Samotni w tłumie. Sto lat samotności, Samotność długodystansowca. Czy samotność jest cechą współczesności? Nie – nie tylko. Świadczy o tym przegląd literatury od Biblii po wiek XX. Ale w istocie to temat uniwersalny i problem nieprzemijający.

Samotność

Dokument zawiera

1. Materiał główny
• Chronologiczny przegląd materiału literackiego
• Propozycję bibliografii podmiotu i przedmiotu
• Techniki prezentowania
- Jak uatrakcyjnić prezentację?
- Jak o tym mówić?
- Cytaty do wykorzystania

2. Warianty realizacji

Realizacja 1.
Odnosząc się do wybranych utworów, rozważ myśl Władysława Tatarkiewicza: "Samotność jest przyjemnością dla tych, którzy jej pragną, i męką dla tych, co są do niej zmuszani".

Realizacja 2.
"Samotność - cóż po ludziach..." (Adam Mickiewicz). Twoje refleksje o istocie samotności i literackich samotnikach.

Realizacja 3.
Samotność - rozważania o znanych Ci bohaterach literackich i filmowych.

Komentarz
Samotni w tłumie. Sto lat samotności, Samotność długodystansowca. Czy samotność jest cechą współczesności? Nie - nie tylko. Świadczy o tym przegląd literatury od Biblii po wiek XX. Ale w istocie to temat uniwersalny i problem nieprzemijający.

Do jakiej prezentacji?
• Samotność bohatera literackiego. Zaprezentuj na wybranych przykładach.
• Samotność jako konsekwencja bycia wyjątkowym. Zaprezentuj losy bohaterów, którzy skazani byli na niezrozumienie i samotność.
• Prześledź losy samotników w literaturze. Jakie były przyczyny i skutki ich samotności?
• Niezrozumiani przez świat. Opowiedz o losach wielkich indywidualistów w literaturze.

Jak może brzmieć temat pracy?
• "Samotność - cóż po ludziach…" (Adam Mickiewicz). Twoje refleksje o romantycznych samotnikach.

Bibliografia podmiotu
• Sofokles - Antygona
• Miguel Cervantes - Don Kichot
• William Szekspir - Hamlet
• Daniel Defoe - Robinson Crusoe
• Johann Wolfgang Goethe - Cierpienia młodego Wertera
• George Byron - Giaur
• Adam Mickiewicz - IV i III cz. Dziadów, Romantyczność, Do samotności, Sonety krymskie
• Juliusz Słowacki - Kordian, Hymn (Smutno mi, Boże…)
• Cyprian Kamil Norwid - Samotność, Klaskaniem mając obrzękłe prawice
• Honoriusz Balzak - Ojciec Goriot
• Bolesław Prus - Lalka
• Henryk Sienkiewicz - Latarnik
• Stefan Żeromski - Siłaczka, Ludzie bezdomni
• Franz Kafka - Proces
• Albert Camus - Dżuma
• Gustaw Herling-Grudziński - Wieża
• Gabriel García Márquez - Sto lat samotności
• Tadeusz Konwicki - Mała apokalipsa

Bibliografia przedmiotu
• David Riesman, Samotny tłum, Warszawa 1996
Słynna książka socjologa o atomizacji współczesnego społeczeństwa.
• Jan Kłossowicz, Samotność i uniwersalizm Witkacego, w: Alina Brodzka i Andrzej Żabicki (red.), Z problemów literatury polskiej XX wieku, Warszawa 1965
Artykuł na temat samotności artysty.
• Maciej Chrzanowski, Stanisław Tarkowski, Szkolny słownik motywów literackich, Warszawa 2003, hasło: samotność.

1. Materiał główny

Samotność w cierpieniu
• Prometeusz w samotności cierpi katusze przykuty do skały w górach Kaukazu.
• Również Syzyf, ukarany przez Zeusa, musi sam - bez końca - wtaczać pod górę ciężki kamień.
• Księga Hioba - biblijny bohater musi samotnie radzić sobie z cierpieniem zsyłanym na niego bez powodu przez Boga.
• Nowy Testament - w sytuacjach dla siebie najtrudniejszych - w Ogrójcu i na krzyżu - Chrystus pozostaje całkowicie sam.

Samotność w służbie idei
• Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza - "szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie". Zdaniem Wallenroda własne szczęście, w zestawieniu z tragedią kraju, nie mogło być pełne. Musiał wybrać samotność.
• Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego - Tomasz Judym rezygnuje z planów ułożenia sobie życia z Joasią Podborską, ponieważ jest przekonany, że przeszkodzi mu to w całkowitym oddaniu się służbie innym ludziom.
• Siłaczka Żeromskiego - młoda nauczycielka, Stanisława Bozowska, postanawia całkowicie poświęcić się pozytywistycznej pracy u podstaw, czyli działalności pedagogicznej na zacofanej wsi. Ceną jest dojmująca samotność.

