Gatunek wypowiedzi:

kulturowo i historycznie ukształtowany oraz ujęty w społeczne konwencje sposób językowego komunikowania się; wzorzec organizacji teksu. Także zbiór tekstów, w których określony wzorzec jest realizowany, aktualizowany.

Wzorce gatunków:

1.) zespół właściwości konkretnych tekstów;

2.) zespół charakterystyk funkcjonujących w świadomości językowej.

Genologia: nauka o gatunkach tekstów. Dwa okresy rozwojowe:

1.) stadium uniwersalistyczne od starożytności do XIX wieku; konstruowanie głównych pojęć genologicznych wynikających z założeń filozoficznych i logicznych; powstanie w starożytności (rola Arystotelesa), odnowienie w czasach odrodzenia: klasycystyczna teoria genologiczna (XVII wiek);

2.) stadium naukowe od przełomów wieków XIX i XX: trzy kierunki: pozytywistyczny (gatunki jako konkretne zjawiska procesu literackiego), strukturalistyczny (od lat 20.; systemowe powiązania tekstu), komunikacyjny (badania empiryczno-historyczne uwzględniające kontekst kulturowy, krytyka podejścia taksonomicznego).

Czynniki konstytuujące strukturę gatunkową (wg Stefani Skwarczyńskiej):

humanistyczna teoria gatunku:

1.) nadawca;

2.) odbiorca;

3.) stosunek nadawca-odbiorca;

4.) sytuacje: nadawcza, nadawczo-odbiorcza, odbiorcza;

5.) funkcja tekstu;

6.) przedmiot (temat) tekstu;

7.) ujęcie przedmiotu;

8.) tworzywo tekstu;

9.) przedstawienie i wyraz;

10.) kod.

Jednostka komunikacji językowej: akt komunikacji językowej, w którym powstaje i funkcjonuje konkretna wypowiedź, wyrażające specyficzne cele i warunki pewnej dziedziny działalności ludzkiej oraz sytuacji, w której powstała.

Na opis tła komunikacyjnego składają się: 1. partnerzy aktu i ich role społeczne, 2. czas i miejsce komunikacji, 3. dziedzina życia społecznego, 4. temat wypowiedzi, 5. kanał przekazu (ustny lub pisemny), 6. stopień oficjalności sytuacji, 7. intencje użytkownika języka.

Systematyzacja gatunkowa tekstów:

1. klasyfikacja: zespół skończonej liczby cech, przysługujących w jednakowym stopniu wszystkim tekstom danej klasy;

2. typizacja: zespół cech, który przysługuje tekstom częściowo lub cechy występują w nich w różnym natężeniu.

Gatunki są prymarne (rodzą się w naturalnych sytuacjach społeczno-komunikacyjnych, np. rozmowa) oraz pochodne, sekundarne (wywodzą się z innych gatunków dzięki przekształceniu, np. artykuł z listu, powieść z opowieści).

Gatunek jest otwartą, dynamiczną i historyczna strukturą, reprodukującą określony stosunek do świata i społecznie współdziałająca oraz adaptująca się do współczesnych potrzeb i celów.

Uporządkowanie gatunków w różnych podstawach:

1. gatunki proste (prośba, pytanie, ślubowanie) i złożone (rozmowa, list);

2. gatunki prymarne i sekundarne;

3. mówione i pisane;

4. grupy tematyczne (gatunki etykiety językowe).

W każdym akcie mowy wyróżnia się trzy aspekty (wg Austina):

1.) lokucyjny: odnoszący się do procesu tworzenia na mocy kodu językowego określonego wyrażenia o treści wynikającej z systemu języka; zastosowanie języka bez uwzględnienia sytuacji oraz uczestników aktu mowy;

2.) illokucyjny: określa treść nadaną, zamierzona przez mówiącego intencję (prośba, ostrzeżenie, obietnica);

3.) perlokucyjny: związany z ubocznymi, wtórnymi celami i rezultatami aktu komunikacyjnego (zlekceważenie, rozbawienie, skomplementowanie).

Akty bezpośrednie i pośrednie (wg Searle’a): w bezpośrednim akcie mowy intencja mówiącego może być odczytana niezależnie od sytuacji; w akcie pośrednim intencja odczytywana jest kontekstowo.

Kryteria wyróżniania typów wypowiedzi:

1. rodzaj intencji mówiącego towarzyszącej wypowiedzi;

2. kierunek działania od słów do rzeczywistości lub odwrotnie;

3. stan mentalny mówiącego (wola, emocje, zamiary, przekonania).

Pięć głównych typów aktu mowy (wg Searle’a):

1. asercje: przedstawienie sądów o stanie rzeczy (wątpienie, przysięganie);

2. dyrektywy: wywarcie nacisku na odbiorcę (rozkazy, prośby, pozwolenia);

3. komisywy: podjęcie przez mówiącego względem adresata zobowiązania do działania i odpowiedzialności za nie (obietnice, zobowiązania);

4. ekspresywy: wyrażenie stanów psychicznych, emocjonalnych (gratulacje, kondolencje);

5. deklaratywy: wywołanie określonych stanów rzeczy w stosunkach społecznych (mianowania, odwołania, ogłoszenia).