Pozytywizm

Pozytywizm (w Europie nazywany realizmem czy naturalizmem) jest epoką zamykającą etap narodowych zrywów niepodległościowych, starając się pracą u podstaw i pracą organiczną pomóc ciemiężonym przez zaborców Polakom.
Dysonans między twórczością „romantyczną” a realistyczną jest tak duży, że epoka przypadająca w Polsce na II połowę XIX-wieku, a w Europie na lata 1850-1880, jest często nazywana całkowitym zaprzeczeniem swej poprzedniczki. Pozytywizm to epoka propagująca filozofię wiedzy, doświadczenia, badań naukowych, kultywująca ideał pracy, miłości do ziemi, wiek dominacji prozy czy poezji „czasów niepoetyckich”.
Dla jednych pozytywizm jest kierunkiem myśli w filozofii i literaturze zainicjowanym przez Augusta Comte'a w połowie XIX wieku (Kurs filozofii pozytywnej), dla innych – terminem kojarzącym się z takimi hasłami, jak scjentyzm i utylitaryzm. Niechętni kierunkowi zarzucają mu tendencyjność, brak kwiecistości stylu, obecnego w poprzednich epokach, podczas gdy wielbiciele Flauberta, Zoli czy Prusa zachwycają się plastycznością opisów przyrody, pogłębioną analizą psychologiczną postaci czy prawdopodobieństwem przyczynowo-skutkowym fabuły. Choć niejednych odstraszają grube tomy Nad Niemnem czy Wojny i pokoju, to jednak powieści pozytywistyczne mają wielu miłośników.
Takie samo spostrzeżenie dotyczy innych dziedzin twórczej aktywności mieszkańców XIX-wiecznego Poznania, Berlina czy Paryża. Dzieła Gustave Courbet’a czy Camille’a Saint-Saensa mają dziś tylu samo zwolenników, co wrogów. Pierwszemu zarzuca się odebranie sztuce swoistej świętości, przez co rozumie się wprowadzenie do malarstwa „plebejskich” tematów i motywów, podczas gdy francuskiego kompozytora posądza się o tworzenie zbyt „ładnej” muzyki salonowej.
Aby wyrobić sobie własne zdanie na temat epoki powieści-zwierciadła, wieku niepoetyckiej poezji oraz matki dziesiątek „–izmów”, należy chyba poświęcić trochę czasu na poznanie realiów burzliwego rozwoju nauki, fascynującego postępu technicznego, narodzin nowych idei w życiu intelektualnym i polityce, a przede wszystkim – osobowości XIX-wieku.

Pozytywizm - nazwa, ramy czasowe, podział epoki

Narodziny epoki

W Polsce początek pozytywizmu wyznacza wydarzenie historyczne, czyli powstanie styczniowe i jego upadek w 1864 roku, które spowodowały utratę wiary ludzi w hasła głoszone przez romantyków. To także rok, w którym wprowadzono w Królestwie Polskim reformę uwłaszczeniową. By zakończyć rozważania o istotnych wydarzeniach historycznych lat 60. XIX wieku, wspomnieć należy jeszcze o nadaniu Galicji autonomii (1866) oraz o włączeniu prowincji poznańskiej i pruskiej w skład nowoutworzonego Związku Północnoniemieckiego (1867).
Henryk Markiewicz trafnie zauważył, że daty graniczne wszystkich epok mają charakter orientacyjny.
Pokolenie ludzi dorastających w czasie zrywu niepodległościowego i jego szybkiego, druzgocącego upadku postanowiło ujawniać swe poglądy na politykę i inne sfery aktywności poprzez zakładanie organów prasowych. Powstało wiele istotnych tytułów - m.in. „Przegląd Tygodniowy” czy „Przegląd Polski”. Epoka pozytywizmu była współtworzona przez wiele wybitnych osób. To właśnie w czasie jej blisko trzydziestoletniego trwania swe największe powieści stworzyli: Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, najlepsze artykuły spłodził Aleksander Świętochowski, najbardziej przejmujące wiersze napisał Adam Asnyk czy Felicjan Faleński, a Piotr Chmielowski uzupełnił historię literatury o ważne opracowania.

Nazwa epoki

Epoka, która nastąpiła między romantyzmem a Młodą Polską, swą nazwę zawdzięcza zachodnioeuropejskiemu nurtowi światopoglądowo-filozoficznemu, a dokładniej czołowemu dziełu, zawierającemu zbiór przyświecających jej idei. Francuski filozof August Comte, pisząc sześciotomowy Kurs filozofii pozytywnej (publikowany w latach 1830-1842) nie przeczuwał pewnie, że tworzy historyczną nazwę epoki, której symbolem były – jak pisze Tadeusz Bujnicki w swej książce Pozytywizm - takie przymiotniki, jak realny (łączy się z odrzuceniem wszystkiego, czego nie da się naukowo udowodnić), praktyczny, użyteczny (taki, który ma konkretne, jasne cele i dąży do ich spełnienia), pożyteczny, pewny, ścisły oraz względny. Takie znaczenia w XIX wieku nosił termin „pozytywny”, czyli „pozytywistyczny”.
Istnieją także inne nazwy epoki, wśród których, w zależności od dominujących tendencji, najpopularniejsze są realizm i naturalizm (nazwy rozpowszechnione zwłaszcza w Europie) oraz epoka popowstaniowa.
Zarówno realizm, jak i pozytywizm odnoszą się do „zjawisk ogarniających całą kulturę europejską; przez pozytywizm rozumie się w tej terminologii panujący światopogląd i styl kultury, przez realizm – główny wówczas prąd literacki” (H. Markiewicz, Pozytywizm, Warszawa 2002).
„Próby przemianowania „pozytywizmu” na „realizm” podjęto również w Polsce. Nie przyniosły jednak oczekiwanych rezultatów. Utrwaliły jedynie zwyczaj nazywania „pozytywizmem” panującego w drugiej połowie XIX w. światopoglądu i stylu kultury, a „realizmem” – głównego prądu literackiego epoki”
Nie należy zapominać, że termin „pozytywizm” podkreśla socjologiczne nastawienie, które determinuje badacza i filozofa do zwrócenia uwagi na jednostkę, pojmowaną jako część społeczeństwa i ludzkości.

Podział chronologiczny epoki

Europa: 1850-1880
Polska: 1864-1890

Pozytywizm, nazywany przez niektórych „wiekiem powieści”, w Polsce rozpoczął się wraz z klęską powstania styczniowego (1864), a zakończył na początku ostatniego dziesięciolecia XIX wieku (traktowanego jako umowna data początku Młodej Polski, gdy swój debiut miało wielu modernistów).
Niektórzy badacze literatury uważają, że pozytywizm zakończył się około 1895 roku. Wystarczy przywołać choćby pogląd Henryka Markiewicza, który przyjmuje, że rokiem kończącym epokę w Polsce był 1894. Autor wielu opracowań epoki twierdzi ponadto, że około 1880 roku wewnątrz środowiska artystycznego nastąpił przełom dotyczący ideologii pozytywistycznej.
Początek pozytywizmu w Europie określa się na połowę XIX wieku, gdy pojawiły się jasne sygnały nadejścia nowych idei. Opublikowano wówczas wiele ważnych dzieł, wśród których wyróżnić można Wykłady filozofii pozytywnej (1830-1842), Rozprawę o duchu filozofii pozytywnej (1844) oraz Katechizm pozytywisty (1852) Augusta Comte’a, dzieła Henry’ego Thomasa Buckle’a, Herberta Spencera, Hippolyt’a Taine’a, Johna Stuarta Milla.
Rozkwit epoki w Europie nastąpił w latach 70. i 80., gdy nauka, filozofia, kultura i sztuka zaczęły stymulować coraz większy rozwój cywilizacyjny. W tym czasie swe tryumfy święcili najwięksi naukowcy XIX wieku. Alfred Nobel wynalazł dynamit (1866), Dmitrij Mendelejew przedstawił układ pierwiastków (1869), a Karol Darwin teorię ewolucji (1871). To właśnie wynalazkom epoki pozytywizmu zawdzięczamy istnienie telefonu (Aleksander Graham Bell wynalazł go w 1876 roku), odkrycie prątków gruźlicy (Robert Koch) czy zastosowanie szczepionki Pasteura. Ponadto w 1885 roku krąg ulepszeń powiększył silnik samochodowy (wynalazek Daimlera i Benza).
Pod koniec lat 80. Anglia, Francja i Niemcy były zaliczane do europejskich potęg kolonialnych. Przyczyniło się do tego między innymi wybudowanie Kanału Sueskiego (1869) oraz znaczące odkrycia i inicjatywy kulturalne (w 1870 roku H. Schliemann odkopał mityczną Troję, a w Paryżu założono teatr A. Antoine’a, który dał początek nowym koncepcjom teatralnym; zbudowano również wieżę Eiffla).
W epoce rozkwitu europejskiego realizmu ukazało się wiele wybitnych dzieł, będących po dziś dzień doskonałą wizytówką epoki. Czytelnicy mogli zapoznać się z powieściami Fiodora Dostojewskiego (Zbrodnia i kara, Idiota, Biesy, Bracia Karamazow), Lwa Tołstoja (Anna Karenina), Emila Zoli (Ziemia, Nana, O powieści eksperymentalnej) czy niezwykłymi Przygodami Sherlocka Holmesa niezapomnianego Artura Conan-Doyle’a.

Schyłek realizmu przypadł na lata 90. XIX wieku, gdy – prócz nadal kultywowanych myśli pozytywistycznych – widoczne coraz bardziej stawały się idee modernistyczne. W końcowej fazie powstały takie dzieła, jak Dzika kaczka Henryka Ibsena, Ślepcy Maurycego Maeterlincka czy Tkacze Gerharda Hauptmanna. W tym czasie miało miejsce również kilka odkryć natury technicznej. W 1895 roku bracia Lumiere wynaleźli kinematograf, w lecznictwie zastosowano promienie Roentgena.
Etap naturalistycznych opisów czy rzeczowych wyjaśnień zakończył się wraz ze śmiercią innego znakomitego przedstawiciela realizmu – Flauberta, która zbiegła się z debiutami symbolistów oraz wydaniem Powieści eksperymentalnej Emila Zoli (1880).
Istnieje wiele podziałów polskiego pozytywizmu. Niektórzy badacze rozróżniają 4 fazy. Pierwsza nosi nazwę przedpowstaniowej i dotyczy dzieł powstałych przed 1863 rokiem. Kolejna jest określana mianem fazy literatury tendencyjnej, by w 1875 roku ustąpić miejsca nowelistyce. Ostatnią fazą jest tak zwana faza dojrzałego realizmu, która trwa do wspomnianego 1890 roku.
Inni historycy literatury są zdania, że pozytywizm – podobnie jak realizm - składa się z 3 etapów. W pierwszym, nazywanym „początkiem”, Polacy próbowali odnaleźć się w nowych realiach popowstaniowych represji. Ważnym punktem tej fazy było ukazanie się w 1871 roku na łamach „Przeglądu Tygodniowego” artykułu Aleksandra Świętochowskiego My i Wy, nazywanego od tej chwili manifestem programowym epoki. Badacze zwracają uwagę na rozwój literatury tendencyjnej, poprzez którą pisarze dawali wyraz swym poglądom (lata siedemdziesiąte).
W etapie nazywanym „rozkwitem”, przypadającym na lata osiemdziesiąte, wspomnieć należy o ukazaniu się najważniejszych pozytywistycznych powieści (Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski Henryka Sienkiewicza; Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej), namalowaniu jednego z najznakomitszych obrazów (Hołd pruski Jana Matejki), założeniu warszawskiego „Życia” (1887) czy przywiezieniu zwłok Adama Mickiewicza na Wawel (1890). Prócz wydarzeń kulturalnych nie można zapomnieć o wynalazkach: skropieniu powietrza przez Zygmunta Wróblewskiego i Karola Olszewskiego (1883), wydestylowaniu nafty z ropy naftowej przez Ignacego Łukasiewicza czy odkryciu przez Marię Skłodowską-Curie i Piotra Curie radu i polonu.

Schyłek polskiego pozytywizmu dotyczy lat 1890-1895. Wówczas swój debiut mieli poeci (K. Przerwa-Tetmajer, A. Niemojewski, F. Nowicki, J. Kasprowicz) dramaturdzy (Stanisław Wyspiański) oraz prozaicy młodopolscy (S. Żeromski, S. W. Reymont, W. Berent), scenę polityczną zasiliły nowe programy i partie (PPS, SDKPiL, Liga Narodowa, Stronnictwo Ludowe), a takie osobowości, jak Miriam (Zenon Przesmycki) czy Stanisław Przybyszewski kształtowały świadomość narodową. Nie przeszkodziło to jednak publikowaniu nowych powieści twórców odchodzącej epoki, którzy zachowali twórczy dynamizm i – jak pisze Henryk Markiewicz – „wzbogacili właśnie wtedy swój dorobek dziełami wysokiej wartości” (w 1891 roku Henryk Sienkiewicz napisał głośne Bez dogmatu, a w 1895 Quo vadis, za która pięć lat później dostał Nagrodę Nobla; Bolesław Prus ukończył dwie ważne powieści: Emancypantki – 1893, oraz Faraona - 1896). Reasumując, za koniec epoki pozytywizmu można uznać ostatnie lata XIX wieku.

Tło historyczne pozytywizmu

Pozytywizm wobec romantyzmu

Krytyczny stosunek do przeszłości stał się dla nowego pokolenia twórców, tzw. „młodych”, ideologiczną podstawową. Generacja popowstaniowa wykształciła nowy światopogląd, zupełnie odmienny do znanego z romantyzmu. Jednak jak podaje Michał Kuziak: „Stosunek pozytywistów do romantyków nie jest jednak jednoznacznie potępiający. »Młodzi« występowali przede wszystkim przeciw romantycznemu światopoglądowi (np. przeciw mesjanizmowi czy metafizyce), zwłaszcza – przeciw jego realizacji w polityce (poprzednie pokolenie zostało przez nich obarczone odpowiedzialnością za wywołanie i klęskę powstania styczniowego)”.
Mianem „młodych” określa się generację ludzi urodzonych w latach 1840-1850. Przeważnie pochodzili oni ze środowisk zdeklasowanej szlachty, przez co mówiło się o nich „wysadzeni z siodła”. Nazywa się ich również trzecim pokoleniem porozbiorowym. Jak zostało to już wspomniane, krytykowali oni swoich poprzedników za wywołanie i klęskę powstania styczniowego, ale należy nadmienić, że sami brali w nim udział. Okrucieństwo i bezsensowność tych walk często odbijała się na ich psychice, a prawie zawsze na światopoglądzie. Widać to na przykład w twórczości Elizy Orzeszkowej, która brała czynny udział w powstaniu: „Stałam się dwudziestoletnim świadkiem jednej z katastrof społecznych, najokropniejszych, jakie dostępnymi być mogą oczom śmiertelnych”.
„Młodzi” obrali zupełnie odmienną drogę niż romantycy do odzyskania niepodległości. Doskonale zdawali sobie bowiem sprawę, iż kolejne powstanie zbrojne, tak jak wszystkie poprzednie, nie przyniesie żadnego skutku, a może doprowadzić nawet do „wykrwawienia się” Polski. Program polskich pozytywistów został omówiony w innym punkcie.
Różnice pomiędzy romantyzmem a pozytywizmem były bardzo widoczne na polu literackim. W drugiej połowie XIX wieku nie było już wieszczów, bardów, lecz pojawili się pisarze-naukowcy, pisarze-działacze czy pisarze-społecznicy. Nastąpiła instrumentalizacja literatury. Artyści zaczęli posługiwać się nim niczym narzędziem. Za pomocą swoich dzieł mieli na celu osiągnąć konkretne efekty. Zależało im na tym, by odbiorcy odpowiednio reagowali na poruszane przez nich treści. Na rzecz użyteczności odarli literaturę z metafizyki, tak charakterystycznej dla romantyzmu. W problematyce nastąpił zwrot ku treściom społecznym.

Najlepiej zmiany, jakie zaszły w literaturze opisują słowa Kuziaka: „Charakterystyczne jest odejście pozytywistów od typowych dla romantyzmu tematów dotyczących tego, co jednostkowe o niepowtarzalne oraz zainteresowanie tym co typowe”. Widzimy zatem, że nastąpił zasadniczy zwrot z jednostki na zbiorowość, z wyjątkowości na codzienność.
Pozytywiści nie odrzucili jednak tradycji romantycznej w całości. Z ich aprobatą spotkał się bowiem zawarty w literaturze poprzedników patriotyzm. Szczególnie wysoko cenione wciąż pozostawały dzieła Mickiewicza, Słowackiego czy Krasińskiego. Z czasem w literaturze polskiej można było zaobserwować powolny powrót do problematyki znanej z romantyzmu.

Pokolenie Szkoły Głównej

Szkoła Główna była w drugiej połowie XIX wieku jedyną warszawką uczelnią wyższą o profilu humanistyczno-przyrodniczym. Większość z przedstawicieli pokolenia „młodych” właśnie tam pobierała nauki. Wychowankowie Szkoły Głównej to pokolenie, które przyszło na świat w latach czterdziestych XIX wieku i debiutowało literacko w latach 1865-1870, przeważnie na łamach „Przeglądu Tygodniowego” pod redakcją Adama Wiślickiego.

Warszawska uczelnia powstała w roku 1862, a jej założycielem był Aleksander Wielkopolski. W roku 1869, po siedmiu latach istnienia, władze Guberni przekształciły Szkołę Główną w rosyjski uniwersytet. W uczelni słuchacze po raz pierwszy zetknęli się z ideami pozytywistycznymi, które przywędrowały z Zachodu. W Szkole Głównej wykładano między innymi teorie Comte’a, Milla, Spencera, Buckle’a.
Wśród pierwszych absolwentów warszawskiej uczelni znajdują się takie osobistości jak: Aleksander Świętochowski, nazywany „papieżem” polskiego pozytywizmu", Piotr Chmielowski, Julian Ochorowicz, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz. W późniejszych latach uniwersytet ukończyli między innymi: Adolf Dygasiński, Stanisław Witkiewicz, Maria Konopnicka czy Gabriela Zapolska.
Szkoła Główna stała się ośrodkiem kreowania nie tylko światopoglądu polskich pozytywistów, ale również, a może przede wszystkim, dzięki niej ukształtowała się warstwa inteligencji.

