ŚREDNIOWIECZE

PIEŚŃ O ROLANDZIE

Utwór powstał w kręgu starofrancuskiej epiki rycerskiej, tzw. chanson de geste czyli „pieśni o czynie". Chansons de gęste to powstałe między XI a XIII wiekiem poematy rycerskie, które opowiadały o przygodach („czynach") historycznych i legendarnych bohaterów. Początkowo funkcjonowały one w przekazach ustnych, ale od około dwunastego wieku zaczęto je zapisywać. Poematy te układały się w całe cykle .

Pieśń o Rolandzie to utwór anonimowy, powstały najprawdopodobniej w XI ,ale najstarszy zachowany rękopis pochodzi dopiero z pierwszej połowy XII wieku (ok. roku 1150). Od miejsca znalezienia rękopisu nazywany jest wersją oksfordzką. Na fabułę eposu składają się dzieje wyprawy króla Franków, Karola Wielkiego, i Hiszpanii w roku 778, zwycięstwo nad poganami oraz wynikła ze zdrady klęska tylnej straży tej wyprawy. Utwór opiera się na wydarzeniu autentycznym - w VIII wieku miała miejsce taka wyprawa, której celem było zdobycie Hiszpanii i uwolnień jej spod panowania niewiernych - Saracenów. Wydarzenie, które stało się osią Pieśni o Rolandzie, również wydarzyło się naprawdę - na tylną straż armii Karola Wielkiego napadli w wąwozie Roncevaux górale baskijscy i wycięli ją w pień. Mimo bohaterskiej obrony zginął wtedy kwiat rycerstwa frankońskiego z hrabią Rolandem, siostrzeńcem władcy i głównym bohaterem poematu, na czele. Akcja utworu obejmuje nie tylko samą klęskę wojsk Rolanda, ale również ukazuje, jak do niej doszło (zdrada Ganelona) oraz opisuje powrót Karola do Hiszpanii, zdobycie przez niego Saragossy i pomszczenie klęski jego tylnej straży. Najważniejszym zadaniem Pieśni o Rolandzie, podobnie jak innych chansons de geste, było przedstawienie i upowszechnienie wizerunku doskonałego rycerza chrześcijańskiego, jednego z głównych wzorców osobowych średniowiecza. Doskonały rycerz musiał być waleczny, odważny, oddany Bogu, ojczyźnie i swojemu panu. Celem swego życia doskonały rycerz miał uczynić walkę w obronie wiary chrześcijańskiej i ojczyzny. Jego postępowanie powinna cechować duma i dbałość o dobre imię wynikające z podporządkowania się nakazom etyki rycerskej. Wszystkie te warunki spełniał hrabia Roland, należy go więc uznać za wzorowy przykład idealnego rycerza chrześcijańskiego. Roland ginie jako prawdziwy bohater. Jego śmierć zostaje uwznioślona. Nie chce wezwać pomocy (zabrania mu tego duma). Przed śmiercią gorąco modli się do Boga, przeprasza za grzechy i oddaje mu swą duszę. Po śmierci dostaje się do raju, dokąd jego duszę zanoszą Archanioł Gabriel i św. Michał. Pieśń o Rolandzie przynosi również elitarną odmianę wzorca doskonałego rycerza - wizerunek idealnego władcy. Takim wzorcowym władcą jest tu Karol Wielki Nie tylko posiada on wszystkie cechy doskonałego rycerza, ale oprócz tego jest troskliwym, dbającym o swoich podwładnych królem, ideałem godnym największego szacunku.

DZIEJE TRISTANA I IZOLDY (w oprac. Josepha Bediera) Dzieje Tristana i Izoldy są przede wszystkim utworem opowiadającym o nie­szczęśliwej, wręcz tragicznej miłości dwojga ludzi, Tristana i Izoldy. Byli oni sobie przeznaczeni, a jednak nie dane im było wspólne życie ani połączenie się węzłem mał­żeńskim. Wypity przez pomyłkę napój miłosny połączył ich serca na zawsze, jednak Izolda musiała zostać żoną króla Marka, pana i władcy Tristana. Od tej chwili cale życie pary kochanków było jednym wielkim pasmem cierpień miłosnych i rozpaczli­wych prób bycia razem choć przez chwilę, choć na krótko. Miłość okazuje się uczu­ciem mocniejszym od nich samych, od zdrowego rozsądku, silniejszym od wszelkich przeszkód i niebezpieczeństw. Zakochani zmuszeni byli więc oszukiwać prawowitego małżonka, stosować różne wybiegi i bezustannie ryzykować własnym życiem. Koniec historii jest łatwy do przewidzenia, wygnany z kraju Tristan umiera od ran i z żalu za ukochaną, zaś Izoldzie pęka serce z rozpaczy po śmierci kochanka. Dopiero po ich śmierci miłość tryumfuje. Z grobu Tristana wyrasta głóg i wnika do grobu Izoldy. To symbol wiecznej, niezniszczalnej i prawdziwej miłości. Dzieje Tristana i Izoldy to prawdziwy hymn o miłości - najsilniejszym, najpotężniejszym uczuciu na ziemi. His­toria pary kochanków stała się częstym motywem wielu utworów literackich wszyst­kich epok, do dzisiaj prozaicy i poeci bezustannie nawiązują do tej tragicznej legen­dy.

