieszającej krytyki znanej osoby, środowiska społecznego czy instytucji. Znamienne jest: ekspresywno-retoryczna stylistyka, skłonność do hiperbolizacji, satyryczne nacechowanie wypowiedzi.

Paszkwil: utwór zwykle anonimowy lub publikowany pod pseudonimem, wymierzony przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ją złośliwie w sposób insynuacyjny, obelżywy i zniesławiający, aby skompromitować ja w oczach opinii publicznej.

Panegiryk: wypowiedź wysławiająca jakąś osobę, pełna przesadnego zachwytu, zwykle o charakterze pochlebczym, może występować w różnorodnych formach: przemówienie, dedykacja, przedmowa do dzieła, toast, utwór poetycki. Grecji panegirykami nazywano mowy wygłaszane na pogrzebach wybitnych osób, w Rzymie już dotyczyły żyjących. Jako gatunek poetycki XVI- XVII wieku rozwijał się w warunkach mecenatu, wyraz wdzięczności dla opiekuna, Janicki, Kochanowski, Morsztyn, Szymonowic. W epoce oświecenia podjęto ostrą walkę z panegiryzmem, a późniejszy rozwój form życia literackiego zlikwidował podłoże, na którym funkcjonował gatunek panegiryzmu poetyckiego.

Bajka: jeden z podstawowych gatunków dydaktycznej literatury; krótka powiastka wierszem lub prozą , której bohaterami są zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty. Moralne pouczenie. 1) bajka zwierzęca - zwierzęta wystepują jako maski określonych typów ludzkich, a relacje między nimi są odpowiednikami społecznych stosunków i instytucji. Charakter alegoryczny. Twórca Ezop (VI w. p.n.e.) bajki ezopowe: utwory pisane prozą wyrastające ze złóż dydaktycznej twórczości ludowej. bajka narracyjna: krótka wierszowana nowela zawierająca nieskomplikowaną fabułę (tu La Fontaine) bajka epigramatyczna: zwięzła i krótka, pozbawiona elementów epickich,

GATUNKI PROZATORSKIE

Satyra menippejska: w literaturze antycznej utwory satyryczne mieszające wiersz z prozą, posługujące się swobodnie rozmaitymi formami stylistycznymi i gatunkowymi wypowiedzi.

Bajki Apulejusza;

Żywoty: dziedzina piśmiennictwa chrześcijańskiego obejmująca żywoty świętych, legendy o ich życiu i czynach. Dział biografistyki ukształtowany u schyłku starożytności w nawiązaniu do grecko-hellenistycznych aretalogii.

Historie: dawna nazwa prozaicznych utworów narracyjno-fabularnych: romansu, noweli, a także dramatycznych; w Polsce żywotna zwłaszcza w XVI-XVII wieku.

Romans arturiański:

Romans bretoński

Romans orientalny

Żywoty świętych: dziedzina piśmiennictwa chrześcijańskiego obejmująca żywoty świętych, legendy o ich życiu i czynach. Dział biografistyki ukształtowany u schyłku starożytności w nawiązaniu do grecko-hellenistycznych aretalogii

Zwierciadło- charakterystyczna forma piśmiennictwa XVI wieku zespół odrębnych w zasadzie tekstów na tematy prawne, społeczne, teologiczne, ułożony w taki sposób, by dawał całościowe ujęcie wybranej problematyki. Miało spełniać zadania dydaktyczno-moralizatorskie. Zwierciadło Mikołaja Reja (speculum)

Nowela: prozaiczny utwór niewielkich rozmiarów o skondensowanej i wyraziście zarysowanej akcji. Zasadnicze cechy morfologiczne to: zwięzłość wynikająca z eliminacji czy daleko posuniętego ograniczenia motywów luźnych, epizodów, postaci dalszoplanowych, elementów opisowych, charakterystyk itp.. Prosta i przejrzysta fabuła, rozwijanie się akcji w kierunku mocno zaznaczonego punktu kulminacyjnego

Powieść łotrzykowska: gatunek prozy narracyjnej ukształtowany w XVI w. w lit. Hiszpańskiej, obejmujący utwory o wspólnym typie bohatera, którym był przebiegły złodziejaszek, włóczęga, zabijaka lub żebrak żyjący na marginesie społecznym. Stanowił on przeciwieństwo wysoko urodzonych i szlachetnych herosów romansu rycerskiego. Cechy charakterystyczne: forma biograficzna, elementy krytyki społecznej, awanturniczy charakter fabuły, bogactwo obserwacji społeczno-obyczajowych.

Powiastka filozoficzna: narracyjny utwór prozaiczny, którego świat przedstawiony ma za zadanie ilustrować w sposób nie ukrywany tezę światopoglądową lub moralną. Jako samodzielny gatunek ukształtowała się w okresie oświecenia (Wolter, Diderot). Popularyzacja filozofii racjonalistycznej, środek satyry społeczno-obyczajowej i forma krytyki urządzeń politycznych. Moment wieloznaczności do prawd filozoficznych czy moralnych, wydobycie ja jaw paradoksów i niespójności doktryn….

Powieść: podstawowy gatunek prozy epickiej czasów nowożytnych. Główne elementy strukturalne to: narracja i jej przedmiot, świat przedstawiony , fabuła,

Opowiadanie: 1)podstawowa forma wypowiedzi narracyjnej, prezentująca narastanie w czasie toku zdarzeń, wyznaczająca dynamiczny aspekt świata przedstawionego w utworze epickiem: fabułę.. Wyróżniki: gramatyczna forma czasu przeszłego, następstwo czasu i zjawisk, 2) gatunek epicki, utwór prozaiczny niewielkich rozmiarów, o prostej zazwyczaj jednowątkowej fabule, bliski noweli ze względu na wielkość i ciążenie przebiegu zdarzeniowego ku wyraźnie zaznaczonemu zakończeniu, ale różniący się od niej swobodą kompozycyjną, epizodycznością fabuły, obecnością dygresji itp..

Szkice, obrazki: 1) rozpowszechniająca się ostatnio nazwa eseju bądź artykułu krytyczno-literackiego. Może dotyczyć wybranego problemu, twórczości jednego pisarza bądź poszczególnego utworu. Szerzej niż recenzja ujmuje temat, czasami zbliża się do rozprawy naukowej, charakter zarówno opisowy jak i polemiczny 2) w lit XIX wieku krótkie opowiadanie prozą lub wierszem, mające charakter scenki rodzajowej, często udramatyzowanej, portretu psychologicznego lub plastycznego opisu sytuacji. O. w formie wierszowanej były utworami epicko-lirycznymi o tematyce społecznej i sentymentalno-humanitarnym zabarwieniu; gatunek znany wśród poetów międzypowstaniowych.