„Wiek pary i elektryczności”

Połowa wieku XIX obfitowała w wielkie zmiany cywilizacyjne. Powstały wówczas zupełnie nowe stosunki społeczne i ekonomiczne. Mieszkańcy miast, jak i one same uległy nieodwracalnym przeobrażeniom wewnętrznym i zewnętrznym. Ówczesny człowiek, otoczony przez owoce rewolucji technicznej musiał na nowo uczyć się pracować, wypoczywać, jednym słowem żyć. Kapitalistyczny ustrój, którego motorem napędowym stał się rynek, wykształcił nowe potrzeby konsumenckie.
Zasadniczą zmianą wobec panującego wcześniej w Europie feudalizmu była zamiana trybu życia z wiejskiego na miejski. Lata sześćdziesiąte XIX wieku upływały pod znakiem intensywnej rozbudowy ośrodków miejskich.
Nie tylko takie aglomeracje jak Londyn czy Paryż zamieniły się w wielkie place budowy. Również polskie miasta zaczęły w radykalnym tempie zmieniać swoje oblicza. Najbardziej widoczne było to w zaborze rosyjskim, gdzie Łódź błyskawicznie rozrosła się do potężnych rozmiarów ośrodka włókienniczego. Na ulicach polskich miast pojawiały się wówczas nowinki techniczne rodem z Zachodu: omnibusy, tramwaje konne, a nawet elektryczne (u schyłku stulecia). Chodniki oświetlały początkowo latarnie gazowe, lecz z czasem zastąpiły je elektryczne odpowiedniki. Komunikowanie się znacznie ułatwiło powszechne wprowadzenie telegrafów, zamienionych później na telefony.
Sztandarowym przykładem postępu cywilizacyjnego miast jest wielka rozbudowa Paryża, która odbyła się w latach 1887-1889. Wiekopomne dzieło powierzono inżynierowi Gustawowi Eifflowi. Jego rewolucyjne pomysły zmieniły na zawsze oblicze nie tylko stolicy Francji, ale wszystkich największych miast europejskich. Jego śmiałe stalowe konstrukcje, między innymi słynna paryska wieża, są dziś uznawane za klasyczne.
Znacząco zmienił się również system podróżowania. Europa w szybkim tempie pokryła się pajęczyną torów kolejowych. Kolej żelazna, która wyparła konne dorożki i dyliżanse, zmieniła nie tylko sposób przemieszczania się, ale również komunikacji. Zmieniła również pojmowanie przestrzeni i czasu, ponieważ umożliwiała ona przemieszczanie się w miejsca, do których nie było wcześniej dostępu, i to w relatywnie niedługim czasie.
Tadeusz Bujnicki zaznacza: „otoczenie człowieka w XIX w. staje się coraz widoczniej wytworem jego własnych rąk. Stosunek do przyrody jest teraz utylitarny: dostarcza ona materiału i podporządkowuje się technice. Ten stan rzeczy w coraz większym stopniu powoduje zmiany świadomości społecznej, wywołuje dwie krańcowo różne reakcje: jedni żyją tęsknotą za szlacheckim dworkiem, utraconym rajem pełnym wielowiekowych tradycji, patriarchalnych cnót, trwałych zasad moralnych i religijnych; drugich zmieniająca się rzeczywistość napawa optymizmem i wiarą w możliwości człowieka jako wytwórcy, który może dowolnie podporządkować przyrodę swoim celom”.

Sytuacja polityczna w trzech zaborach

Ludność zamieszkująca zabór rosyjski, nazywany już nie Królestwem Polskim, lecz Krajem Przywiślańskim, poddawana była brutalnej rusyfikacji. Była ona bezpośrednim efektem upadku powstania styczniowego. W latach 1864-1914 oficjalnie obowiązywał na tym terenie stan wojenny. W omawianym okresie cenzura rosyjska miała prawo do tłamszenia wolności słowa, a w polskich szkołach język rosyjski całkowicie wyparł polszczyznę. Szkoła Główna została przekształcona w Carski Uniwersytet Warszawski.
Jednak nie były to jedyne konsekwencje za próbę wyzwolenia się spod niewoli. Polska szlachta została bardzo wysoko opodatkowana, ziemie rozparcelowane, wszelkie możliwe stanowiska urzędowe obsadzone przez Rosjan. Wszelkie przejawy autonomii, jakimi mogły się cieszyć ziemie Królestwa Polskiego zostały brutalnie odebrane.
Dodatkowo car w 1864 roku, aby skonfliktować chłopów ze szlachtą wydał nakaz uwłaszczenia tych pierwszych. Przez to przedstawiciele najniższej warstwy społecznej stracili zapał do walki o niepodległość, ponieważ wreszcie zyskali upragnioną wolność osobistą. Z czasem okazało się, iż dekret carski był dla chłopów wyrokiem skazującym ich na nędzę. Uwłaszczenie zapoczątkowało migrację „za chlebem” mieszkańców wsi do ośrodków miejskich lub za granicę (popularne wówczas stały się wyjazdy emigracyjne do Ameryki). W miastach, dzięki napływowi ludności wiejskiej, powstała nowa grupa społeczna – proletariat.
Nie tylko najubożsi, ale i „wysadzeni z siodła”, czyli pozbawieni majątku szlachcice, musieli ratować się ucieczką do miast. Dzięki temu powstała inna warstwa społeczna – inteligencja, zajmująca się takimi profesjami jak: dziennikarstwo, nauczycielstwo, medycyna czy adwokatura.
Jeśli w zaborze rosyjskim intensyfikacji uległ proces rusyfikacji polskiego społeczeństwa, to w zaborze pruskim analogicznie nasiliła się germanizacja. Kulturkampf, czyli zapoczątkowana przez kanclerza Bismarcka walka o kulturę niemiecką, oznaczała represję oraz ucisk wobec wszelkich przejawów polskości. Wszystkie najważniejsze stanowiska na ziemiach zaboru zostały obsadzone niemieckimi urzędnikami, w szkołach obowiązywał tylko język niemiecki. Obiektem ataku stał się również Kościół katolicki, ponieważ był on ostatnim bastionem kultury i tradycji polskiej.

W odróżnieniu do dwóch pozostałych zaborów, które były zarządzane tzw. silną ręką, ziemie zaboru austriackiego cieszyły się względną autonomią. Na ziemiach Galicji funkcjonowały nie tylko uniwersytety (krakowski i lwowski), ale również teatry. Cenzura austriacka nie była tak szczelna jak rosyjska czy pruska, dlatego też galicyjscy artyści mogli swobodnie tworzyć. Również w odróżnieniu do pozostałych zaborów, w austriackim wszędzie obecny był język polski.
Ogólna sytuacja społeczno-polityczna ziem polskich w latach 1864-1894 charakteryzowała się widocznymi przemianami. Zniewolona Polska wkroczyła w fazę rozwiniętego kapitalizmu. Nastąpił wyraźny przyrost ludności miejskiej, powstały nowe klasy społeczne – proletariat, burżuazja i inteligencja. Procesy te nie przebiegały jednak równocześnie i tak samo w poszczególnych zaborach. W żadnym z nich kapitalizm nie rozwinął się w pełni.
Najbardziej rozwiniętym ekonomicznie był zabór pruski, głównie dzięki zagłębiu śląskiemu i Wielkopolsce, cieszącej się najlepiej rozwiniętą kulturą rolną. Wyraźna przewaga ziem zachodnich nad pozostałymi dawnymi terenami polskimi wynikała z faktu, iż Prusy Bismarcka uczyniły z nich swoje zaplecze rolniczo-energetyczne. Natomiast najuboższym był zabór austriacki, który nie dość, że był przeludniony to na dodatek poziom jego uprzemysłowienia był znikomy. Najwszechstronniej rozwiniętym okazał się być zabór rosyjski.
Jak pisze Henryk Markiewicz: „Depresja wywołana klęską powstania 1863 roku, czasowe wyczerpanie możliwości rewolucyjnych chłopstwa, interesy ekonomiczne i obawy społeczne klas posiadających, przymierze polityczne państw zaborczych i ogólna stabilizacja polityczna w Europie – oto splot czynników, który sprawił, że w okresie popowstaniowym zbrojna walka o niepodległość stała się praktycznie niemożliwa”

Powstanie styczniowe na kartach utworów pozytywistycznych

Powstanie styczniowe z 1863 roku, a raczej jego sromotny upadek, wyznacza historyczną granicę rozpoczęcia pozytywizmu. „Młodzi”, czyli reprezentanci pierwszego pokolenia pozytywistów, w bardzo czytelny sposób potępili krwawą metodę odzyskania niepodległości. Ich niechęć wobec powstania wynikała z bardzo prostej przyczyny, większość z nich czynnie w nim uczestniczyła. Najwybitniejsi pozytywiści, tacy jak Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa czy Adam Asnyk w momencie wybuchu zbrojnego mieli po dwadzieścia parę lat.
Dla wymienionej trójki twórców powstanie pozostało wielką traumą. Wbrew swej woli byli świadkami wielu ludzkich tragedii i śmierci. Wyciągnęli oni wnioski z tej swoistej krwawej lekcji i postanowili, że za ich życia taka tragedia się nie powtórzy. Doświadczenia powstańcze sprawiły, iż radykalnie zmienił się ich światopogląd. Zrozumieli, że społeczeństwo polskie należy najpierw solidnie przygotować do odzyskania niepodległości. Za najlepszy sposób, by tego dokonać uważali pracę u podstaw i pracę organiczną. Pragnęli odbudować świadomość narodową kolejnych pokoleń Polaków.
Powstanie styczniowe, choć potępione, pojawiało się jednak w twórczości pozytywistów, i to nie zawsze w wydźwięku negatywnym. Wiązało się to głównie z szacunkiem wobec „poświęcenia ojców”.
Bolesław Prus w swojej najsłynniejszej powieści – Lalce, nawiązał do powstania styczniowego. Jego echa odnajdujemy w biografii głównego bohatera, Stanisława Wokulskiego. Za czynny udział w walkach partyzanckich skazano go Syberię.
Szczególne znaczenie powstanie odcisnęło na twórczości i życiu Elizy Orzeszkowej. Jako dwudziestoletnia żona Piotra Orzeszki brała udział w spotkaniach szlachty, na których planowano przebieg zajść zbrojnych. Osobiście pomagała ostatniemu przywódcy powstania styczniowego Romualdowi Trauguttowi, między innymi przewożąc go własną karetą i udzielając mu schronienia.
O tym, jak wielkim przeżyciem dla Orzeszkowej było powstanie można przeczytać w jej listach: „Stałam się dwudziestoletnim świadkiem jednej z katastrof społecznych najokropniejszych, jakie dostępnymi być mogą oczom śmiertelnych. Widziałam domy ludne i gwarne wymiecione z ludzi, jak w średniowieczne mory, wielkie mogiły wznoszące się wśród lasów, kryjące tych, z którymi niedawno tańczyłam, nawiedzane tylko przez leśnych ptaków; widziałam szubienice, rysujące się na niebie suche profile, blade strachy idących na śmierć, konające nadzieje, krwawe bóle, ponure żałoby, orszaki więźniów dzwoniących łańcuchami w drodze na Sybir, z długimi za sobą orszakami rodzin osieroconych i wtrąconych w nędzę. [...] Widziałam najazd zwycięzców, rozpierający się na wszystkich miejscach, depcący wszystko, plwający na wszystko, co było naszym: na resztę ludzi pozostałych na gruncie, na język, religie, zwyczaje.(...) Nie tylko nie przesadzam, ale na ćwiartce papieru nie mogę zawrzeć tysięcznej treści tej tragedii, która płomieniem i mieczem uderzyła w moje dwudziestoletnie oczy i serce”.

W najbardziej znanej powieści Orzeszkowej Nad Niemnem pojawia się motyw powstania styczniowego. W utworze autorka zaprezentowała dwa pokolenia Polaków. Starsze, które brało udział w przygotowaniach i walkach styczniowych. Młodsze, które o przebiegu powstania dowiaduje się od kombatantów. Bardzo ważnym elementem powieści jest samotna piaszczysta mogiła, w której tkwiły szczątki powstańców. Symbolizowała ona patriotyzm, zbiorowe poświęcenie, ale i daremność walki zbrojnej o niepodległość. Orzeszkowa złożyła piękny hołd bohaterom i ofiarom powstania styczniowego wydając tom nowel Gloria victis.

Kalendarium epoki

Pozytywizm na świecie

Pozytywizm zapisał się na trwałe do historii literatury i kultury jako wiek realizmu, powieści, nauki oraz propagowania sportu i zdrowego stylu życia.
Zestawienie najważniejszych publikacji, utworów muzycznych, malarskich, czyli tekstów kultury oraz najbardziej istotnych wydarzeń politycznych, społecznych oraz cywilizacyjnych pozwoli w pełni zrozumieć bogactwo epoki.
1863
· Francuski malarz, Edouard Manet maluje jeden ze swych najsłynniejszych obrazów - Śniadanie na trawie – i wystawia go w Salonie Odrzuconych, czym wywołuje ogromne poruszenie wielbicieli malarstwa. Ukazuje w nim patrzącą wyzywająco na widza nagą kobietę (prostytutkę) siedzącą obok dwóch modnie ubranych mężczyzn. Modelami uwiecznionymi przez artystę byli Gustave (jego brat) oraz przyszły szwagier Ferdinand Leenhoff, a słynną prowokujacą damą - prostytutka - Victorine Meurent.
· Kolejnym dziełem Maneta jest obraz zatytułowany Olimpia, ukazujący tę samą prostytutkę - Victorine Meurent, ubraną tym razem w starannie dobraną biżuterię i pantofelki.
· Georges Bizet, francuski kompozytor tworzy dzieło operowe Poławiacze pereł.
· Francuski filozof, historyk i krytyk literacki Hippolyte Taine pisze Historię literatury angielskiej.
· Ernest Renan, francuski pisarz, historyk, filolog i filozof oddaje do druku książkę, której celem była „systematyczna <> osoby Chrystusa i ukazanie go wyłącznie jako człowieka”. W Żywocie Jezusa Renan dowodzi, że Chrystus nie był Bogiem, nie uważał się za niego.
· John Stuart Mill, angielski filozof, politolog i ekonomista wydaje swe dzieło, zatytułowane O zasadzie użyteczności i będące kwintesencją jego poglądów.
1864
· Powstaje I Międzynarodówka (Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników) - organizacja międzynarodowa łącząca partie polityczne popierające podobne idee.
1865
· Richard Wagner, niemiecki kompozytor właściwy przede wszystkim epoce romantyzmu, wystawia w Monachium swą operę Tristan i Izolda.
1866
· Wybucha wojna prusko-austriacka, nazywana wojną siedmiotygodniową (ze względu na czas trwania), a zapoczątkowana sporem państw o przewodnictwo w Związku Niemieckim oraz konfliktem o Szlezwik i Holsztyn.

· W Kraju Zabajkalskim rozpoczyna się powstanie polskich zesłańców, budujących drogę niedaleko chińskiej granicy nad jeziorem Bajkał.
· Fiodor Dostojewski publikuje swą powieść psychologiczną i polifoniczną - Zbrodnia i kara.
· Alfred Nobel, szwedzki przemysłowiec i naukowiec odkrywa dynamit.
1867
· Powstaje konstytucyjna monarchia austro-węgierska będąca od tej pory państwem związkowym w Europie Środkowej.
· Twórca marksizmu, filozof i ekonomista Karol Marks publikuje Kapitał, t. 1 – dzieło najpełniej wyrażające jego poglądy na ekonomię polityczną.
· Dramatopisarz norweski Henryk Ibsen oddaje w ręce czytelników swoją sztukę Peer Gynt.
· Iwan Siergiejewicz Turgieniew, rosyjski przedstawiciel realizmu krytycznego publikuje Dym. W tej powieści podejmuje tematykę społeczną, opowiadając o sytuacji na wsi po uwłaszczeniu chłopów.
1868
· Fiodor Dostojewski wydaje czteroczęściową powieść zatytułowaną Idiota i opowiadającą o perypetiach Lwa Nikołajewicza Myszkina. Gdy pisarz tworzył historię swego bohatera, pisał w jednych z listów: „Chodzi mianowicie o przedstawienie absolutnie doskonałego człowieka. Moim zdaniem nie może być nic trudniejszego, zwłaszcza w naszych czasach. (...) Już dawniej idea ta pojawiała mi się w głowie jako pewien przebłysk obrazu artystycznego, nie chciałem jednak, aby stanowiła tylko część czegoś, potrzebowałem jej jako całości”.
1869
· Zostaje wynaleziony okresowy układ pierwiastków (Dmitrij Mendelejew).
· Rosjanin Lew Tołstoj, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli realizmu w literaturze europejskiej, publikuje czterotomowe dzieło, będące obrazem życia rosyjskiego w dobie napoleońskiej. Tytułuje je: Wojna i pokój.
· Gustaw Flaubert, francuski powieściopisarz wydaje książkę Szkoła uczuć.
· Rozpoczyna się budowa Kanału Sueskiego (nadzorowana przez francuskiego dyplomatę i przedsiębiorcę Ferdynanda de Lesseps).
1870
· Początek wojny prusko-francuskiej, której bezpośrednią przyczyną była sprawa tzw. depeszy emskiej. Konflikt został wywołany również próbą osadzenia na tronie Hiszpanii księcia pruskiego, Leopolda von Hohenzollern-Sigmaringen oraz dążeniem Prus do zjednoczenia Niemiec pod swoim panowaniem.

· Niemiecki kompozytor Richard Wagner wystawia swą operę, zatytułowaną Walkiria.
· Heinrichowi Schliemannowi, niemieckiemu archeologowi amatorowi udaje się odkryć Troję (a dokładniej tzw. skarb Priama).
1871
· Początek zrywu rewolucyjnego ludności Paryża, nazwanego Komuną Paryską. Bierze w nim udział zarówno inteligencja, jak i robotnicy.
· Powstaje Cesarstwo Niemieckie, nazywane II Rzeszą Niemiecką, którego kanclerzem zostaje Otto von Bismarck.
· Prapremiera czteroaktowej opery Aida z muzyką Giuseppe Verdiego i librettem Antonia Ghislanzoniego.
· Jeden z najważniejszych XIX-wiecznych biologów i jeden z pierwszych badaczy ewolucji, Karol Darwin publikuje swe dzieło O pochodzeniu człowieka.
· Edward Burnett Taylor przyczynia się do rozwoju nauki o kulturze i wydaje Cywilizację pierwotną, w której formułuje program nauki o kulturze oraz rozwija studia szczegółowe.
· Fiodor Dostojewski publikuje Biesy, powieść o prowincjonalnym mieście rosyjskim, interpretowaną jako pamflet na ruch rewolucyjny oraz powieść z kluczem.
· Emil Zola, francuski przedstawiciel naturalizmu zaczyna publikować cykl Rougon-Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa, liczący 20 tomów. Analizuje w nim w sposób naukowy stosunki społeczne epoki II Cesarstwa.
1872
· Filozof Herbert Spencer publikuje Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną.
· Iwan Turgieniew przedstawia czytelnikom swą nowelę Wiosenne wody.
1875
· Odbywa się premiera czteroaktowej opery Georgesa Bizeta Carmen, do libretta Henriego Meilhaca i Ludovica Halévy'ego.
1876
· Zostaje wynaleziony telefon (dzięki pomysłowości szkockiego nauczyciela muzyki, Alexandra Bella).
· Rosyjski kompozytor Piotr Czajkowski układa muzykę do baletu Jezioro łabędzie.
· Francuski pisarz, wybitny twórca i teoretyk poezji symbolicznej Stephane Mallarme publikuje swój głośny wiersz, zatytułowany Popołudnie fauna, rozpoczynający się słowami: „Te nimfy, tak bym chciał uwiecznić je. / Tak lekka

Ich ciał karnacja jasna, iż w przestwór ucieka /
Ucichły w snach puszystych. Kocham li złudzenie? (…)”.
1877
· Wybucha X wojna rosyjsko-turecka, spowodowana rosyjską ekspansją w kierunku Morza Czarnego i Bałkanów.
· Lew Tołstoj pisze kontrowersyjną jak na owe czasy powieść psychologiczną Anna Karenina, opowiadającą losy nieszczęśliwej miłości tytułowej bohaterki do oficera Wrońskiego.
· Emil Zola publikuje swą powieść W matni, będącą siódmą częścią cyklu Rougon-Macquartowie.
1878
· Koniec wojny rosyjsko tureckiej i podpisanie pokoju w San Stefano, na mocy którego między innymi utworzono księstwo Bułgarii.
· Zorganizowanie konferencji w Berlinie przez główne mocarstwa europejskie w celu rewizji warunków traktatu pokojowego w San Stefano, nazwanej kongresem berlińskim.
· Zostaje wynaleziony fonograf (T. A. Edison) - jedno z pierwszych urządzeń służących do zapisu i odtwarzania dźwięku.
· Piotr Czajkowski komponuje muzykę do Eugeniusza Oniegina – trzyaktowej opery na podstawie utworu Puszkina.
1879
· Tomasz Edison konstruuje żarówkę elektryczną.
· Norweg Henryk Ibsen publikuje dramat Nora, w którym ukazuje konflikt między konwencjonalną mieszczańską moralnością a prawem kobiety do stanowienia o samej sobie.
1880
· Niemiecki lekarz i bakteriolog Robert Koch odkrywa prątki gruźlicy.
· Emil Zola wydaje studium zatytułowane Powieść eksperymentalna..
· Powstaje naturalistyczna „Grupa Medanu”, która zajęła się rozwijaniem estetycznej wykładni dla dzieła literackiego. Działa w niej między innymi Emil Zola i Gay de Maupassant.
1881
· W wyniku udanego zamachu bombowego ginie car Rosji Aleksander II. Zastępuje go Aleksander III.
· Filozof Hipolit Taine publikuje swe najważniejsze dzieło Filozofia sztuki.
1882
· Anglia zajmuje Egipt.
· Edward Taylor wydaje zbiór swych poglądów – Antropologię.
1884
· Niemiecki filozof Fryderyk Nietzsche publikuje książkę Tako rzecze Zaratustra, w której głosi śmierć Boga, wolę mocy, nadczłowieka i wieczny powrót.