DANTE ALIGHIERI BOSKA KOMEDIA Żyjący w latach 1265-1321 Dante Alighieri jest uważany za jednego z najwybit­niejszych włoskich poetów. Boska Komedia jest zwieńczeniem życia Dantego, a zara­zem zwieńczeniem literatury średniowiecza i jednocześnie zapowiedzią nowej epoki historyczno-literackiej. Boska Komedia powstaje w latach 1307-1321, a więc w czasie, gdy we Włoszech pojawiają się pierwsze utwory renesansowe, zaś średnio­wiecze powoli zaczyna usuwać się w cień. Z całej Boskiej Komedii przebija zaintere­sowanie poety człowiekiem i wszelkimi wymiarami ludzkiej egzystencji - cechy cha­rakterystyczne dla renesansowego humanizmu. Trzeba również pamiętać, że Dante odszedł od średniowiecznego nakazu pisania po łacinie. Boska Komedia napisana jest w języku narodowym poety, to znaczy po włosku. Utwór jest zbudowany zgodnie z idealnym systemem trójkowym. Przede wszystkim składa się z trzech części: 1. Piekło (znajduje się w głębi ziemi, ma kształt gigantycznego leja składającego się z dziewięciu kręgów). Tu przewodnikiem bohatera jest wielki poeta rzymski, Wergiliusz. 2. Czyściec (ogromna góra składająca się z dziewięciu pięter). Tu również bohaterowi towarzyszy Wergiliusz. 3. Raj (dziewięć sfer nieba znajdujących się wysoko wśród gwiazd). Przewodnikiem bohatera jest dama serca Dantego, piękna Beatrycze. Każda z tych części zbudowana jest z 33 pieśni (plus jedna pieśń wstępna),zaś każda pieśń pisana jest strofą trzywersową (tercyną). Na treść utworu składa się węd­rówka bohatera - poety po piekle, czyśćcu i raju. Swoją podróż bohater rozpoczyna od piekła, schodząc coraz niżej w jego głąb. Każdy kolejny krąg to coraz więksi grzesznicy, na samym dnie znajduje się Lucyfer. Całkowitym przeciwieństwem piekła jest raj. W jego zwieńczeniu (Empireum) mieszka Bóg. Boską Komedię należy inter­pretować symbolicznie i alegorycznie. Symbolika utworu to postaci przewodników poety po zaświatach, wizerunki grzeszników, motyw wędrówki. Alegoryzmu należy doszukiwać się w wymowie poematu; Boska Komedia jest przypowieścią o sensie istnienia człowieka na ziemi. Celem życia ludzkiego jest Bóg i osiągnięcie zbawienia. Zbawienie można osiągnąć poprzez podporządkowanie całego życia Bogu, dążeniu do doskonałości, do zbawienia. Przesłanie Boskiej Komedii jest w tym wymiarze zrozu­miałe: życie każdego człowieka jest nieustanną wędrówką, której celem jest Bóg i ży­cie wieczne. Średniowiecze na pierwszym miejscu stawiało Boga, renesans przynosi zainte­resowanie człowiekiem. Boska Komedia ukazuje drogę człowieka do Boga, należy więc utwór Dantego traktować jako pomost między schyłkiem średniowiecza a począt­kiem renesansu.