· Henryk Ibsen wydaje dramat Dzika kaczka – studium prawdy i kłamstwa.
· Joris Karl Huysmans, francuski pisarz skandalista, kojarzony z dekadentyzmem oddaje czytelnikom swą najgłośniejszą powieść - A rebours (Na wspak).
1885
· Gottlieb Daimler i Karl Benz tworzą model silnika samochodowego.
· Emil Zola publikuje powieść Germinal, która przez badaczy zyskała tytuł jednej z najlepszych powieści napisanych w języku francuskim. Opowiada o strajku górników w północnej Francji, widzianego zarówno z perspektywy robotników, jak i burżuazji.
1886
· Fryderyk Nietsche ogłasza filozoficzne dzieło Poza dobrem i złem.
· Artur Rimbaud, przedstawiciel francuskich symbolistów i dekadentów, publikuje zbiór swych wierszy, zatytułowany Iluminacje.
1887
· W Paryżu powstaje „placówka artystycznego realizmu” - „Théâtre Libre” („Teatr Wyzwolony”), założony przez André Antoine’a, zamierzającego walczyć z rutyną i komercjalizmem.
· Twórca dramatów, powieści, esejów i utworów poetyckich, malarz i fotograf. uznawany za ojca współczesnego teatru, przedstawiciel naturalizmu i prekursor ekspresjonizmu August Strindberg wydaje swój naturalistyczny dramat Ojciec.
1888
· Vincent van Gogh, holenderski malarz, którego twórczość należy do kierunku zwanego postimpresjonizmem przedstawia obraz Kawiarnia w nocy.
1889
· Wystawa powszechna w Paryżu, na której odsłonięto zbudowaną specjalnie z tej okazji Wieżę Eiffla jako „przykład możliwości technicznych tamtego okresu oraz symbol potęgi gospodarczej i naukowo-technicznej Francji w tym okresie”.
· Powstanie II Międzynarodówki - międzynarodowego stowarzyszenia partii i organizacji socjalistycznych, walczącego o prawa robotnicze i dążącego do przekształcenia stosunków społecznych zgodnie z założeniami socjalizmu.
1890
· Norweski pisarz Knut Hamsun publikuje powieść Głód, będącą naturalistycznym opisem fizycznego głodu.
· Maurice Maeterlinck, belgijski dramaturg, poeta, eseista, piszący w języku francuskim, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1911 wydaje głośny dramat Ślepcy.

1891
· Szwedzka pisarka Selma Lagerlöf ogłasza utwór Gösta Berlig.
1893
· Prusy i Rosja podpisują rozejm.
· W Paryżu umiera filozof Hipolit Taine.
1894
· Na tron wstępuje ostatni car Rosji - Mikołaj II.
· Claude Debussy komponuje muzykę do choreograficznego obrazu Popołudnie fauna.
· Edvard Munch, norweski malarz i grafik przedstawia swój olejny obraz Melancholia.
· Angielski pisarz urodzony w Indiach Joseph Rudyard Kipling wydaje swą opowieść dla dzieci i młodzieży, zatytułowaną Księga dżungli.
1895
· Skonstruowanie i opatentowanie kinematografu przez francuskich chemików braci Lumiere. Pierwsza publiczna projekcja dotyczyła filmu Wyjście robotników z fabryki. Obejrzało go 35 osób.
· George Herbert Wells publikuje swą powieść Wehikuł czasu, dzięki czemu zyskuje sobie miano pioniera gatunku science fiction.
· Joseph Conrad wydaje swą debiutancką powieść Szaleństwo Almayera
1896
· Włoski kompozytor muzyki operowej Giacomo Puccini pisze Cyganerię. Opera liczy cztery fragmenty ukazujące obrazy z życia francuskiej cyganerii artystycznej w epoce balzakowskiej.
1897
· Anton Czechow, rosyjski nowelista i dramatopisarz, ogłasza utwór Wujaszek Wania.
· Edgar Allan Poe, przedstawiciel romantyzmu w literaturze angielskiej publikuje swe głośne Nowele.
1898
· Wynalezienie radiotelegrafu (włoski fizyk i konstruktor Guglielmo Marconi).
· Malarz Paul Cezanne specjalizujący się w technice kubistycznej i impresjonistycznej ogłasza obraz Kąpiące się.
· George Herbert Wells publikuje utwór Wojna światów.
· Irlandzki dramaturg i prozaik George Bernard Shaw wydaje zbiór zatytułowany Sztuki przyjemne i nieprzyjemne.
1899
· Lew Tołstoj publikuje powieść krytyczno-społeczną Zmartwychwstanie.
1900
· Joseph Conrad ogłasza powieść Lord Jim.
· Dwudziestopięcioletni niemiecki prozaik i eseista Tomasz Mann publikuje Buddenbrooków – sagę o świetności i upadku możnego mieszczańskiego rodu.

Pozytywizm w Polsce

1863
· Wybucha powstanie styczniowe Polaków przeciwko Imperium Rosyjskiemu.
· Artur Grottger, choć nie widzi powstania styczniowego, tworzy z wyobraźni wstrząsający cykl Polonia, złożony z 9 rysunków.
· Powstaje „Wędrowiec” - polski ilustrowany tygodnik o tematyce podróżniczo-geograficznej a następnie społeczno-kulturalnej. Zakłada go Józef Unger.
· Józef Ignacy Kraszewski publikuje książkę Dziecię Starego Miasta.
1864
· Powstanie styczniowe upada.
· Car wydaje ukaz o uwłaszczeniu chłopów.
· Autonomia Królestwa Polskiego zostaje zlikwidowana.
· Jan Matejko, najwybitniejszy polski twórca obrazów historycznych i batalistycznych maluje obraz olejny na płótnie, zatytułowany Kazanie Skargi. Dzieło można podziwiać na Zamku Królewskim w Warszawie.
· Artur Grottger tworzy cykl Litania.
· Poeta Adam Asnyk publikuje zbiór wierszy Sen grobów.
· Józef Ignacy Kraszewski wydaje głośny utwór Szpieg.
1865
· Stanisław Moniuszko komponuje operę w czterech aktach, do której libretto pisze Jan Chęciński. Jej tytuł brzmi Straszny dwór.
· Kamil Cyprian Norwid publikuje swe utwory: Fortepian Szopena, Vade-mecum.
· Józef Ignacy Kraszewski oddaje pod osąd czytelników dzieło zatytułowane Rzym za Nerona.
1866
· 28-letni Jan Matejko maluje obraz Rejtan, przedstawiający protest Tadeusza Rejtana.
· Powstaje „Przegląd Tygodniowy Życia Społecznego, Literatury i Sztuk Pięknych” – warszawski tygodnik pod redakcją Adama Wiślickiego.
· Józef Szujski oddaje do druku swe czterotomowe historyczne dzieło Dzieje Polski (t. I Piastowie, t. II Jagiellonowie, t. III-IV Królowie wolno obrani).
· Eliza Orzeszkowa publikuje debiutanckie opowiadanie Obrazek z lat głodowych.
1867
· Galicja otrzymuje autonomię.
· Umiera Artur Grottger, polski malarz, jeden z czołowych przedstawicieli romantyzmu w malarstwie polskim, ilustrator, rysownik, znany z cyklu obrazów o powstaniu styczniowym.

· Zostaje zamknięta Szkoła Główna. Na jej miejsce powstaje rosyjski uniwersytet w Warszawie.
· „Przegląd Polski” zaczyna drukować pamflet o charakterze politycznym, zatytułowany Teka Stańczyka. Jego autorami są Józef Szujski, Stanisław Tarnowski, Ludwik Wodzicki i Stanisław Koźmian. Liczy dwadzieścia listów, pisanych przez fikcyjne postacie, opowiadających o sprawach aktualnych.
· W Raperswilu powstaje Muzeum Narodowe Polskie.
· Kamil Cyprian Norwid publikuje poemat Rzecz o wolności słowa.
1870
· Henryk Wieniawski komponuje Koncert skrzypcowy d-moll.
· Eliza Orzeszkowa ogłasza swoje Kilka słów o kobietach. Pisze tam między innymi: „Mało zapewne w wieku, w którym żyjemy, znajduje się ludzi, co by w teorii zaprzeczali temu, że kobieta równym mężczyźnie jest człowiekiem. Tyle wreszcie i tak długo pisano i mówiono o tej elementarnej prawdzie, której jednak ludziom tak trudno się nauczyć, że dziś, gdyby ktokolwiek i powątpiewał o niej, skryłby w sobie to powątpiewanie nie chcąc narazić się na nazwę zacofanego człowieka. Ogólnie więc, z przekonaniem lub z pozorem przekonania, powtarzają wszyscy, że kobieta równym jest mężczyźnie człowiekiem (…)”.
· Jan Lam wydaje Koroniarza w Galicji – historię urozmaiconą wątkami satyrycznymi, odzwierciedlającą stosunki panujące między mieszkańcami różnych zaborów.
· Teofil Lenartowicz publikuje zbiór swych wierszy, zatytułowany Albumy włoskie.
1871
· Powstaje Akademia Umiejętności w Krakowie.
· Felicjan Faleński publikuje tom wierszy Odgłosy z gór, w którym wprowadza do poezji polskiej przyrodę tatrzańską.
1872
· W Warszawie umiera Stanisław Moniuszko.
· Powstaje „Niwa” - dwutygodnik naukowy, literacki i artystyczny, wydawany w Warszawie pod redakcją Juliusza Schonmama, Mścisława Godlewskiego (1846-1908), Aleksandra Rembowskiego, Józefa Drzewieckiego i Bohdana Popławskiego.
· Aleksander Świętochowski ogłasza manifest pozytywistyczny, zatytułowany My i Wy .
· Bolesław Prus publikuje swoje Listy ze starego obozu.

· Badacz literatury Piotr Chmielowski oddaje w ręce czytelników książkę Niemoralność w literaturze.
· Adam Asnyk ogłasza tom wierszy Poezje, seria II.
· Kamil Cyprian Norwid kończy Pierścień wielkiej damy, dramat nazywany przez niego w wywiadach „białą tragedią”.
1873
· W zaborze pruskim rozpoczyna się polityka „Kulturkampf”.
· Aleksander Świętochowski publikuje kolejny ważny artykuł, zawierający poglądy publicysty i pisarza - Praca u podstaw.
· Piotr Chmielowski powiększa zbiór pism krytycznych. W artykule Utylitaryzm w literaturze wyraża swe negatywne poglądy na temat literatury romantycznej.
· Józef Ignacy Kraszewski wydaje dwa ważne utwory: Hrabina Cosec oraz Morituri.
· Zwolenniczka emancypacji kobiet - Eliza Orzeszkowa – ogłasza swą powieść Marta, w której opisuje zmagania młodej wdowy, wychowującej samotnie dziecko, ze światem, w którym rolą kobiety było prowadzenie domu.
1874
· Maksymilian Gierymski kończy obraz Pikieta powstańcza.
1875
· Józef Chełmoński wystawia płótno zatytułowane Babie lato. Obraz przedstawia pastwisko i leżącą młodą wiejską dziewczynę, ubraną w ukraiński strój, która wyciągniętą ręką chwyta fruwające w powietrzu pasma babiego lata.
· Józef Ignacy Kraszewski publikuje utwór Brühl.
1876
· W Rzymie Henryk Siemiradzki maluje obraz olejny Pochodnie Nerona, obecnie eksponowany jest w Muzeum Narodowym w Poznaniu.
· Feliks Krupiński publikuje artykuł Romantyzm i jego skutki, będący zbiorem poglądów autora.
· Czołowy publicysta epoki Aleksander Świętochowski wydaje esej Dumania pesymisty.
· Umiera Aleksander Fredro.
· Józef Ignacy Kraszewski kończy Starą baśń, poświęconą pradziejom Polski. Akcja rozgrywa się w IX wieku, gdy miejsce księcia Popiela zajęła dynastia Piastów.
· Henryk Sienkiewicz publikuje swe Listy z podróży do Ameryki.
1877
· Autor Trylogii wydaje nowelę Szkice węglem.
1878
· Jan Matejko po sześciu latach pracy oddaje widzom obraz Bitwa pod Grunwaldem.

· Aleksander Świętochowski ogłasza artykuł Socjalizm i jego błędy.
· Eliza Orzeszkowa publikuje powieść Meir Ezofowicz, ukazującą socjologiczny obraz małego żydowskiego miasteczka w Polsce.
· Swój poetycki debiut ma Maria Konopnicka.
1879
· W Krakowie powstaje Muzeum Narodowe.
· Historyk Michał Bobrzyński publikuje Dzieje Polski.
· Eliza Orzeszkowa uzupełnia historię literatury książką O powieściach T. T. Jeża.
· Swój jubileusz obchodzi Józef Ignacy Kraszewski.
1880
· W Krakowie ma miejsce I Zjazd Historyczny.
· Eliza Orzeszkowa publikuje kolejny artykuł dotyczący problemów narodowo-społeczno-kulturowych - Patriotyzm i kosmopolityzm.
· Autor Lalki oddaje do druku nowelę Anielka.
· Henryk Sienkiewicz kończy nowelę Za chlebem, na podstawie której powstaje libretto do opery Konstantego Górskiego.
1881
· Czterdziestu pięciu ludzi polityki, nauki i kultury zakłada Kasę im. Józefa Mianowskiego, będącą Fundacją Popierania Nauki .
· Józef Chełmoński, przedstawiciel polskiego malarstwa realistycznego kończy obraz Czwórka.
· Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli realizmu, prekursor luministycznych i kolorystycznych eksperymentów w malarstwie polskim końca XIX w. Aleksander Gierymski ujawnia swój obraz Żydówka z pomarańczami.
· Piotr Chmielowski oddaje do druku kolejne ważne dzieło analizujące polską literaturę. Jego tytuł brzmi Zarys literatury polskiej z ostatnich lat szesnastu.
· Aleksander Świętochowski publikuje Wskazania polityczne.
· Pisarka Maria Konopnicka wydaje zbiór wierszy Poezje, I seria.
· Dramaturg i powieściopisarz Michał Bałucki oddaje do druku komedię Grube ryby.
1882
· Ludwik Waryński zakłada w Warszawie Wielki Proletariat, nazywany inaczej Międzynarodową Socjalno-Rewolucyjną Partią Proletariat. Jest to pierwsza polska partia robotnicza, opierająca się na założeniach marksizmu.
· Jan Matejko kończy obraz Hołd pruski, przedstawiający hołd złożony przez Albrechta Hohenzollerna 10 kwietnia 1525 roku.

· Powstaje „Słowo” i petersburski „Kraj”.
· Henryk Sienkiewicz publikuje dwa opowiadania: Latarnik oraz Bartek Zwycięzca.
1883
· Dwudziestoletni Jacek Malczewski kończy obraz Śmierć Elenai. Dzieło nawiązuje do poematu Juliusza Słowackiego Anhelli, w którym poeta opisuje tragedię powstańców listopadowych zesłanych na Sybir. Płótno można podziwiać w Muzeum Narodowym w Krakowie.
· Jan Matejko upamiętnia zwycięstwo wojsk i wodza polskiego na obrazie Sobieski pod Wiedniem.
· Polskim uczonym – fizykowi Zygmuntowi Wróblewskiemu i chemikowi Karolowi Olszewskiemu udaje się skroplić powietrze.
· Umiera Norwid.
· Henryk Sienkiewicz publikuje pierwszą część Trylogii - Ogniem i mieczem.
1884
· We Lwowie odbywa się zjazd naukowo-literacki im. J. Kochanowskiego.
· Bolesław Prus publikuje Omyłkę.
· Antoni Sygietyński oddaje do druku książkę Na skałach Calvados. Jest to powieść z życia normandzkich rybaków.
1885
· Eliza Orzeszkowa kończy Dziurdziów - powieść naturalistyczną określaną mianem „studium społecznego”.
· Bolesław Prus publikuje Placówkę, opartą na trzech wątkach: kolonizacja niemiecka na ziemiach polskich, życie chłopa w 2. połowie XIX wieku oraz jego walka o utrzymanie ziemi.
1886
· W zaborze pruskim powstaje Komisja Kolonizacyjna założona przez władze niemieckie, z inicjatywy Otto von Bismarcka. Jej zadaniem było wykupywanie ziemi od polskiej szlachty i chłopów oraz osadzanie na niej przybyszów z Niemiec.
· Henryk Sienkiewicz wydaje drugą część cyklu Trylogia – Potop.
1887
· Powstaje warszawskie pismo „Życie”.
· Umiera Józef Ignacy Kraszewski.
· Eliza Orzeszkowa kończy opowieść o miłości Justyny Orzelskiej i Janka Bohatyrowicza - Nad Niemnem.
1888
· Henryk Sienkiewicz zamyka swój cykl częścią Pan Wołodyjowski.
· Eliza Orzeszkowa wydaje utrzymany w kręgu psychologicznych problemów utwór Cham.
· Maria Konopnicka publikuje Cztery nowele.

· Gabriela Zapolska kończy utwór dramatyczny Żabusia.
1889
· Umiera Ludwik Waryński - działacz i ideolog polskiego ruchu socjalistycznego.
· Henryk Sienkiewicz publikuje szkic eseistyczny O powieści historycznej.
· Bolesław Prus kończy swą najsłynniejszą powieść - Lalkę.
· Swój debiut tomem wierszy Poezje ma Jan Kasprowicz, późniejszy poeta, dramaturg, krytyk literacki i tłumacz, związany z naturalizmem, symbolizmem oraz ekspresjonizmem.
1890
· Zwłoki Adama Mickiewicza zostają złożone na Wawelu.
1891
· Dla uczczenia 100-lecia Konstytucji 3 Maja w Galicji zostaje założone Towarzystwo Szkoły Ludowej, organizacja stawiająca sobie za cel rozwój oświaty wśród ludu. Pierwszym prezesem został Adam Asnyk.
· Stanisław Witkiewicz publikuje utwór Sztuka i krytyka u nas.
· Henryk Sienkiewicz oddaje do druku powieść Bez dogmatu, będącą zapisem nieszczęśliwej miłości młodego dekadenta.
· Kazimierz Tetmajer wydaje tom Poezje.
· Stefan Żeromski kończy opowiadanie o losach pewnego lekarza i nauczycielki. Daje mu tytuł Siłaczka.
1892
· Powstaje PPS - polska partia polityczna o charakterze niepodległościowym, socjalistycznym i pracowniczym.
· Umiera Jan Matejko.
· Henryk Sienkiewicz publikuje Listy z Afryki, będące zapisem jego przemyśleń poczynionych podczas podróży.
· Felicjan Faleński kończy zbiór wierszy Meandry.
1893
· Powstaje tajna, działająca we wszystkich trzech zaborach organizacja polityczna, nazwana Ligą Narodową.
· We Lwowie odbywa się Wystawa Krajowa.
· Władysław Podkowiński kończy swój kontrowersyjny obraz Szał uniesień. Niszczy go jednak, ponieważ odbiorcy cały czas krytykują płótno. Obraz zostaje odnowiony po śmierci Podkowińskiego, a obecnie jest własnością Muzeum Narodowego w Krakowie.
· Bolesław Prus pisze powieść Emancypantki.
· Gabriela Zapolska oddaje do druku cykl opowiadań Menażeria ludzka.
1894
· W zaborze pruskim powstaje Hakata, organizacja mająca na celu ostateczną germanizację ziem polskich.

· Jan Styka i Wojciech Kossak kończą Panoramę racławicką, przedstawiającą bitwę pod Racławicami, w której wojska polskie pokonały rosyjskie. Płótno ma długość 114 metrów oraz wysokość 15.
· Henryk Sienkiewicz publikuje Rodzinę Połanieckich.
· Adam Asnyk wydaje zbiór poezji Nad głębiami.
1895
· W Galicji powstaje Stronnictwo Ludowe - polska chłopska partia polityczna.
· Aleksander Gierymski kończy głośny obraz Trumna chłopska.
· Stanisław Wyspiański zajmuje się polichromią w kościele Franciszkanów w Krakowie.
· Stefan Żeromski publikuje nowelę Rozdzióbią nas kruki, wrony…
1896
· Publicysta Aleksander Świętochowski dzieli się poglądami w artykule Poeta jako człowiek pierwotny.
· Henryk Sienkiewicz oddaje do druku powieść Quo vadis.
· Bolesław Prus kończy pracę nad Faraonem.
· Władysław Stanisław Reymont publikuje powieść Komediantka, napisaną na podstawie własnych teatralnych przeżyć i doświadczeń. Bohaterką jest Janka Orłowska.
1897
· Powstaje Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (endecja) z Romanem Dmowskim na czele.
· Stanisław Wyspiański kończy dramat Legenda.
1898
· W Warszawie odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza.
· Powstaje Politechnika Warszawska.
· Adam Górski publikuje książkę Młoda Polska.
· Stefan Żeromski oddaje do druku powieść Syzyfowe prace.
· Stanisław Wyspiański wydaje dramat Warszawianka, będący komentarzem powstania listopadowego.
· Poeta Jan Kasprowicz ujmuje swe poglądy w Krzaku dzikiej róży. Po tym tomie będzie zaliczany do kręgu symbolistów.

1899
· Stanisław Przybyszewski publikuje utwór Confiteor, głośny manifest, który zdaniem wielu zapoczątkował epokę Młodej Polski.
· Stanisław Władysław Reymont kończy powieść Ziemia obiecana, na podstawie której Andrzej Wajda nakręci kilkadziesiąt lat później doskonały serial i film w gwiazdorskiej obsadzie.
· Jan August Kisielewski, polski dramatopisarz, znawca i krytyk teatralny, eseista związany z kabaretem Zielonego Balonika, oddaje do druku komediodramat realistyczny Karykatury.

· Lucjan Rydel pisze Zaczarowane koło - baśń dramatyczną na podstawie której Konstanty Górski komponuje poemat symfoniczny pod tym samym tytułem.
1900
· Powstaje SDKPiL (Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy) - polska marksistowska partia polityczna.
· Józef Chełmoński kończy obraz Bociany.
· Henryk Sienkiewicz kończy Krzyżaków.
· Stefan Żeromski publikuje Ludzi bezdomnych, książkę zawierającą historię społecznika, doktora Tomasza Judyma.
· Adolf Dygasiński oddaje do druku Zająca. Utwór jest uważany za szczytowe osiągnięcie naturalizmu polskiego.
· Stanisław Wyspiański publikuje dramat Legion.

Czasopiśmiennictwo, publicystyka i programy pozytywistów

Sytuacja ogólna prasy krajowej

Pozytywizm jest swoistą matką publicystyki, epoką rodzenia się nowego zawodu – dziennikarza oraz czasem, gdy literaci doskonalili swój warsztat w redakcjach czasopism. Prasa cieszyła się coraz większym szacunkiem społeczeństwa, co wiązało się poniekąd z rozwijającą się cywilizacją, która wymagała by czasopisma informowały na bieżąco o najnowszych dokonaniach artystów, uczonych czy innych przedstawicieli elit tworzących XIX-wieczną mozaikę „wieku pary i elektryczności”. Na gwałtowny rozwój prasy wpływ miały także wynalazki unowocześniające jej powstawanie (nieznana dotąd technika druku, nowoczesna technika redakcyjna, ulepszony dobór i komponowanie materiałów, wzorowanie się na pismach francuskich) czy kolportaż (na ulicach stali chłopcy, sprzedający nowe numery).
Aby w pełni zanalizować pozytywistyczną prasę, należy przez chwilę skupić się na jej funkcjach. Prócz propagowania i rozpowszechniania zdobyczy cywilizacyjnych, była areną prezentowania pozytywistycznych idei (nagłaśniała program pracy u podstaw i pracy organicznej). Zastępując nieistniejące instytucje kulturalne, oświatowe i naukowe, kształtowała opinię publiczną, umacniała formy potocznego mówienia i pisania. Ciążyła na niej odpowiedzialność wychowania nowego czytelnika, któremu przekazywała wiedzę oraz którego przekonania – z powodzeniem lub bez – modelowała. W końcu – jak pisze Bujnicki i Markiewicz – była czynnikiem demokratyzującym stosunki społeczne „wpływając na rozszerzenie kręgu czytającej publiczności o warstwy słabo dotąd uczestniczące w kulturze”.
Cały proces wprowadzenia nowego tytułu na rynek uzależniony był zdaniem Markiewicza od wydawnictwa, które – jako przedsiębiorstwo kapitalistyczne nastawione na zysk i walkę z konkurencją – kierowało się zasadą podaży i popytu. Wydawcami pism o orientacji pozytywistycznej byli przede wszystkim przedstawiciele burżuazji: bogata rodzina księgarzy -Orgelbrandowie (wydawcy 28-tomowej Encyklopedii powszechnej), Kronenbergowie (rodzina finansistów i bankierów warszawskich pochodzenia żydowskiego) oraz znane warszawskie przedsiębiorstwo wydawnicze i księgarskie założone w 1857 przez Gustawa Adolfa Gebethnera i Augusta Roberta Wolffa. „Starą” prasę najczęściej wspomagali zamożni właściciele ziem.

Choć niektóre czasopisma publikowały własnym nakładem książki, tworzono serie i biblioteki, próby stworzenia organów niezależnych na dłuższy okres kończyły się najczęściej bankructwem, likwidacją lub sprzedażą. Takie inicjatywy gasiła także często cenzura, czego przykładem może być opisane dokładnie przez Tadeusza Bujnickiego w książce Pozytywizm wydawnictwo Elizy Orzeszkowej, założone na początku lat osiemdziesiątych w Wilnie. Jak pisze wspomniany literaturoznawca „zgodnie z intencją pisarki miało ono popularyzować nowe programy, wiedzę, tendencje patriotyczne (w wydawnictwie ukazywały się m.in. utwory Konopnickiej, dzieła Piotra Chmielowskiego, wydawnictwa o charakterze kalendarzowym itp.). W rezultacie firma Orzeszkowej została uznana za antypaństwową i zlikwidowano ją, a pisarka otrzymała zakaz opuszczania Grodna przez trzy lata” (T. Bujnicki, Pozytywizm, s. 63).
Ciekawym punktem w rozważaniach o XIX-wiecznej prasie jest istnienie wyspecjalizowanego, nowoczesnego fachowca-dziennikarza, traktującego pracę jako zawód. Publicysta pozytywizmu był spokojny o swoje finanse, ponieważ praca dawała mu pewną niezależność i stabilizację, a on potrafił umiejętnie lawirować między ważnymi wydarzeniami, istotnymi poglądami, a potrzebami wydawców i czytelników. Doskonalił także swój warsztat, stając się potem czasem wybitnym pisarzem, ponieważ prawie wszyscy literaci okresu przeszli przez doświadczenie dziennikarskie jako publicyści, felietoniści, reporterzy i krytycy. Wielu z nich było redaktorami czasopism: Świętochowski uczył się komunikatywności, stylu, selekcji realiów, wykorzystywania trafnej anegdoty redagując „Prawdę”, Prus poznawał formy kontaktu z czytelnikiem dbając o ostateczny kształt „Nowin”, Sienkiewicz specjalizował się we wzorcowej publicystyce w „Słowie”, a Konopnicka zdobywała szlify dziennikarskie redagując „Świt”.
Otwierając periodyk doby postromantycznej, widzimy różnorodne i wielogatunkowe teksty. Obok informacji krajowych wprowadzano korespondencje zagraniczne, prócz form publicystycznych (zwłaszcza reportaży, listów z podróży, esejów i felietonów z odmianą nazwaną kroniką tygodniową) współistniały teksty literackie oryginalne i tłumaczone (zwłaszcza krótkie), takie jak nowela, powieść w odcinkach, oraz teksty poetyckie i wywiady z autorami. Wiele miejsc poświęcano także reprodukcjom malarskim, omówieniom dzieł sztuki. W efekcie zacierały się granice pomiędzy gatunkami paraliterackimi a literackimi.

XIX-wieczne dziennikarstwo mimo wszystkich swych błędów i niedociągnięć wychowało nowoczesnego dziennikarza wpływającego poglądami na masowego czytelnika, stworzyło swój nowoczesny warsztat, upowszechniło wiele dziedzin wiedzy, podniosło poziom kultury oraz ukształtowało światopogląd polskiej inteligencji. Liczny udział pisarzy w tworzeniu prasy wpłynął na wysoki poziom literacki i intelektualny gatunków publicystycznych, które uległy zdecydowanemu unowocześnieniu (głównie reportaż i felieton), dostarczając wzory późniejszym mistrzom gatunku.
Prócz zdecydowanego rozwoju jakościowego prasy, nastąpił również jej wzrost ilościowy. Gdy w 1864 łącznie ukazywały się 83 pisma w języku polskim, to w 1884 roku ich liczba podniosła się do 230, a w 1895 - 355.

Spór „młodych” i „starych”

Ideologiczna dyskusja, nazwana sporem „starej” i „młodej” prasy zapisała się w dziejach literatury według Tadeusza Bujnickiego i Henryka Markiewicza jako jedno z najgłośniejszych wydarzeń dziennikarskich lat siedemdziesiątych XIX wieku. Dotyczyła przede wszystkim różnego stosunku do tradycji, religii, nauki, rozbieżnej oceny klas społecznych oraz funkcji literatury i sztuki.
„Starzy”, reprezentujący tradycyjne, niechętne wszystkim nowinkom poglądy, zwolennicy szlacheckiego porządku, tradycji „białych dworków” i poddaństwa chłopów skupili się głównie wokół „Biblioteki Warszawskiej”, „Tygodnika Ilustrowanego” i konserwatywnej prasy galicyjskiej („Czas”).
Ich ideowi przeciwnicy, wyznający wzory postępowe demokratycznego światopoglądu mieszczańskiego, krytykujący tradycjonalistyczny i zachowawczy obóz, mający złą opinię o przeszłości, potępiający wady narodowe, które doprowadziły do rozbiorów, a potem do klęski powstań: listopadowego i styczniowego - wystąpili przede wszystkim na łamach pisma agresywnego, napastliwego - tygodnika społeczno-kulturalnego „Przegląd Tygodniowy” (1866-1904). Publikowali także w tygodnikach „Niwa” oraz „Prawda”.
„Młodych” reprezentował głownie „mistrz polemicznych tekstów” Aleksander Świętochowski – autor znanego manifestu programowego My i wy z 1871 roku. Postulował zerwanie z kurczowym trzymaniem się przeżytków szlachetczyzny, tradycyjnego sposobu życia i gospodarowania (T. Bujnicki, Pozytywizm, s. 62), a także skupienie się na racjonalizmie, materializmie, propagowanie idei Darwina, Colta, Milla czy Spencera. Jego współpracownikami byli Piotr Chmielowski, Julian Ochorowicz, Józef Kotarbiński, Feliks Bogacki, Bolesław Prus oraz Adam Wiślicki (redaktor i wydawca „Przeglądu Tygodniowego”).
We wspomnianym artykule programowym My i wy Świętochowski podkreślił różnice pokoleniowe będące przeszkodą w wyznawaniu tych samych racji. Posługiwał się górnolotnym, ogólnikowym stylem, nie szczędząc swych ideowych antagonistów: „My jesteśmy młodzi, nieliczni, nie rządzący się widokami materialnych korzyści, uwolnieni z obowiązku hołdowania pewnym stosunkom i znajomościom, wypowiadamy swoje przekonania otwarcie, nie lękamy się sądu i kontroli, pragniemy ją rozciągnąć na wszystkich, pragniemy pracy i nauki w społeczeństwie, pragniemy wywołać siły nowe, zużytkować istniejące, skierować uwagę przed, a nie poza siebie – oto nasze wady. Wy jesteście starzy, liczni, krępowani między sobą tysiącem niewidzialnych nici, skradacie się ze swoimi zasadami nieśmiało, żądacie w literaturze spokoju, nieruchomości, każecie wszystkim patrzyć w przeszłość, szanować nawet jej błędy, chcecie, ażeby was, tak jak senatorów rzymskich, była zawsze jedna tylko liczba, ażeby was nikt nie sądził, nikt o nic nie upominał – oto wasza zasługa. Czy idąc tak odmiennymi drogami, możemy się spotkać kiedykolwiek i uszanować wzajemnie swoje cele? Nigdy! Wiemy to – między naszymi obozami popalone mosty, pozrywane groble” (A. Świętochowski, My i wy, „Przegląd Tygodniowy 1871).

„Młodzi” uważali, że „narody ograniczone w wyborze swego bytu” powinny skupić się na dzieciach i młodzieży, rozwijać ich umiejętności i pogłębiać wiedzę. Dużą wagę przykładano także do pracy nad całą cywilizacją, przez co rozumiano walkę o postęp techniczny, badania przyrodnicze, fundusze na naukę. Pozytywiści propagowali zorganizowanie kampanii przeciw „starym przesądom”, czego ich przeciwnicy nie zamierzali znosić. Jak pisze prasoznawca okresu, „Starzy rewanżowali się „młodym” na różne sposoby. Nie mogli w warunkach cenzury rosyjskiej oskarżyć ich w prasie o rezygnację z idei niepodległości, ale chętnie widzieli w nich burzycieli tradycyjnej moralności, wręcz nihilistów moralnych, trywialnych materialistów” (J. Osica, Prasa, radio i telewizja w Polsce. Zarys dziejów, Warszawa 2001, s. 43).
Różnice poglądów spowodowały, że do sporu włączyły się inne kręgi, a atmosfera polemik szybko nabrała cech sensacji i skandalu. Choć to raczej nie było zaplanowane, to na przykład „Przegląd Tygodniowy” skorzystał na publikacji artykułu My i wy, zwiększając swój nakład ponad pięciokrotnie (w 1868 roku ukazywał się w nakładzie 600 egzemplarzy, a w 1872 – 3000). Spór był medialnym wydarzeniem. Głośno komentowany był na przykład rysunek młodego złodziejaszka podpisany „mały pozytywista”, a opublikowany w „Kolcach”. „Starzy” na każdym kroku podkreślali złą reputację, młody wiek, „dziką charyzmę” publicystów „Przeglądu Tygodniowego”, opowiadając stale anegdotki o skradzionych pozostawionych w przedpokoju kaloszach, mimo iż „nie było tam żadnego pozytywisty”.
Konflikt zakończył się dość szybko. Udział miała w tym cenzura, która zaczęła traktować prasowy organ „młodych” bardziej surowo, co – jak pisze Osica – „ograniczyło atrakcyjność jego drapieżnej dotąd publicystyki”. Czas także okazał się nieubłagany. Nie zakończył ekspansji młodopolskich idei, nie zatrzymał procesu starzenia się „młodych”, którzy w ostatnich dwudziestu latach XIX wieku trochę się zestarzeli.
Spór dotyczący przyszłości nieistniejącej formalnie Polski, choć trwający zaledwie kilka dekad, odegrał jednak ważną rolę w precyzowaniu stanowisk ideowych, doskonaleniu form dziennikarskich i sposobów porozumiewania się z czytelnikiem.

Publicystyka i publicyści

Wśród najpopularniejszych odmian publicystycznych, uprawianych w pozytywizmie były reportaże, felietony, artykuły pisane w formie eseju (programowe i polemiczne), rozprawki popularnonaukowe. Tworzyli je najwybitniejsi autorzy okresu:
- „Papież pozytywistów” i „Poseł Prawdy” – Aleksander Świętochowski. Jego nieposkromiony temperament publicystyczny, patos uprawianego stylu, bogactwo środków retorycznych, pamfletowy ton polemik, chwyty ad personam, charakter osobisty wystąpień, tendencje do przerysowywania zarzutów, hiperbole, efektowna frazeologia, oskarżycielski ton sprawił, że – jak pisze Tadeusz Bujnicki - był skłócony nawet z członkami swego obozu, np. Adamem Wiślickim, redaktorem „Przeglądu Tygodniowego”, czy Bolesławem Prusem (skrytykował jego dzieło - Lalkę). Świętochowski przez wielu postrzegany jest jednak przede wszystkim jako propagator ugodowego stosunku do zaborcy, co zapoczątkował artykuł Wskazania polityczne (wyrzekał się w nim myśli o niepodległości Polski).
- Eliza Orzeszkowa. Uprawiała publicystykę o programowym, pozytywistycznym charakterze. Jej najważniejsze artykuły to:
- Kilka słów o kobietach (1888) dotyczący emancypacji kobiet,
- O Żydach i kwestii żydowskiej (1882), w którym poruszyła problem asymilacji Żydów,
- obszerny esej Patriotyzm i kosmopolityzm (1880) o obowiązku patriotycznym.
Popełniła też kilka teoretycznych tekstów o literaturze:
- Kilka uwag nad powieścią (1866), przedstawiła pozytywistyczną koncepcję powieści tendencyjnej,
- O powieściach T.T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle (1879), artykuł dotyczył powieści realistycznej,
- Listy o literaturze (1873), poświęcony współczesnej poezji.
Julian Ochorowicz – nazywany jest krzewicielem pozytywistycznych idei. Swe poglądy głosił między innymi na łamach „Przeglądu Tygodniowego” oraz tygodników „Niwa” i „Prawda”. Publikował pod pseudonimem „Julian Mohort”.
W swych tekstach popierał racjonalizm i materializm, zachwycał się poglądami Darwina, Comte’a, Milla, Spencera oraz – jak pisze Janusz Osica – propagował „laicki model edukacji i tolerancję światopoglądową”. Twierdził, że pozytywistą można nazwać osobę, której doświadczenia są oparte na faktach, a która nie dyskutuje nad prawami wątpliwymi i nigdy nie mówi o rzeczach niedostępnych.