BOGURODZICA Uważana jest powszechnie za najdawniejszą polską pieśń religijną. Powstała najprawdopodobniej w pierwszej połowie wieku XIII. Najstarsza zachowana wersja (dwie zwrotki rękopisu wraz z nutami, tzw. Bogurodzica właściwa) pochodzi z roku 1407. Strofy te (do drugiego „Kyrie eleison") cechuje wysoki kunszt artystyczny. Bogurodzica stała się pierwszym polskim hymnem narodowym (śpiewanym, według kronikarza Jana Długosza, przez rycerzy polskich w czasie bitwy pod Grunwaldem w roku 1410 i pod Warną) i pieśnią koronacyjną dynastii Jagiellonów. Bogurodzica to wiersz zdaniowo-rymowy, czyli taki, w którym poszczególne wersy mają różną liczbą sylab. Występują rymy żeńskie zewnętrzne (w klauzuli), jak i wewnętrzne (wewnątrzwersowe). Pierwsza zwrotka Bogurodzicy to modlitwa skierowana do Matki Bożej z proś­bą o wstawiennictwo u Chrystusa w celu wyjednania wiernym obfitych łask. W dru­giej zwrotce zbiorowy podmiot liryczny zwraca się do Syna Bożego, aby ten, przez wzgląd na Jana Chrzciciela, wysłuchał modlitw i zesłał proszącym łaskę pobożnego życia, zaś po śmierci zapewnił im życie wieczne w raju. Każdą strofę kończy zwrot „Kyrie eleison" („Panie zmiłuj się na nami").

LEGENDA O ŚWIĘTYM ALEKSYM Jest to utwór hagiograficzny, czyli opisujący w sposób wy­idealizowany życie i śmierć świętego. Legenda o świętym Aleksym pochodzi najpraw­dopodobniej z Syrii, z V lub VI w. n.e., gdzie powstała w oparciu o motywy indyjskie. Około X wieku Legenda... dotarła do Europy Zachodniej, zdobywając ogromną popu­larność i budząc falę naśladownictwa. Polska wersja utworu pochodzi z około 1454 roku, lecz jest kopią jeszcze starszego rękopisu. W blisko pięćdziesięciu procentach Legenda... pisana jest ośmiozgłoskowcem. Utwór propaguje skrajną ascezę. Święty Aleksy jest wzorem ascety: odrzuca dla Boga wszelkie dobra mate­rialne, dobrowolnie decyduje się na życie w skrajnej nędzy, rezygnuje z jakichkolwiek przyjemności, umartwia się, cierpi za grzechy swoje oraz innych ludzi. Dzięki takiej postawie doskonali w sobie cnotę i pobożność, lecz przede wszystkim uzyskuje zba­wienie i zdobywa aureolę świętego. Utwór sięga po typowe dla hagiografii motywy: bohater utworu, którego naro­dziny są wynikiem ingerencji Boga, żyje w doskonałej czystości i pobożności. Całe­mu życiu i śmierci Aleksego towarzyszą cudowne znaki, na przykład zejście Matki Boskiej z obrazu, samoczynne bicie dzwonów, uzdrawianie chorych, którzy zbliżyli się do ciała zmarłego ascety. Święty Aleksy spędza czas na kontemplacji i modlitwie, unikając przy tym sławy i rozgłosu (gdy jego życie staje się obiektem czci ludzi, zmienia miejsce pobytu). Polska wersja Legendy o świętym Aleksym jest nie dokończona, brakuje w utwo­rze scen przedstawiających żal rodziców po śmierci Aleksego oraz opisu uroczystości pogrzebowych.

ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ Rowowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią powstała w latach 1463-1465 i jest przykładem poezji religijno-dydaktycznej. Utwór zbudowany jest na zasadzie dialogu - rozmowy dwóch osób (tytuł łacińskiego utworu prozaicznego, na którym wzorował się polski autor, brzmi: Dialogus inter Mortem et Magistrum Policarpum). Wiersz po­dejmuje problem umierania i równości wszystkich ludzi wobec śmierci. Jest to wy­raźne nawiązanie do średniowiecznej maksymy memento mori (pamiętaj o śmierci), wskazującej na przemijalność ludzkiego życia i marność wszelkich spraw doczesnych. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią nosi również znamiona satyry społecznej, wymierzonej przeciwko różnym stanom i grupom zawodowym (sędziom, lekarzom, źle prowadzącym się kobietom), lecz przede wszystkim atakującej duchowieństwo. Wiersz ukazuje spersonifikowaną [patrz: personifikacja] Śmierć nie jako szkie­let, lecz w postaci rozkładających się kobiecych zwłok, co ma wzbudzić w czytelniku odrazę i spotęgować lęk przed śmiercią. Dydaktyczna wymowa Rozmowy... to prze­stroga przed grzesznym życiem i wskazanie na konieczność respektowania przykazań boskich oraz wynikającego z nich kodeksu moralno-etycznego. Utwór nawiązuje rów­nież do późnośredniowiecznego motywu danse macabre (z języka francuskiego: „taniec śmierci"), to znaczy alegorycznego przedstawiania prowadzonego przez Śmierć w postaci kościotrupa tanecznego korowodu składającego się z ludzi wszystkich stanów co ma być wskazaniem na powszechność i wszechmoc śmierci.