Jest autorem takich publikacji, jak: Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną, Jak należy badać duszę? Czyli o metodzie badań psychologicznych oraz O twórczości poetyckiej ze stanowiska psychologii. To właśnie on był pierwowzorem postaci Juliana Ochockiego w „Lalce” Bolesława Prusa.
Wacław Szymanowski – wybitny dziennikarz był współredaktorem „Dziennika Warszawskiego”, następnie „Kroniki”, współpracownikiem „Tygodnika Ilustrowanego”, „Wędrowca” oraz „Bluszczu”, aż w końcu został redaktorem „Kuriera Warszawskiego”. To jemu Bolesław Prus zawdzięcza wprowadzenie w tajniki „żurnalistycznej służby” (cyt. za J. Osica).
Maria Rodziewiczówna – pisywała swe artykuły do „Biesiady Literackiej” – pisma konserwatywno-klerykalnego skierowanego do szerokich kręgów czytelniczych. Autorka Wrzosu, Między ustami a brzegiem pucharu czy Trędowatej lubiła zwłaszcza ten tytuł, ponieważ był: „bardzo dobry, poczciwy, przystępny” i posiadał „ceny na zboże”.

Prasa w trzech zaborach

Polska drugiej połowy XIX wieku zmagała się z trudną sytuacją polityczną. Podzielona między trzech zaborców, nie istniała formalnie. W każdym z zaborów panowały inne zasady, społeczeństwo podlegało innym ograniczeniom i represjom. Gdy w 1864 roku upadło powstanie styczniowe, owe dysproporcje pogłębiły się jeszcze znaczniej.

o rosyjski

W zaborze rosyjskim represje były znaczne: tysiące Polaków wywieziono na Syberię, język polski usunięto ze szkół i urzędów, poddając je rusyfikacji. W miejsce Królestwa Polskiego powołano Kraj Nadwiślański, w którym zdecydowanie ograniczono możliwości pracy oświatowej, naukowej i kulturalnej, czego przejawem było nałożenie cenzury na prasę i wydawnictwa.
Gazety codzienne starały się pełnić kulturotwórczą i propagandową funkcję (nie zawsze z zamierzonym skutkiem). W Warszawie popularnością cieszyły się między innymi:
· wychodzący pod redakcją Wacława Szymanowskiego „Kurier Warszawski” (współpracował z nim Bolesław Prus),
· „Gazeta Polska” (tu ukazywały się Listy z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza),
· „Kurier Codzienny”, od 1865 roku wydawany przez firmę Orgelbrandów,
· „Kurier Poranny” założony w 1877 roku,
· redagowane od 1882 roku przez Sienkiewicza zachowawcze „Słowo”.
Dynamicznie rozwijały się także czasopisma tygodniowe i miesięczne. Należały do nich: konserwatywna „Biblioteka Warszawska”, umiarkowany „Tygodnik Ilustrowany”, „Kłosy”, propagujący naturalizm i realizm „Wędrowiec” (1863-1906), z którym współpracowali m.in. Adolf Dygasiński, Antoni Sygietyński.
„Młodą prasę” reprezentowały: „Przegląd Tygodniowy” od 1866 roku pod redakcją Adama Wiślickiego, „Prawda” Aleksandra Świętochowskiego (istniejąca do 1915 roku, choć posądzana o lansowanie zasady lojalizmu), „Ateneum” – miesięcznik naukowy wychodzący od 1876 roku, kierowany przez Piotra Chmielowskiego oraz petersburski „Kraj”. Przejściowo obóz pozytywistów reprezentowała również „Niwa” (po objęciu redakcji przez Mścisława Godlewskiego bliższa ugrupowaniu zachowawczemu).

„Stara prasa” była skupiona wokół konserwatywnego „Tygodnika Ilustrowanego” (1859-1939), odznaczającego się wysokim poziomem graficznym (reprodukcje, drzeworyty). To właśnie ten tytuł przeszedł do historii, osiągając pod koniec XIX w. rekordowy nakład 11 000 egzemplarzy.
Pismami skierowanymi do kobiet były:
· „Bluszcz” redagowany przez Marię Ilnicką (1865-1918), propagatorkę ruchu emancypacyjnego,
· „Świt” (1884-1887) Marii Konopnickiej,
· „Tygodnik Mód i Powieści” (1872),
a do ludu wiejskiego:
· „Zorza” (1866),
· „Gazeta Świąteczna” (1881).
Prasę satyryczną reprezentowały głównie dwa tytuły: „Kolce” i „Mucha”, kulturalną „Goniec Teatralny” i „Echo Muzyczne”, a „Kółko Domowe” i „Kronika Rodzinna” promowały domową edukację i wychowanie.

austriacki

W zaborze austriackim ludność nie była poddana aż tak bardzo wyraźnym represjom, cieszyła się swoistą autonomią. Działały tam dwa uniwersytety w Krakowie i w Lwowie, a w 1871 roku powstała Akademia Umiejętności. Ciesząc się większą swobodą druku, galicyjscy dziennikarze i wydawcy publikowali materiały, które nie mogły ukazać się w pozostałych zaborach.
Przede wszystkim istniały tam dwa konserwatywne czasopisma, będące organami „stańczyków”: krakowski dziennik informacyjno-polityczny „Czas” (1848-1918) redagowany przez Pawła Popiela i Stanisława Koźmiana oraz miesięcznik poświęcony nauce i literaturze „Przegląd Polski” (1866-1914). To na jego łamach ukazywał się pamflet Teka Stańczyka (felietony pisane przez Józefa Szujskiego, Stanisława Tarnowskiego, Ludwika Wodzickiego i Stanisława Koźmiana).

pruski

Tereny zagarnięte przez Królestwo Pruskie także były poddane germanizacji i prawie pozbawione życia kulturalnego, swobody działań oświatowych i społecznych.
W Poznaniu ukazywały się takie czasopisma, jak „Sobótka” i „Tygodnik Wielkopolski”, a szczególnie dużą popularnością cieszył się dziennik „Dziennik Poznański”. Założony przez Hipolita Cegielskiego i wydawany w latach 1859-1939 (a także reaktywowany na krótko w III RP) zamienił się później w gazetę informacyjno-publicystyczną. W prospekcie deklarował się jako tytuł „narodowości polskiej w granicach praw zagwarantowanych jej traktatem wiedeńskim” (J. Osica, Prasa, radio i telewizja w Polsce. Zarys dziejów, Warszawa 2001, s. 53).

Program polskiego pozytywizmu

Polscy pozytywiści przedstawili wyniszczonemu, popowstaniowemu społeczeństwu nowatorski program. „Program zewnętrznie nieefektowny, narażający to pokolenie na zarzuty oportunizmu, ograniczoności, a nawet zdrady. Pozytywistyczni ideologowie odrzucili bowiem zasadnicze hasła romantyczne, każąc mierzyć siły na zamiary i według aktualnych możliwości. Za najważniejsze uznano zasady przetrwania i regeneracji sił narodowych. Dla nich poszukiwano argumentów w ówczesnym światopoglądzie i koncepcjach naukowych”, pisze Bujnicki

Praca u podstaw

Jedno z dwóch podstawowych haseł polskiego pozytywizmu, obok pracy organicznej.
„U nas, pomimo, że wrodzona łagodność narodu nie posługiwała się nigdy wyrafinowanym tyraństwem (…), postępowanie jednak obywateli z włościanami nie miało nic wspólnego z ojcostwem i opieką. Zawsze pojedynczymi wyrazami tych proporcji był przesąd, szlachecka buta, pogarda, niedbalstwo, a często ekonomskie baty. I dlatego, jeżeli wykładnik dzisiejszych stosunków nie ma być ujemny, powyższe czynniki zmienione być winne na: szkółki, biblioteczki, moralne wpływy, opiekę i tym podobne dźwignie ludowej oświaty i dobrobytu”, nauczał Aleksander Świętochowski w swoim artykule Praca u podstaw z 1873 roku.
Głównym założeniem tego punktu programu pozytywistów była szeroko pojęta edukacja ludu, czyli podstawy społeczeństwa. Postulat pracy u podstaw kierowany był do inteligencji, by jej członkowie wzięli los Polski w swoje ręce i zaczęli nauczać biedotę miejską, rolników, a przede wszystkim najmłodsze pokolenie. Jedynie dzięki nauce i pracy możliwe było przełamanie istniejących barier pomiędzy klasami społecznymi.
Głównym celem pracy u podstaw było uświadomienie ludu, iż nadeszły czasy nowych możliwości. Chociaż sytuacja polityczna wydawała się beznadziejna, to przecież dzięki powstawały nowe warunki rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego. Pozytywiści byli przekonani, że właśnie na takiej drodze możliwe będzie stopniowe odzyskiwanie niepodległości.

Praca organiczna

Postulat pracy organicznej jest ściśle powiązany z pracą u podstaw. Głównym założeniem tego elementu programu pozytywistów opierało się na teorii pojmowania całego społeczeństwa jako jednego wielkiego organizmu. W myśl tej koncepcji wszystkie części składowe owego organizmu musiały współgrać ze sobą w sposób harmonijny i uporządkowany.
W pracy u podstaw chodziło w głównej mierze o edukację, natomiast w pracy organicznej największy nacisk pozytywiści kładli na gospodarkę. Propagowali oni najnowsze rozwiązania ekonomiczne w przemyśle, handlu i rolnictwie. Proponowane przez nich zmiany w tym zakresie miały prowadzić do poprawy kondycji „organizmu państwowego”, co w efekcie miało prowadzić do umocnienia polskiego majątku, a w ostateczności dobrobytu.
Jak można przeczytać w „Przeglądzie Tygodniowym” z 1874 roku: „Dla naszego przemysłu, jeśli ma żyć pełnymi siłami, zdrowo, rozwijać się szczęśliwie, nie ma innej też rady nad oparcie swych fundamentów nie, jak dotąd, na obcych pierwiastkach, na naśladowaniu cudzego, na pożyczce z zewnątrz, ale na pierwiastkach swojskich”.
Dla osiągnięcia wspólnego celu konieczny był wspólny wysiłek całego społeczeństwa.

Emancypacja kobiet

„Mało zapewne w wieku, w którym żyjemy, znajduje się ludzi, co by w teorii zaprzeczali temu, że kobieta równym mężczyźnie jest człowiekiem. Tyle wreszcie i tak długo pisano i mówiono o tej elementarnej prawdzie, której jednak ludziom tak trudno się nauczyć, że dziś, gdyby ktokolwiek i powątpiewał o niej, skryłby w sobie to powątpiewanie nie chcąc narazić się na nazwę zacofanego człowieka. Ogólnie więc, z przekonaniem lub z pozorem przekonania, powtarzają wszyscy, że kobieta równym jest mężczyźnie człowiekiem”. To fragment artykułu Kilka słów o kobietach, autorstwa Elizy Orzeszkowej, który ukazał się na łamach pisma „Tygodnik Mód i Powieści” w 1870 roku.
Artystka ta najgłośniej mówiła o sprawie emancypacji kobiet. Pisarka zwracała uwagę na to, iż pomimo równie ciężkiej pracy, jaką wykonują mężczyźni, płeć piękna nie jest traktowana na równi z nimi. Przytaczała w artykule przykład nauczycielki, która za swoją pracę otrzymywała znacznie mniejsze wynagrodzenie, aniżeli nauczyciel, chociaż ani na trochę nie ustępowała mu ani wykształceniem ani posiadaną wiedzą.
Dziełem, w którym Orzeszkowa zwróciła uwagę opinii społecznej na kwestię kobiet jest nowela Marta. Opowiada ona o losach młodej kobiety, która po stracie męża nie mogła nigdzie znaleźć zatrudnienia, ponieważ nie posiadała żadnego konkretnego wykształcenia. Skazana na tułaczkę w efekcie popełniła samobójstwo. Z utworu płynął morał, iż konieczna jest równomierna edukacja kobiet i mężczyzn oraz równe ich traktowanie w późniejszej pracy zawodowej.

Kwestia żydowska

Pozytywiści jasno i jednogłośnie opowiedzieli się za asymilacją Żydów. O „zawikłanej, wielostronnej, kolcami zjeżonej kwestii żydowskiej” dużo pisała Eliza Orzeszkowa, a także Bolesław Prus.
Starali się oni z całych sił zwalczać panujące wciąż przejawy antysemityzmu. „Poważam się twierdzić, że wyłączając nieliczną grupę istotnie śmiałych pisarzy i obywateli, sądy nasze o Żydach są płytkie, źle motywowane i nieoświecone, że wpływają na nie nie tylko pobudki natury uczuciowej, ale uprzedzenie, przesądy i zabobony, poczerpnięte wprost ze skarbnicy średniowiecznych baśni”, pisała Orzeszkowa w artykule o Żydach i kwestii żydowskiej. Postulowała ona, by społeczeństwo odrzuciło stereotypowy wizerunek Żyda, który oparty był na całkowicie fałszywych przesłankach i zbratało się obywatelami polskimi wyznania mojżeszowego.
Orzeszkowa apelowała o zaprzestanie prześladowania Żydów i upatrywania w nich przyczyn wszelkich niepowodzeń polskiego społeczeństwa. Natomiast Prus uważał Żydów za jedną z ważnych części „organizmu państwa”, bez której groziła mu choroba.
W swojej najsłynniejszej powieści, Lalce, Prus bardzo wyraźnie zarysował miejsce Żydów w polskim społeczeństwie. Szuman, chociaż sam był Żydem, mawiał: „Żydki to genialna rasa, ale szczury spod ciemnej gwiazdy”. Bardzo przychylny stosunek do Żydów ma główna postać powieści, czyli Stach Wokulski. Nie tylko chętnie wchodził z nimi w interesy, ale zatrudniał ich w swoim sklepie, ponieważ wiedział, że nie ma lepszych fachowców od handlu. Prusowi zależało, aby przedstawić tą mniejszość jako niezbędną dla prawidłowego funkcjonowania całego społeczeństwa.
Nowela Marii Konopnickiej Mendel Gdański powstała w 1890 roku jako manifest wobec nasilającej się fali antysemityzmu. Opowiada ona historię starego Żyda, mieszkańca warszawskiej starówki (co nie jest powiedziane wprost, autorka aby uniknąć cenzury rosyjskiej „ukryła” w treści noweli miejsce akcji). Urodził się na Starym Mieście, tam też znajdowały się groby jego najbliższych. Dlatego też na wieść o zbliżającym się rozwścieczonym tłumie reaguje śmiechem. Nie wierzy, iż Warszawiacy zdolni są do pogromu, ponieważ sam uważał się jednego z nich: „Nu, jak ty Żyd, Ty się w to miasto urodził, toś ty nie obcy, toś ty swój, tutejszy, to ty masz prawo kochać to miasto, póki ty uczciwie żyjesz.... Uczciwym Żydem być jest piękna rzecz”. Jednak do zamieszek dochodzi i Mendel, choć nie chce, musi uciekać. Nowela była swoistym apelem o opamiętanie się Polaków, o tolerancję dla innych kultur i religii, z których nasz kraj kiedyś przecież słynął.

Literatura i gatunki literackie w pozytywizmie

Dramat pozytywistyczny

Twórcy pozytywistycznych dramatów mieli trudne zadanie. Byli przecież następcami „wielkiej trójki” polskich propagatorów tego gatunku: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego oraz Zygmunta Krasińskiego. Chcąc całkowicie odciąć się od poprzedniej epoki, pisarze II połowy XIX wieku tworzyli sztuki z tezą czy komedie obyczajowe (przykładem może być twórczość Juliusza Narzyńskiego czy komediopisarstwo Michła Bałuckiego).
Uprawiali także tak zwany postromantyczny dramat polityczny, na gruncie którego zasłynął Leonard Sowiński (Na Ukrainie), Ludwika Broel-Plater (Dramat bez nazwy), Aureli Urbański (jego cykl Na poddaszu, Pod kolumną Zygmunta, Dramat jednej nocy).
Autor romantycznych komedii Zemsta oraz Śluby panieńskie – Aleksander Fredro pod koniec życia zaczął powiększać zbiory utworów utrzymanych w duchu pozytywistycznych komedii i komediofars, a Kazimierz Zalewski zyskał sławę innym rodzajem komedii, a mianowicie komedią społeczną (Z postępem). O problemach różnych warstw społecznych pisał także czołowy publicysta epoki - Aleksander Świętochowski (np. Aureli Wiszar).

Liryka pozytywistyczna

„Sytuacja poezji była w tym okresie szczególnie skomplikowana. Utraciła ona koronne miejsce, jakie zajmowała w systemie gatunkowym romantyzmu na rzecz powieści (…)” – tymi słowami rozważania o poezji pozytywizmu rozpoczyna Henryk Markiewicz (H. Markiewicz, Pozytywizm, s. 259).
Choć pozytywizm nie przewidywał w swej estetyce miejsca dla poezji, kojarzonej według Michała Kuziaka ze „zbytnim emocjonalizmem i nieokiełznaną wyobraźnią”, to jednak w II połowie XIX wieku uprawiano gatunki liryczne. Dominowała forma wiersza programowego, za pomocą którego artyści starali się – z mniejszym bądź większym powodzeniem - wyrażać hasła epoki, przekazywać „modne” postulaty pracy organicznej, pracy u podstaw.
Prócz tej odmiany istniała także pełna emocji liryka refleksyjna (Adam Asnyk), ta korzystająca z ludowych stylizacji (Maria Konopnicka) oraz utrzymana w nurcie parnasistowskim, dążącym do doskonałości formalnej, do obiektywizmu, utrzymanym w tonie refleksyjno-filozoficznym (Felicjan Faleński). Jak słusznie twierdzi Tadeusz Bujnicki, cechą liryki była wtórność w stosunku do wzorców romantycznych, a „(…) w związku z ograniczeniami cenzuralnymi literatura polskiego pozytywizmu wytworzyła specyficzny język ezopowy, przekazujący treści (zwłaszcza o charakterze patriotycznym), za pomocą niedopowiedzeń, peryfraz, aluzji”.

Epika pozytywistyczna (nowela i powieść)

W pozytywizmie tryumfy święciły dwa gatunki epickie: nowela oraz powieść.
Słowo nowela pochodzi z języka włoskiego (novella) i oznacza nowość, a rodzaj miał swój początek w starożytnej Grecji. To krótki utwór epicki pisany prozą, posiadający zwartą, zgęszczoną i wyrazistą akcję, zorganizowaną wokół wybranego zagadnienia, zmierzającą do punktu kulminacyjnego, w którym rozstrzygają się losy bohatera oraz do zakończenia w postaci pointy. W tym rodzaju epiki niewiele jest luźnych motywów, epizodów, postaci drugoplanowych, opisów czy komentarzy odautorskich, a fabuła odznacza się jednowątkowością, dynamicznością i dramatyzmem, postaci są skonstruowane w oparciu o zasady motywacji. Znanymi nowelistami byli między innymi Francuz Guy de Maupassant oraz Rosjanin Anton Czechow.
W pozytywizmie wyodrębniły się dwie formy noweli: nowela właściwa i nowela-opowiadanie. Cechy obu rodzajów rozróżnił Tadeusz Bujnicki. Jako najczęściej stosowane w noweli właściwej środki „techniczne” wyodrębnił:
· kontrasty (w Naszej szkapie M. Konopnickiej)
· gradację (narastanie napięcia w Sachemie Sienkiewicza)
· powtórzenie (dialog pana Tomasza ze stróżem w Katarynce)
· inwersję czasową (w Kamizelce Prusa)
Retardację, czyli opóźnienie przebiegu zdarzeń (lektura Pana Tadeusza w Latarniku).
Nie można przy analizie struktury noweli zapomnieć o jeszcze jednej ważnej cesze – fragmentaryczności, o której Eliza Orzeszkowa w 1892 roku pisała: „Jeżeli powieść jest zwierciadłem, w którym człowiek, pokolenie, ludzkość, przejrzeć się mogą i z zewnątrz, i z wewnątrz, od stóp do głowy, to nowele można poczytywać za taki ułamek zwierciadła, w którym odbija się tylko jeden uśmiech, jedna łza, jeden grymas twarzy, jedno poruszenie duszy. I kiedy w zwierciadle powieści wszystkie szczegóły, związane z sobą w rozległą i harmonijną całość, odbijają się długo i aż do najdalszej swej głębi, szczególik przez zwierciadełko noweli ukazywany przemyka szybko, zręcznie, jak najwykwintniej, pozostawiając wrażenie czegoś zaczętego, a nie dokończonego, ciekawego, a nie uzupełnionego” (E. Orzeszkowa, Powieść a nowela, 1892).
Z kolei w noweli-opowiadaniu, formie podobnej do noweli właściwej ze względu na objętość, ale o swobodniejszej konstrukcji, której bujny rozkwit związany jest ściśle z realizmem i pozytywizmem, obserwuje się bliski związek z gatunkami paraliterackimi: pamiętnikiem i listem, gawędą i anegdotą, reportażem i felietonem.

Opowiadanie jest rodzajem epiki o otwartej formie, luźnej kompozycji, eksponującym sposoby narracji (często narratorem jest postać utworu, bezpośredni obserwator i uczestnik przedstawionych zdarzeń), pełnym dygresji, komentarzy i ocen. Czasem swą fabularną konstrukcją zbliża się do form krótkiej powieści.
Przykładami opowiadania są Hania Henryka Sienkiewicza oraz Omyłka Bolesława Prusa. Występuje w nich znany zabieg „techniczny”, czyli forma relacji „po latach”, „odtwarzająca zdarzenia minione według subiektywnych norm pamięci, selekcjonująca postaci i wypadki” (T. Bujnicki, Pozytywizm, s. 63).
Prócz noweli właściwej oraz noweli-opowiadania w omawianej epocemożna wyróżnić także nowelę o dramatycznym przebiegu zdarzeń (nazywaną nowelą intrygi, np. Sachem|) czy nowelę psychologiczną o zabarwieniu lirycznym (Latarnik). Wynika to z faktu, iż w tym epickim rodzaju rzadko występowały czyste formy gatunkowe.
Innym często uprawiany rodzajem literackim w pozytywizmie była powieść, a dokładniej jej trzy odmiany: powieść tendencyjna, powieść realistyczna, powieść historyczna.
W pierwszej fazie pozytywizmu dużą popularnością cieszyła się powieść tendencyjna (z łaciny tendentia – skłoność; tendere – kierować), czyli powieść z tezą. Było to być może zdeterminowane faktem, iż ludzie zniechęceni romantycznymi hasłami, pogłębionymi portretami psychologicznymi bohaterów potrzebowali nowych wzorców osobowych, odmiennego potraktowania aktualnych problemów społecznych oraz ukazania możliwości ich rozwiązania, chcieli otrzymać wskazówki moralne.
Ponadto powieść tendencyjna była przepełniona elementami publicystycznymi: komentarzami odautorskimi, ocenami zastanej rzeczywistości, wyrazistymi, kontrastowymi postaciami, niewymagającymi analizowania (były skonstruowane jednoznacznie). Ważne jest, że narrator opowiadał się za postępowaniem bohatera "pozytywnego", który był tak mało skomplikowany, że można go nazwać "papierowym”.
Podstawową funkcją powieści tendencyjnej było zatem wychowywanie, dostarczanie czytelnikom jedynie słusznych i właściwych wzorców postaw i zachowań (oczywiście w subiektywnym rozumieniu autora), realizowanie celów propagandowych. Wszystko to jednak obniżało wartość artystyczną utworów.

Przykładem takiej powieści jest Marta Elizy Orzeszkowej, dotycząca zmagania się młodej wdowy z przeciwnościami losu, z otoczeniem nieprzychylnym kobiecie, która zamierza pracować na utrzymanie swoje i swojej córki. Innymi reprezentantami powieści „z tezą” są: Błyszczące nędze, Siostrzenica księdza proboszcza Michała Bałuckiego, Pałac i folwark, Resurrecturi Józefa Ignacego Kraszewskiego, Oficjalista Adama Pługa.
Etap powieści tendencyjnej był swoistą szkołą dla wielkich realistów, pragnących wyjść poza jej ramy i realizować się w innym rodzaju.
Najbardziej istotnymi cechami powieści realistycznej są: klasyczna narracja z narratorem trzecioosobowym, wszechwiedzącym, „kreującym” świat przedstawiony, a nieujawniającym własnych osądów (obiektywizm). Dominuje kompozycja zamknięta (z ograniczonym czasem i miejscem akcji), związki przyczynowo–skutkowe, typizacja postaci, zasada prawdopodobieństwa, występują wszelkie odmiany języka, elementy opisowe ukazujące scenerię rozgrywających się wypadków (tzw. demokratyzacja języka i tematów). Z czasem jednak pozytywiści zaczęli stopniowo odchodzić od takiej poetyki, by zacząć dopuszczać do głosu bohaterów (monologi wewnętrzne Raskolnikowa w Zbrodni i karze Dostojewskiego).
Najwybitniejszymi przedstawicielami realizmu w literaturze powszechnej są: Stendhal (Czerwone i czarne), Honoré de Balzac (Komedia ludzka), Charles Dickens (Klub Pickwicka), Nikołaj Gogol (Martwe dusze), Lew Tołstoj (Wojna i pokój). W Polsce zaś wyróżnić należy Elizę Orzeszkową, Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza.
W czasach pozytywizmu powstała także powieść historyczna, co łączyć można z kryzysem światopoglądowym epoki poszukującej wzorców osobowych, z rozczarowaniem ideami głoszonymi przez „młodych” (literatura winna podejmować głównie problematykę współczesną). Wszechwiedzący narrator i wyraziście zarysowany układ fabularny miał dostarczyć czytelnikom rozrywki opartej na respektowaniu prawdy historycznej (historię była traktowana jako przedakcja teraźniejszości), prezentowaniu rzeczywistych wydarzeń, w które wplecieni byli bohaterowie udokumentowani i fikcyjni, posługujący się zarchaizowanym językiem. Uprawiali ją Bolesław Prus (Faraon), Józef Ignacy Kraszewski (Stara baśń) czy Henryk Sienkiewicz (Trylogia).

Publicystyka (felieton, reportaż)

W pozytywizmie popularnością cieszyły się zwłaszcza dwa gatunki publicystyczne: felieton oraz reportaż.
Felieton – kronika tygodniowa
Dużą popularnością w pozytywizmie cieszył się uprawiany przez wielu autorów felieton. Jego nazwa pochodzi z języka francuskiego (feuilleton – zeszycik, odcinek powieści), a dokładniej od nazwy dolnej części kolumny czasopisma wyodrębnionej linią graficzną, w której publikowano materiały z dziedziny prozy, sztuk pięknych, poezji teatru itp. Z czasem ewoluował do formy krótkiego artykułu, cechującego się luźną kompozycją, swobodnym łączeniem rozmaitych tematów, nastawieniem na bezpośredni kontakt z czytelnikiem, dowolnymi rozważaniami utrzymanymi często w tonie satyrycznym, zbliżonymi do literatury (może w nim występować element fikcjonalny).
W połowie XIX w. cechowała go przede wszystkim lekkość stylu, komizm, elementy parodystyczne, anegdotyczne i satyryczne. Autorzy inspiracji szukali w plotkach, obiegowych „nowinkach”, starając się wypełnić powierzoną misję: prócz oczywistej rozrywki zapewnić ludziom pierwiastek dydaktyczny, umiejętnie wplatany w przystępne teksty.
Felieton był tak bardzo popularny w pozytywizmie, stanowił tak znaczną część ówczesnej aktywności dziennikarskiej, że doczekał się własnej odmiany, nazwanej kroniką tygodniową, poświęconej bieżącym kwestiom społecznym, politycznym, obyczajowym, kulturowym, ujętej nierzadko w sposób ironiczny, satyryczny.
Twórcą omawianej odmiany był Jan Lam, nazywany przez Tadeusza Bujnickiego ojcem wzorcowej formy polskiego felietonu. W swoich cotygodniowych, polemicznych, aluzyjnych i skierowanych przede wszystkim przeciw konserwatystom galicyjskim Kronikach lwowskich Lam uprawiał styl pisarstwa, który można nazwać agresywnym i satyrycznym (był autorem kilku powieści satyrycznych: Wielki Świat Capowic, Koroniarz w Galicji (1869), Głowy do pozłoty (1873), Idealiści (1876), Dziwne kariery (1880).
Za jego przykładem Bolesław Prus zasłynął jako autor Kronik pisanych przez prawie pół wieku, zdumiewających po dziś dzień bogactwem treści, specyficznym humorem pozbawionym napastliwości i agresywności, swobodnym, gawędowym tokiem narracji, bliskim kontaktem z czytelnikiem. Oto fragment przemyśleń Prusa dotyczących roli felietonu i felietonisty na przestrzeni wielu lat:

„O czym wolno było pisać nieszczęsnemu dawniejszemu felietoniście?
O wszystkim, a więc o pogodzie i słocie, du beau et du mauvais temps, później o tym, że w czasie deszczu dobrze jest nosić parasole – dalej o tym, że w czasie błota damy bardzo zręcznie unoszą fałdy sukien – dalej o tym, że drobne nóżki dam stanowią przedmiot dla literatury nader ponętny – dalej o tym, że widok księżyca i śpiew ptaków wpływa na przyspieszenie pulsu – a w końcu o tym, że do Warszawy przyjechał cyrk z małpami lub że pan X, wykradając pannę Y, na wyjezdnym serdecznie ucałował jej pokojówkę.
Dzisiejszy felietonista także musi być wszędzie i wiedzieć o wszystkim. Musi zwiedzać nowo zabudowujące się place, ulice pozbawione chodników, tamy, mosty, targi wełniane i wołowe, muzea, teatry, uczone psy, cyrkowe konie, posiedzenia różnych towarzystw akcyjnych, instytucje dobroczynne, jatki, łazienki itp. Musi czytywać i robić wyciągi ze wszystkich pism, sprawozdań, nowych książek, reklam, skarg i procesów. Musi być kawałeczkiem ekonomisty, kawałeczkiem astronoma, technika, pedagoga, prawnika itd. (…)
Gdy dawniejszy felietonista narzekał na brak faktów, dzisiejszy przeklina ich nadmiar i nieledwie bije głową o mur, myśląc jakby je rozklasyfikować, w jaki sposób połączyć np. doniesienie o parowym pługu z wiadomością o schronieniu dla paralityków, wieść o tunelu podmorskim z wieścią o zjedzonym nauczycielu, który następnie pisze list donoszący o jak najlepszym zdrowiu.
Dodajcie jeszcze to, że każdy z powyższych faktów musi być przedstawiony jak najzwięźlej, a całość powleczona lekkim werniksem blagi; pomyślcie, że śmiejąc się w wierszu, np. piętnastym, powinniście płakać w siedemnastym, chwalić w dwudziestym, ganić w dwudziestym pierwszym. Pomyślcie w końcu, że ten od artykułów waszych wymaga cyfr, inny dowcipu, inny arcybiskupiej powagi, inny Salomonowej mądrości – pomyślcie, że ci wszyscy Wymagalscy wymyślają wam na rozmaite tony i na najrozmaitszych papierach, i powiedzcie, czy rozkosznie jest pisywać felietony w dzisiejszych czasach?”.

Innymi znakomitymi felietonistami byli Henryk Sienkiewicz (stworzył cykle Bez tytułu i Chwila obecna), Aleksander Świętochowski (wpisał się do kanonu mistrz pióra dzięki swemu Liberum veto).
Reportaż
Inną nowoczesną formą dziennikarską, zajmująca ważne miejsce w rozważaniach o publicystyce epoki pozytywizmu, był reportaż. Wyrosły z tradycji (najczęściej staropolskiej i romantycznej) różnego rodzaju relacji z podróży, doczekał się wyodrębnienia i własnych cech. Zaliczyć można do ich grona między innymi dbałość o przedstawienie faktów, które osobiście się poznało lub udokumentowało. Poza tym odznaczał się aktualnością, konkretnością, wyrazistością, przez co był blisko naturalizmu.
W pozytywizmie – choć wysuwał na pierwszy plan składniki sprawozdawcze - był często drzwiami, za którymi czekała na czytelnika proza literacka. Przykładem mogą tu służyć listy z zagranicy czy dzienniki podróży, szkice i obrazy, na które zapotrzebowanie zgłaszały XIX-wieczne periodyki. I tak powstały Listy z Brazylii Adolfa Dygasińskiego, Obrazki z życia amerykańskiego Syguarda Wiśniowskiego czy Szkice z Anglii Ignacego Maciejowskiego.
Największą popularnością cieszyły się jednak Listy z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza, pisane od lutego 1876 do grudnia 1878 roku, drukowane w „Gazecie Polskiej” pod pseudonimem Litwos i należące po dziś dzień do najwybitniejszych cyklów reportażowych epoki pozytywizmu. Relacjonując pobyt w Stanach Zjednoczonych, realizował poniekąd marzenia Polaków o wyprawie do egzotycznego kraju.
Sienkiewicz-podróżnik - prócz zachwytów nad odmiennym pejzażem prerii czy Gór Skalistych - snuje także rozważania o polskiej emigracji, potępia dyskryminację i wyniszczenie Indian, dostrzegając w ich losie podobieństwo do losów Polaków żyjących pod zaborami. Oto fragment kunsztu reporterskiego autora Trylogii:
„Dnia 11 marca poczynamy z wolna spuszczać się na dół, ale i z tej strony gór spadek nadzwyczaj jest nieznaczny. Zawsze jeszcze znajdujemy się na kilka tysięcy stóp pod poziomem morza. Jest to już koniec Wyomingu. W południe tegoż dnia przybywamy do Greek River, która niedaleko stąd w górach bierze początek. Okolica wszędzie skalista, skały zaś przybierają tak fantastyczne kształty, że jest to najciekawsza niemal część drogi. Niektóre podobne są do obelisków, inne do piramid; tam znów stoi zamek: przysiągłbyś, że wzniesiony ręką ludzką, bo nie brak mu ani wież, ani blanków strzelniczych, ani nawet obwodowego muru. Ale oto znów zmiana: skały zniżają się i jak okiem dojrzysz, tworzą mury, długie, proste, a tak regularne, jak gdyby budowane pod linię i cyrkiel”. W późniejszych epokach jego śladami poszli między innymi Ksawery Prószyński (Podróże po Polsce; W czerwonej Hiszpanii; Palestyna po raz trzeci) i Melchior Wańkowicz (Opierzona rewolucja, Na tropach Smętka), Wojciech Adamiecki, Wojciech Giełżyński, Hanna Krall, Krzysztof Mroziewicz, Małgorzata Szejnert, Teresa Torańska i Ryszard Kapuściński. Reportaże Sienkiewicza stanowiły dla nich wzór i wyznacznik doskonałego stylu dziennikarskiego.

Sztuka pozytywizmu - wiadomości wstępne

Sztuka pozytywistyczna charakteryzowała się dążeniem artystów do jak najdokładniejszego odzwierciedlenia rzeczywistości bez żadnych dodatkowych upiększeń. Również tematyka dzieł zmieniła się diametralnie. Generalnie rzecz biorąc stała się bardziej powszechna, codzienna. Tematem dzieł stały się zwykłe ludzkie czynności wykonywane przez zwykłych ludzi. Widzimy zatem, iż upowszechniający się realizm i naturalizm równie silnie jak na literaturze odcisnęły swe piętno na pozostałych dziedzinach sztuki.
Jeśli chodzi o architekturę to w epoce pozytywizmu nastąpił niespotykany dotąd na taką skale rozwój miast. Historyczna okazała się rozbudowa Paryża, w którym najlepiej widać typowe elementy charakterystyczne dla pozytywizmu. Jak nie trudno się domyślić symbolem „nowego” Paryża jest wieża Eiffla. Francuski inżynier, który był głównym architektem projektu przebudowy stolicy Francji, dużą wagę przywiązywał do elementów stalowych, prostych, industrialnych. Poza tym architektura drugiej połowy XIX wieku czerpała garściami z dorobku przeszłości, eklektycznie łącząc na przykład elementy renesansowe z barokowymi.
Eklektyzm widoczny był również w muzyce, której oblicze odmienił Richard Wagner. Kompozytor dążył do unifikacji poszczególnych dziedzin sztuki, aby stworzyć dzieło doskonałe. Inaczej sytuacja wyglądała w malarstwie, gdzie artyści niemal jednogłośnie tworzyli zgonie z zasadami realizmu, naturalizmu czy weryzmu.

Muzyka Wagnera

Richard Wagner jest być może najbardziej kontrowersyjnym kompozytorem w dziejach muzyki, a bez cienia wątpliwości jednym z najwybitniejszych. Wagner wierzył, że jego przeznaczeniem było stworzenie „Dzieła Sztuki Przyszłości”. Aby to osiągnąć dążył do połączenia najbardziej nieograniczonej ekspresywnie dziedziny sztuki z najbliższej perfekcji: muzyki i dramatu. Można więc nazywać go zarówno kompozytorem, poetą, a także dramaturgiem.
Jego wizja muzyki była sprzeczna z panującymi wówczas konwencjami, lecz nie można powiedzieć, że sam Wagner był radykalnym obrazoburcą. Zachwycał się bowiem twórczością Carla von Webera, czcił dzieła Wolfganga Mozarta i Christopha von Glucka, a Ludwiga van Beethovena uważał za mistrza muzyki orkiestralnej. Wagner wyniósł dziewiętnastowieczną muzykę na nowe poziomy, uwalniając ją tym samym od restrykcji wieku poprzedniego. W swoich dziełach wprowadził on tzw. zintensyfikowany lejtmotyw, czyli temat muzyczny związany bądź to z konkretną postacią, wydarzeniem, myślą czy przedmiotem. Zamiast dyskretnych elementów muzycznych wprowadził koncepcję nieustającego wątku, który, w zależności od akcji, nabrzmiewał lub delikatnie się wyciszał, co dawało wyobrażenie płynności.
Jego życiową ambicją było stworzenie syntetycznego dzieła sztuki - „Gesamtkunstwerk” (niem. dzieło sztuki), które miało być unifikacją muzyki, poezji, tańca, malarstwa i dramatu. Uznał, iż jedyną możliwością na połączenie wymienionych dziedzin jest opera, którą wcześniej jednak musiał zmodyfikować. Poprzez zastosowanie poezji dramatycznej, lejtmotywów oraz niekończących się wątków melodyjnych przetworzył ówczesną operę na własną modłę: długie, epickie, efektowne wizualnie spektakle osnute poetyckością tekstu oraz złożoną muzyką orkiestralną. Sama orkiestra dzięki Wagnerowi również uległa niemałej transformacji. Kompozytor wprowadził do niej bowiem instrumenty, które wcześniej nie były stosowane (m.in. tzw. tuby wagnerowskie). Co dziwne, muzyka przyszłości Wagnera najczęściej stanowiła kanwę dla dzieł o tematyce średniowiecznej lub nawet mitologicznej. Działo się tak przypuszczalnie dlatego, iż twórca uważał dorobek starożytnych oraz Szekspira za nieoceniony, uniwersalny i ponadczasowy. Zarówno muzyka jak i życiorys Wagnera wzbudzał i wzbudza wiele kontrowersji. Twórczość kompozytora podzieliła ówczesną elitę na dwie części. W obozie zwolenników artysty i jego dzieł znajdowali się m.in. Liszt, Baudelaire czy Nietzsche, zaś Berlioz czy Wilde uważali muzykę Wagnera za nudną. Jego krytycy brali go za aroganckiego rozpustnika, anarchistę, rasistę, megalomana, cudzołożnika, antysemitę, nikczemnika.
Wagner był kompozytorem, dramaturgiem, autorem librett i scenografem wszystkich swoich oper. Za kulminację jego tytanicznej pracy uważa się powszechnie Pierścień Nibelunga (Der Ring des Nibelungen). Opera ta zawiera elementy germańskiej oraz skandynawskiej mitologii i jest jedną wielką alegorią ludzkiego życia. Napisanie tego dzieła zajęło Wagnerowi aż dwadzieścia pięć lat. To wielkie dzieło sztuki do dziś nie ma sobie równych i uznawane jest za najbliższe ideałowi „Gesamtkunstwerk”.

Realizm (1850-1880)

Koniec XIX wieku w sztuce wizualnej cechował się zaistnieniem nowego nurtu. Ówcześni malarze odrzucili znany z romantyzmu subiektywizm na rzecz realizmu, czyli dokładnego, obiektywnego przedstawiania obrazu otaczającego człowieka świata. Myśl pozytywistyczna w malarstwie rozwinęła się po roku 1850, kiedy to wprowadzono do jej elementy do programu nauczania w akademiach sztuki. Szczególną uwagę zwracano na fenomen światła, rozwój fotografii oraz wprowadzanie nowych technologii w architekturze.
Celem realizmu nie było naśladowanie dawnych mistrzów malarstwa i ich wielkich dzieł, lecz prawdziwe i dokładne opisanie modeli, natury oraz życia takim, jakie ono jest, bez dodatkowych upiększeń. Sztuczność sztuki znana z epoki romantyzmu, a jeszcze wcześniej antyku, została jednogłośnie odrzucona. Inaczej niż to było w przeszłości, realiści składali hołd zwyczajności, codzienności. Nowym pomysłem na sztukę stało się przedstawianie przeciętnych ludzi wykonujących rutynowe czynności. Artyści starali się sportretować ich życie, wygląd, problemy, zwyczaje klasy średniej i niższej, trud bez zbędnych upiększeń.
Realizm pojawił się we Francji po rewolucji lipcowej z 1848 roku. W państwie tym był kojarzony ze zwolennikami demokracji. W tym samym czasie realiści angielscy opowiedzieli się publicznie przeciw wiktoriańskiemu materializmowi i konwencjom narzucanym przez londyńską Royal Academy.
Pomimo swoich społecznych inklinacji realizm nie wpłynął w znaczącym stopniu na architekturę czy rzeźbiarstwo. W tych dwóch dziedzinach nadeszły czasy nowych technologii. Formy do odlewu żelaza pozwoliły na rozwinięcie produkcji masowej niezwykle trwałych elementów konstrukcyjnych, poza tym bardzo powszechne stało się stosowanie stalowych lin, które umożliwiły budowę wielkich budowli, na przykład mostów.
W malarstwie realizmu wyróżnia się kilka podstawowych szkól:

Realiści (1800-1899)
Jest to grupa międzynarodowych artystów tworzących w Paryżu, która opracowała nowe metody malarskie. Skupiali się oni na naukowych koncepcjach dotyczących widzenia ludzkiego oraz studiowaniu efektów świetlnych. Realiści opowiadali się za demokracją jednocześnie stanowczo odrzucając starą tradycję sztuki. Grupa ta uważała, że malarze powinni starać się odtworzyć otaczające ich życie. Niepodważalna szczerość, jaka bije z dzieł realistów była profanacją obowiązujących wówczas konwenansów artystycznych. Do głównych przedstawicieli szkoły zaliczają się: Marie Rosalie Bonheur, John Singleto Copley, Gustave Courbet, Honoré Daumier, Hilaire Germain Edgar Degas, Thomas Eakins, Ignace Henri Theodore Fantin-Latour, Wilhelm Leibl, Edouard Manet.

Szkoła z Barbizon (ok. 1830-1870)
Nazwa tej grupy pochodzi od maleńkiej miejscowości Barbizon leżącej na Północ od Paryża. Stanowiła ona nieoficjalną siedzibę malarzy związanych z tą odmianą realizmu. W 1824 roku galeria sztuki Salon de Paris zorganizowała wernisaż prac Johna Constable’a. Jego wiejskie krajobrazy zapadły w pamięć wielu młodym wówczas początkującym malarzom. Obrazy Constable’a zainspirowały ich do odrzucenia formalizmu i czerpania natchnienia wprost z natury.
Podczas Wiosny Ludów w Barbizon schronili się artyści, którzy hołdowali twórczości Constable'a. Wtedy to powstała nowej szkoła, której domeną stały się pejzaże. Jednym z tych malarzy był Jean-François Millet, który na swoich pejzażach umieszczał również pracujących wieśniaków. Jego najsłynniejsze dzieło, zatytułowane Kłosarki (Des glaneuses) z 1857 roku, przedstawia trzy kobiety podczas pracy na polu. Nie tylko wspomniana praca na polu, ale też sceny z życia chłopów były bardzo częstym motywem dzieł wychodzących spod pędzla artystów związanych ze szkołą z Barbizon. Poza tym często na ich obrazach pojawiały się wiejskie zwierzęta hodowlane. Liderami szkoły byli: Jean-Baptiste Camille Corot, Théodore Rousseau, Jean-François Millet oraz Charles-François Daubigny. A poza nimi: Jules Dupré, Narcisse Virgilio Diaz, Charles Olivier de Penne, Henri Harpignies, Gabriel Hippolyte LeBas, Albert Charpin, Félix Ziem, François-Louis Français and Alexandre DeFaux.

Prerafaelici (1848 do późnego wieku XIX)
Stowarzyszenie Prerafaelitów zostało założone przez Johna Millais'a w domu jego rodziców przy Gower Street w Londynie w 1848 roku. Pierwszymi członkami grupy byli wspomniany już Millais, Dante Gabriel Rossetti oraz William Holman Hunt (Hunt i Millais byli wówczas studentami Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych - Royal Academy of Arts). Tego samego roku szeregi Rafelitów zasiliło kolejnych czterech artystów William Michael Rossetti (brat Dante Gabriela), Thomas Woolner, James Collinson oraz Frederic George Stephens. Z zaproszenia do stowarzyszenia nie skorzystał natomiast Ford Madox Brown, który pozostał artystą niezależnym, lecz ściśle współpracującym z Prerafaelitami. W tajemnicy przed władzami Royal Academy of Arts do nowopowstałej grupy przystępowali kolejni młodzi artyści, nie tylko malarze, ale też rzeźbiarze. Prerafaelitów uznaje się za pierwszy awangardowy ruch artystyczny

Swoją nazwę stowarzyszenie zaczerpnęło z historii. Odnosi się ona do takich twórców jak Giotto czy Angelico, którzy tworzyli na przełomie XIV i XV wieku we Włoszech, czyli przed nastaniem czasów wielkiego Rafaela. Ich twórczość charakteryzowała się wiernością naturze, do czego zamierzali dążyć Prerafaelici. Inspiracją dla twórczości stowarzyszenia były legendy rycerskie, tematy biblijne, poezja, a nawet twórczość Szekspira. Jedną z głównych cech malarstwa był ukryty symbolizm. Większość dzieł artystów należących do stowarzyszenia przedstawia piękne, młode kobiety znane z tekstów literackich. Jednym z przykładów jest obraz Ofelia pędzla Johna Millaisa. Znany jest również fakt, iż prerafaelici nadawali bohaterkom dzieł twarze swoich żon. Poza kobietami, bohaterami ich dzieł byli często również święci, ukazywani niczym zwykli ludzie, bez patosu. Prerafaelici korzystali z bardzo jaskrawej palety barw, przez co oddalali się od głównego nurtu realizmu. Poza tym nie ograniczali się do pejzaży czy scen z życia ludzkiego, ale czerpali inspiracje z romantycznego mistycyzmu. Mimo to ich prace czasami bywają mylone z fotografiami, ponieważ odwzorowanie detali jest na nich bliskie ideału. Prerafaelici stworzyli podwaliny pod powstanie nowego nurtu w malarstwie światowym – symbolizmu.

Główni przedstawiciele realizmu:
Francja:
· Gustave Courbet
· Honoré Daumier
· Gustave Doré
· Jean-François Millet
· Rosa Bonheur
· Jean-Baptiste-Camille Corot
· Charles-Francois Daubigny
· Pierre-Etienne-Theodore Rousseau
Wielka Brytania:
· Lawrence Alma-Tadema
· William Holman Hunt
· Thomas Woolner
· John Everett Millais
· Dante Gabriel Rossetti
· William Morris
· Edward Burne-Jones
· John William Waterhouse
· Ford Madox Brown
Stany Zjednoczone:
· Thomas Eakins
· Winslow Homer
· Francis Coates Jones
· James Abbott McNeill Whistler
· Thomas Pollock Anshutz
Polska
· Józef Chełmoński
· Aleksander Gierymski

Impresjonizm (lata 60. – lata 90. XIX wieku)

Słowo impresjonizm wywodzi się od francuskiego wyrażenia impression oznaczającego wrażenie. Nurt bywa też on nazywany realizmem optycznym, ponieważ jego przedstawiciele żywo interesowali się doświadczeniami wzrokowymi, jakie odczuwa człowiek obserwujący ruchomy, oświetlony obiekt. Główne motto impresjonistów brzmiało: ludzkie oko to wspaniały instrument. Wkład tej grupy artystów w dziedzictwo światowej sztuki jest nieoceniony.
Nazwa „impresjoniści” pochodzi z artykułu krytycznie opisującego nowopowstały ruch wokół malarza Claude’a Moneta, autora obrazu: Impresja, wschód słońca. Chociaż autor tekstu – Louis Leroy – miał zamiar oczernić nowy styl malarski to nie udało mu się to, a nazwa na dobre przylgnęła do grupy artystów. U podstawy twórczości impresjonistów znajdowała się fascynacja światłem i ruchem. Każdy oświetlony przedmiot, wprawiony w ruch lub nie, był dla nich wystarczającą fascynacją do stworzenia w pełni artystycznego dzieła. Starali się przełożyć swoje wizualne odczucia dotyczące obiektów bezpośrednio na płótno, nie zważając na prawdziwy kształt czy barwę tych obiektów.

Technika impresjonistów:
· szybkie pociągnięcia grubym pędzlem, dzięki którym można było uchwycić esencję obiektu, a nie detale,
· nakładanie na płótno bardzo grubych warstw farby,
· kolory nakładane obok siebie, możliwe jak najbliżej, ale bez mieszania się jednych z drugimi,
· szare i ciemne tony uzyskiwane poprzez mieszanie komplementarnych kolorów, unikanie czarnej farby,
· nakładanie mokrej farby na mokrą farbę, aby uzyskać nowe, intrygujące, pastelowe kolory,
· unikanie błyszczących farb, obrazy muszą być matowe,
· zwrócenie szczególnej uwagi na naturalne oświetlenie oraz odbijanie kolorów przez obiekty,
· eksponowanie niebieskich i błękitnych cieni w pejzażach.

Przedstawiciele impresjonizmu czerpali garściami z postępu technicznego. Wykorzystali oni ówczesną nowość, czyli farby w tubkach, dzięki którym mogli być bardziej spontaniczni. Co ważniejsze wielu z impresjonistów fascynowało się fotografią, która zainspirowała impresjonistów do chwytania ulotnych momentów z codziennego życia. Malarze zdawali sobie sprawę z przewagi jaką mieli nad aparatami fotograficznymi. Zdjęcie pozostawało obiektywne, pozbawione subiektywnych wartości artystycznych, jakie obrazowi mógł nadać jedynie malarz. Impresjoniści nie dążyli bowiem do odzwierciedlania natury, a do przekazywania światu swoich wrażeń na jej temat. Wielkim atutem w rękach, a raczej pędzlach, artystów związanych z impresjonizmem był kolor, czyli coś, czego ówczesnej fotografii brakowało. Poza fotografią duży wpływ na impresjonizm miał japonizm, czyli japońskie drukowane ornamenty, które początkowo przywędrowały do Francji jako ozdoby na papierze do pakowania.

Najwybitniejsi przedstawiciele Impresjonizmu:

· Frédéric Bazille
· Gustave Caillebotte
· Mary Cassatt
· Paul Cézanne
· Edgar Degas
· Armand Guillaumin
· Édouard Manet
· Claude Monet
· Berthe Morisot
· Camille Pissarro
· Pierre-Auguste Renoir
· Alfred Sisley

Polscy impresjoniści:
· Olga Boznańska
· Józef Pankiewicz
· Władysław Podkowiński

Filozofia pozytywizmu

Określenie „pozytywizm”, którym posłużył August Comte w swojej pracy Kurs filozofii pozytywnej, obecne było już w pracach Henri Saint-Simona. Za naczelne zasady filozofii pozytywnej, która z czasem przybrała nazwę pozytywistycznej, uważa się: agnostycyzm (porzucenie metafizyki oraz spekulacji i idealizmu na rzecz tego, co pewne, materialne i możliwe do zbadania, czyli empiryczne), poznanie poprzez doświadczenie, indukcyjny charakter nauki (naczelna rola eksperymentu, na podstawie którego powinno definiować się zjawiska, nie odwrotnie), fakty empiryczne jako przedmiot poznania, praktyczny charakter filozofii (miała być wykorzystywana w życiu codziennym ludzi). Decydujący wpływ na kształt filozofii pozytywistycznej mieli wspominany August Comte oraz: John Stuart Mill, Herbert Spencer, Hipolit Taine i Ernest Renan. Należy również nadmienić, iż bardzo istotną rolę w procesie kształtowania się filozofii pozytywistycznej miało dzieło Karola Darwina O pochodzeniu gatunków z 1859 roku.

August Comte (1798-1857)

Francuz August Comte uchodzi powszechnie nie tylko za ojca filozofii pozytywistycznej, ale również takich nauk jak socjologia i metodologia.
„Nowa filozofia różni się od dawnej swą dążnością do suwania wszelkich poszukiwań przyczyn pierwszych i celowych, uważając je za bezpłodne”, pisał w Metodzie pozytywnej w szesnastu wykładach, Comte. Chociaż nie zaprzeczał, iż istnieją fakty poza ludzkim doświadczeniem, postanowił zająć się kwestiami sprawdzalnymi, empirycznymi. Podstawą jego filozofii stał się człowiek, otaczające go społeczeństwo oraz nauka.
Comte opracował teorię rozwoju społecznego, według której następował on w trzech fazach:
- teologicznej (człowiek to, czego nie rozumiał tłumaczył sobie odwołując się do istot nadprzyrodzonych, bóstw, duchów),
- metafizycznej (człowiek to, czego nie rozumiał tłumaczył sobie odwołując się do abstrakcyjnych pojęć i spekulacji),
- pozytywnej, naukowej (człowiek tłumaczy świat poprzez fakty i zależności między faktami, porzucenie metafizyki).
Oczywiście ostatnia faza uznawana była przez Comte za najdoskonalszą. Francuski filozof dokonał również podziału nauk według kryterium podejścia do faktów. W ten sposób wyróżnił nauki konkretne (badające, opisujące fakty – np. mineralogia, botanika) oraz nauki abstrakcyjne (zajmujące się prawami i procesami kształtującymi fakty – matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia i socjologia). Socjologia była wówczas pojęciem nieznanym. Comte zdefiniował ją jako naukę o człowieku. Zakładał prowadzenie badań społeczeństwa ludzkiego metodami przyrodniczą (badanie społeczeństwa jak żywego organizmu) i historyczną (porównywanie znanych historycznych form społeczeństw). Dokonał również podziału socjologii na dwie części: dynamikę oraz statystykę.

J.S. Mill (1806-1873)

Angielski filozof zapisał się na kratach historii głównie jako piewca utylitaryzmu (zasada użyteczności). Z utylitaryzmem wiąże się również główne założenie etyki Milla – „Każdy człowiek, wychowany w sposób właściwy, może, choć w nierównym stopniu mieć rzetelne osobiste przywiązania i może być szczerze przejęty dobrem publicznym. Każdy kto spełnia te skromne warunki moralne i intelektualne, może spędzić życie godne pozazdroszczenia w świecie, w którym jest tyle rzeczy interesujących, tyle rzeczy, którymi można się cieszyć, a ponadto tyle rzeczy do poprawienia i udoskonalenia ”.
Jednym słowem, utylitaryzm to kierowanie się w życiu tym, co użyteczne, robienie tylko tych rzeczy, które przyniosą pozytywny efekt. Według Milla utylitarnym było to, co było dobre dla całego społeczeństwa, a nie jednostki. Właśnie dzięki takiemu postępowaniu owa jednostka stawała się użyteczna dla ogółu ludności, czyli utylitarna.

H. Spencer (1820-1903)

Decydujący wpływ na dorobek tego angielskiego filozofa miała teoria ewolucji Karola Darwina. Spencer poddał ją analizie, efektem czego było wniosek, iż ewolucja dotyczyła nie tylko organizmów żywych, ale wszystkiego. Spencer stworzył nowy system filozoficzny, nazywany ewolucjonizmem, którego założenia Michał Kuziak opisał w następujący sposób: „(…) wszechświat podlega powszechnemu prawu ciągłego rozwoju, który polega na różnicowaniu się części całości, zarazem na ich coraz ściślejszym wiązaniu się ze sobą oraz uporządkowaniu i określaniu. W ten sposób rozwój staje się postępem”.
Zdaniem Spencera zasady rządzące społeczeństwem ludzkie wywodzą się wprost z przyrody. Dowodził, iż człowiek, który nie jest z natury istotą społeczną, dzięki instytucjom nabywa zdolności do życia i funkcjonowania w zbiorowości.
Podobnie jak inny angielski filozof, Mill, Spencer opowiadał się za liberalizmem. Starał się udowodnić, iż ustrój ten jest idealny, ponieważ wywodzi się wprost z prawa natury. W liberalizmie jednostka stanowi o sobie poprzez swoją aktywność lub jej brak. Uważał, że państwo miało przypominać zakład pracy, w którym wszystkich obowiązywałby podział pracy.

H. Taine (1828-1893)

Hipolit Taine przeszedł do historii dzięki swojej metodzie badania literatury metodą naukową.
Postulował trzy aspekty analizy dzieła:
- rasa twórcy (nie chodzi tu o rasę sensu stricte, lecz o „wrodzone i dziedziczone dyspozycje”),
- środowisko (bezpośrednie otoczeni artysty – klimat, terytorium, warunki społeczno-polityczne, itp.)
- moment historyczny (jak tłumaczył sam Taine: „charakter narodowy i otaczające warunki nie działają na tablicę pustą, lecz pokrytą znakami”).
Te trzy terminy były powszechnie znane jako race, milieu et moment. Taine dowodził, iż dzieło literackie można zrozumieć dopiero wtedy, gdy przeanalizuje się pochodzenie i otoczenie autora, oraz okoliczności historyczne, w których ono powstawało. „Możemy więc sformułować zasadę, iż po to, by zrozumieć dzieło sztuki, artystę, grupę artystów, należy dokładnie odtworzyć ogólny stan umysłów i obyczajów epoki, do której artyści należeli”, pisał Taine.

E. Renan (1823-1892)

Ernesta Renana uważa się za sceptyka, który rozczarował się religią, nauką i filozofią. Był on także amoralistą, który odrzucił religię, lecz darzył ją szacunkiem. Uważał ją za wytwór ludzki. Tłumaczył, iż powstała ona, aby zaspokoić nasze psychologiczne potrzeby. Przekonywał, iż służyła ona człowiekowi do tego, by dążył do ideału.
„Prawdę mówiąc, wszelka idea jest utopią. Jak wyobrazilibyśmy sobie Jezusa, gdyby się zjawił dziś w charakterze pocieszyciela ludzkości? Tylko takim, jakim był ten ówczesny sprzed dwudziestu wieków. Warunki bytu materialnego przedstawiają się nam zupełnie inaczej, niż są w rzeczywistości”, pisał Renan.
Jak pisze Michał Kuziak : „Renan nakazywał porzucenie poszukiwań istoty świata (…) Dowodził, że należy pozostawać jedynie obserwatorem rzeczywistości i można najwyżej unikać fałszu czy złudzeń”.

Prądy myślowe pozytywizmu

Scjentyzm

Pojawił się już właściwie w epoce oświecenia za sprawą Davida Hume’a. W pozytywizmie wysunął się na czołową pozycję dzięki znaczącemu wzrostowi roli nauki, która to w drugiej połowie XIX wieku kształtowała ludzki światopogląd. Jej przyrodnicze i ścisłe dziedziny przysłużyły się wielkiemu postępowi cywilizacyjnemu.
Scjentyzm oznacza „zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i w ten sposób stającej się źródłem wiedzy o świecie”, pisze Kuziak. Ściśle związany ze scjentyzmem był agnostycyzm, który postulował porzucenie metafizyki, jako fałszywej, ponieważ niedającej się sprawdzić.

Monizm przyrodniczy

Oparta na teorii Darwina koncepcja społeczeństwa jako jednego żywego organizmu. Również historia pojmowana była jako proces przyrodniczy, ukierunkowany oraz ewolucyjny. Wyznawcy monizmu dowodzili, iż historia niesie ze sobą postęp, a każda epoka jest lepsza pod tym względem od poprzedniej. Dużą wagę przywiązywali oni do czynników materialnych, co widać w słowach Piotra Chmielowskiego: „Nigdy nie widziano, aby naród ubogi, niezasobny w zapasy materialne, pozbawiony dobrodziejstw szeroko rozwiniętego przemysłu i handlu, doszedł do wysokiego wykształcenia, wydał z łona swego znakomitych uczonych, artystów, poetów”.
Przedstawiciele monizmu podporządkowali cały wszechświat prawom natury. Byli przekonani, iż wszystko można zbadać za pomocą nauk przyrodniczych, takich jak biologia, chemia czy fizyka. Podstawową metoda badawczą, uznawaną przez przedstawicieli tego nurtu były obserwacja i eksperyment.

Utylitaryzm

Termin ten oznacza „tendencję do preferowania sposobów postępowania, które skutecznie realizują potrzeby człowieka i społeczeństwa”, pisze Kuziak. Utylitaryzm stanowił odpowiedź na problem realizacji celów jednostki i zbiorowości w ogóle.
John Stuart Mill pisał o utylitaryzmie: „Nauka przyjmująca za zasadę moralności pożytek albo zasadę największego szczęścia utrzymuje, że wszystkie nasze uczynki są dobre, jeżeli pociągają za sobą szczęście nasze i innych, i złe w miarę nieszczęścia, które mogą spowodować. Szczęściem nazywa ta nauka przyjemność i niebytność cierpienia, przez nieszczęście rozumie cierpienie i niebytność przyjemności”. Fragment ten pochodzi z dzieła O zasadzie użyteczności. Mill przekonywał, iż jednostka powinna dążyć nie do maksymalizacji swojego szczęścia, ale do próby połączenia dobra jednostki z dobrem ogółu.
Henryk Markiewicz tłumaczy utylitaryzm jako „akceptację zachowania użytecznego ze względu na zaspokojenie potrzeb i pomyślności ludzi (…)”.

Ewolucyjny egalitaryzm

Generalnie rzecz ujmując jest to przekonanie o harmonijnym, stopniowym rozwoju rzeczywistości. Rzeczywistość jest tu pojmowana zarówno jako przyroda naturalna, a także społeczeństwo. Głównym założeniem tego prądu było przekonanie o powolnym, lecz nieuniknionym zrównaniu ludzi pod względem ich praw i obowiązków w społeczeństwie. Wynika on bezpośrednio ze znanego z monizmu przyrodniczego przekonania o nieustannym postępie, jakiemu podlega historia naszej rzeczywistości.

Legalizm organicznikowski

Jest to prąd właściwy dla polskiego pozytywizmu. Jego głównym założeniem jest porzucenie walki zbrojnej jako drogi do odzyskania niepodległości, na rzecz metod legalnych. Przedstawiciele legalizmu organicznikowskiego postulowali zaakceptowanie istniejącego politycznego status quo i skoncentrowanie się na poprawie samoświadomości Polaków. Głównymi elementami legalizmu organicznikowskiego były praca u podstaw oraz praca organiczna.

Kultura pozytywizmu

Realizm

Realizm to artystyczna próba odtworzenia życia takim, jakie ono jest. Zadanie artysty sprowadza się do opisu tego, co widzi w najdokładniejszy i najuczciwszy sposób, jak to tylko możliwe.
Realizm jako ruch artystyczny narodził się w osiemnastowiecznej Europie. Początkowo był wyrazem sprzeciwu wobec klasycznym, czy znanym z romantyzmu, konwencjom sztuki ukazywania życia ludzkiego bardziej wzniosłym, racjonalnym, uporządkowanym, uduchowionym niż było ono w rzeczywistości. Realizm starał się sportretować człowieka i jego żywot w możliwie najbardziej obiektywny sposób.
Rozwój realizmu związany był ściśle z rozwojem naukowym dziewiętnastowiecznej Europy, opartym na takich metodach badawczych jak obserwacja, dokładne rejestrowanie, a następnie teoretyzowanie naturalnych zjawisk. Swój rozkwit realizm zawdzięcza również przypadającej na ówczesny okres wrażliwości pisarzy na problematykę społeczną i podejmowanie przez nich prób reformy złej sytuacji. Do najwybitniejszych przedstawicieli realizmu w literaturze zalicza się takich pisarzy jak: Honoré de Balzac, Karol Dickens czy Stendhal (właśc. Henri Beyle), Lew Tołstoj, ale to pierwszego z nich uznaje się za ojca realizmu powieściowego, zwanego również „wielkim” czy „dojrzałym”.
Jak podaje Michał Kuziak: „Świat w utworze realistycznym ukazany jest w optyce przeciętnego odbiorcy i oceniany zgodnie z przyjętą moralnością i zasadami zdrowego rozsądku. Kreacja takiego świata uznaje regułę typowości”. Realizm w XIX-wiecznej powieści jest bardzo mocno powiązany z ówczesnymi realiami społecznymi.
„Mieszczańska epopeja”, jak mawiają o omawianym nurcie współcześni badacze, koncentrowała się niemal wyłącznie na życiu właśnie tej warstwy społecznej. Tadeusz Bujnicki pisze: „Dziewiętnastowieczny realizm opierał się na przekonaniu, iż dzieło literackie jest pełnym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, opisem zachowań i stosunków, przedstawieniem szczegółów życia i jego tła, wreszcie dokładnym odwzorowaniem typowych charakterów. Tak napisany utwór powinien zaspokajać ciekawość czytelnika”. Widzimy zatem, iż mieszczanie nie byli tylko bohaterami powstających wówczas powieści, ale i ich głównymi odbiorcami.

Do założeń realizmu powieściowego zaliczyć można:
- nastawienie poznawcze,
- wysoki stopień prawdopodobieństwa przedstawionej wizji świata,
- postaci i sytuacje charakterystyczne dla ówczesnych realiów,
- maksymalizacja w zakresie uszczegółowienia obrazu.

Powieść realistyczna rozwijała się głównie w Europie. Nie tylko we Francji, gdzie się narodziła, ale również w Rosji czy Wielkiej Brytanii. Bujnicki pisze o realizmie znanym z literatury lat trzydziestych XIX wieku: „W dziełach wielkiego (dojrzałego) realizmu obraz świata pokazany został jako wynik pogłębionej analizy psychologiczno-socjologicznej. Były to zazwyczaj powieści ukazujące świat po wielkich przemianach społecznych i politycznych – po Wielkiej Rewolucji Francuskiej, wojnach napoleońskich, oraz w okresach następującej po nich stabilizacji. Jest to rzeczywistość ,w której kształtowały się zręby nowoczesnej mieszczańskiej cywilizacji, a zarazem świeża była jeszcze pamięć wcześniejszych wstrząsów”.

Za typowego dla powieści realistycznej bohatera uznaje się jednostki silne i przedsiębiorcze. Najczęściej nie były to postaci ograniczone do swoich czasów, ale swoim postępowaniem zadawały się je wyprzedzać. Cechą bohaterów powieści realistycznej była też rozbudowana psychika i nieprzeciętny charakter oraz umiejętność współpracy i brania losu w swoje ręce.
Realizm odcisnął swe piętno również na dramacie. Utwory sceniczne charakterystyczne dla tego nurtu wywodziły się z obserwacji ludzkich zachowań. Dlatego też nie tylko scenografia, ale i kostiumy, a przede wszystkim problematyka, ówczesnych sztuk były odzwierciedleniem XIX-wiecznej rzeczywistości.
Realizm najpierw przejawiał się we wspomnianych kostiumach i scenografii. Od roku 1850 produkcje teatralne z roku na rok stawały się coraz bardziej „dokładne” pod względem odzwierciedlania ówczesnych realiów.
We Francji, głównie dzięki dramatom dwóch twórców, realizm zyskiwał sobie coraz więcej zwolenników, chociaż obydwaj oni odnosili się do różnych wartości i tradycji.
Pierwszym z nich był Aleksander Dumas (syn). Jego powieść Dama kameliowa, została zdramatyzowana, czyli przerobiona na sztukę, w 1852 roku. Uważa się ją do dziś za szczytowe osiągnięcie melodramatu. Utwór ten doczekał się wielu adaptacji oraz trawestacji, najsłynniejszą z nich jest opera Verdiego La Traviata. Utwór Dumasa poświęcony był losom paryskiej kurtyzany.

Drugim ważnym dramaturgiem realistycznym był Emile Augier. Podobnie jak u Dumasa, bohaterami jego utworów byli zwykli ludzie i ich życiowe rozterki.
Jednak za ojca dramatu realistycznego uważa się Norwega, Henryka Ibsena. Artysta ten doprowadził do perfekcji formułę sztuki teatralnej. Swoje utwory budował wokół szokujących i wstrząsających ówczesną widownię problemów. W jego dziełach nie ma co szukać monologów, ponieważ nie były one „życiowe”. Ibsen bez skrupułów atakował w swej twórczości warstwę mieszczańską, a zwłaszcza jej zakłamanie. Poza tym tematami poruszanymi przez wielkiego Norwega były m.in.: eutanazja, pozycja kobiet, syfilis, wojna i związane z nią brudne interesy.
Do najważniejszych dramatów Ibsena zalicza się: Upiory z 1881 roku (dzieło poruszające zagadnienie dziedziczenia grzechów rodziców przez ich dzieci oraz syfilisu), Podpory społeczeństwa z 1877 roku (dramat ukazujący interesy wiążące się z wojną), Hedda Gabbler z 1890 (historia kobiety, która popełnia samobójstwo, ponieważ nie może znieść nudy), Nora czyli dom lalki z 1879 roku (Opowieść o Norze, która zostawia swojego męża Torvalda oraz dzieci).
George Bernard Shaw był natomiast najwybitniejszym przedstawicielem dramatu realistycznego w Anglii. Znakiem rozpoznawczym dla twórczości tego artysty jest nietuzinkowe poczucie humoru. Shaw ośmieszał społeczeństwo, aby w ten sposób je edukować i zmieniać. Jego sztuki opierały się na podobnym schemacie. Najpierw ukazywał obowiązujące ówcześnie postawy społeczne, a następnie je ośmieszał i ukazywał nowe rozwiązania. Do jego najsłynniejszych dzieł zalicza się: Profesja Pani Warren (poświęcone prostytucji), Major Barbara (krytyka polityki Armii Zbawienia), Pigmalion. Romans w pięciu aktach (dramat poświęcony rozwojowi społecznemu kobiety). Słynny broadwayowski musical My Fair Lady jest adaptacją właśnie tej ostatniej sztuki.
Dramat realistyczny znalazł również zwolenników w Rosji za sprawą twórczości Antona Czechowa. Dramaty tego artysty różniły się od pozostałych głównie swoim poetyckim wydźwiękiem, symbolizmem, psychologizmem postaci. Bohaterowie utworów Czechowa często wpadali w pułapki społeczne, sytuacje bez wyjścia. Uważał swoje dzieła za komedie, podczas gdy widownia zawsze odbierała je jako tragedie. Dzieła Czechowa pozbawione są rozbudowanej fabuły, skupiając się na jednym wydarzeniu.

Naturalizm

Naturalizm – to nurt, w którego założeniach „zostały uwzględnione najdalsze konsekwencje postulatu prawdy w dziele literackim (…) której podstawą jest światopogląd naukowy, opierający się na obserwacji, dokumentach oraz eksperymencie przeprowadzanym na wzór nauk fizyczno-przyrodniczych”.
Ojczyzną owego nurtu jest Francja, gdzie nie tylko powstał, ale osiągnął najwyższe znaczenie. Pisarzem, którego nazwisko nierozłącznie kojarzy się z naturalizmem jest Emil Zola. Skonstruował on koncepcję teoretyczną, której głównym założeniem była motywacja biologiczna w czystej postaci. Inspiracją dla Zoli była teoria ewolucji, dziedziczenia, doboru naturalnego i naturalnej selekcji autorstwa Karola Darwina. Wraz ze swoimi zwolennikami francuski pisarz utworzył „Grupę Medanu”, stowarzyszenie zrzeszajże zwolenników literatury naturalistycznej.
Według naturalistów człowiek podlega prawom natury, której jest częścią. Jego życie płynie pod znakiem walki o przetrwanie. W czasach zdominowanych przez kapitał, pieniądz zyskał status boga, a ludzie byli w stanie posunąć się do wszystkiego, by go zdobyć. Naturaliści postrzegali ówczesny świat w bardzo pesymistyczny sposób. Opisywali go bez zbędnych upiększeń, wskazując na jego patologię i brzydotę.
Jak pisał sam Zola: „Naturalizm w literaturze jest to zwrot do natury człowieka, bezpośrednia obserwacja, dokładna anatomia, pojmowanie i malowanie tego, co istnieje”. we wstępie do powieści Thérèse Raquin z 1867 roku uważanym jest za manifest programowy naturalizmu. Według Zoli literatura nowoczesna powinna skupić się na możliwie jak najdokładniejszym przedstawianiu świata. Jedynie prawdziwą literaturą była ta weryfikowalna, sprawdzalna podobnie jak eksperymenty medyczne. Uważał, iż tworzenie powieści powinno przypominać operację na żywym organizmie, która może udać się tylko wtedy, gdy chirurg będzie przestrzegał zasad. Pisarz, który będzie uciekał się do upiększania, fantazjowania zamiast skupić się prawdzie doprowadzi do „śmierci pacjenta”, czyli swojego dzieła.
Gdy dzieła Zoli zyskiwały międzynarodowe uznanie, pojawiła się liczna grupa naśladujących kunszt francuskiego pisarza. Dzięki nim estetyka naturalistyczna docierała do jeszcze większej liczby odbiorców, z czasem stała się ona dostępna dla mas. Pisarze tacy jak Guy de Maupassant opierali się w swojej twórczości na schematach i metodach opracowanych przez Zolę. W tym samym czasie powieści Zoli ulegały przeróbkom dramaturgicznym. Nawet takie dzieło jak Germinal doczekało się adaptacji teatralnej, dzięki której jego treść dotarła do nowych odbiorców. Naturalizm dotarł również za Ocean. W Stanach Zjednoczonych uwidocznił się on w dziełach chociażby Theodore Dreisera czy Franka Morrisa. W takich powieściach Morrisa jak Vandover and the Brute czy McTeague: A Story of San Francisco, bohaterowie byli bardzo wyraźnie „skażeni”, brutalni, ich natura wynikała ze środowiska, w którym żyli oraz z odziedziczonych genów (te dwa czynniki kształtowały ludzką osobowość według Hipolita Taine’a, francuskiego filozofa, z którym zgadzał się Zola). Druga z wymienionych powieści miała znaczący wpływ na rozwój kina. Erich von Stroheim w 1924 roku zakończył pracę nad swym niezwykle długim (dziesięciogodzinnym!) filmem Chciwość (Greed), opartym właśnie na powieści Morrisa opisującej losy pewnego dentysty. Reżyser obrazu powiedział, że naturalistyczna estetyka mogła być przełożona na inne medium. Właśnie wtedy, w 1924 roku ziścił się plan Zoli, by uczynić sztukę zrozumiałą dla mas, dzięki stworzeniu szczegółowej narracji.