Materiał - przegląd chronologiczny
Biblia i antyk
Samotność legła u początków stworzenia - samotny czuł się Bóg, toteż postanowił powołać do życia pierwszego człowieka, samotny był również Adam, dlatego Stwórca zesłał mu towarzyszkę życia - Ewę.
W Biblii zresztą zwraca się często uwagę na to, że tylko w samotności człowiek doświadcza spraw najważniejszych, zarówno najpiękniejszych, jak i najtrudniejszych. Przejmującym opisem samotności jest scena w Ogrójcu - Jezus, wokół którego zawsze gromadziły się tłumy, w dramatycznej sytuacji tuż przed śmiercią, pełen obaw i ludzkiego strachu, jest sam - towarzyszący mu apostołowie zasnęli. Krańcowy przejaw osamotnienia to męka na krzyżu - poczucie opuszczenia nie tylko przez ludzi, lecz także Boga, wyraża przejmujące zdanie "Boże mój, Boże, czemuś mnie opuścił?".
W literaturze antycznej na samotność skazani są bohaterowie, którzy buntują się przeciwko istniejącemu porządkowi. Tak jest w przypadku Antygony, która wbrew woli władcy postanawia pochować swojego brata. Tak też dzieje się z Prometeuszem pomagającym ludziom mimo sprzeciwu bogów - w efekcie, przykuty do skał Kaukazu, samotnie musi znosić swoje niekończące się cierpienie.

Średniowiecze
Wybór samotnego życia w wiekach średnich oznaczał możliwość całkowitego poświęcenia się Bogu i niesienia pomocy innym ludziom.
Przykładem może być bohater Legendy o świętym Aleksym, który w noc poślubną postanawia zrezygnować z życia małżeńskiego i porzucić rodzinę. Ważnym tematem literatury średniowiecza jest śmierć, wobec której człowiek zostaje sam. Roland umiera z dala od innych ludzi, na szczycie góry, w pięknej scenerii. Uczony Polikarp z traktatu Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, wcześniej "wyzywający" Śmierć na spotkanie, po urzeczywistnieniu swojego życzenia będzie musiał samotnie pokonać paraliżujący strach, by zmierzyć się z tą, która decyduje o ludzkim życiu.

Renesans i barok
Samotność bywa również dla bohaterów renesansowych tekstów doświadczeniem bolesnym. Po śmierci córki poczucie wyobcowania towarzyszy autorowi Trenów - rzeczywistość ziemska bez ukochanej osoby okazuje się pusta i pozbawiona sensu. W Pieśni IX z Ksiąg pierwszych czy też we fraszce O żywocie ludzkim ujawnia się bolesne przekonanie, że człowiek jest tylko osamotnioną zabawką w rękach Boga, który patrzy nań z góry i śmieje się z jego starań. Samotnie walczy z szatanem Mikołaj Sęp-Szarzyński - może zwrócić się tylko do Boga.
Samotność jest też jednym z najważniejszych doświadczeń bohaterów Szekspirowskich. Hamlet to postać, która izoluje się od innych ludzi i zamyka w świecie własnych rozmyślań, wątpliwości, niekończących się rozterek. Jest samotny również dlatego, że musi ukrywać swój plan zemsty za śmierć ojca, czego konsekwencję stanowi przybranie maski człowieka szalonego. Jego ukochana, Ofelia, także czuje się osamotniona - nie rozumie, dlaczego Hamlet odrzuca jej miłość, nie potrafi pogodzić się z całkowitym przekreśleniem niedawnego uczucia.

Samotnicy epoki oświecenia
Najważniejszy - Robinson Crusoe z powieści Daniela Defoe. Katastrofa statku skazuje bohatera na długoletnią samotność. Przez dwadzieścia osiem lat przebywa na bezludnej wyspie, gdzie musi radzić sobie nie tylko z poczuciem dotkliwego osamotnienia, lecz także z otaczającą go dziką przyrodą, którą stopniowo oswaja, budując od podstaw swój mały świat. Dopiero po dwudziestu trzech latach zyskuje towarzysza - uratowanego z rąk ludożerców -Piętaszka.

Kult samotności w romantyzmie
Twórcy tej epoki nie tylko pisali o niej niezwykle często, ale przede wszystkim doświadczenie to podnieśli do rangi wcześniej niespotykanej. Powodów samotności jest wiele. Przede wszystkim - nieszczęśliwa miłość. Gustaw z IV części Dziadów jest samotny (o tym, jak bardzo, wymownie świadczy to, że za swego najbliższego przyjaciela uważa… gałązkę jodły), ponieważ wciąż kocha kobietę, która poślubiła innego, ale także dlatego, że nikt nie potrafi zrozumieć rozmiaru jego uczuć. Samotność Gustawa wydaje się nie mieć końca - samobójstwo nie tylko nie oznacza kresu cierpień, ale przeciwnie - wzmaga je. Bohater staje się pustelnikiem "umarłym dla świata", widmem istniejącym na granicy dwóch światów.
Nieszczęśliwa miłość do zaręczonej z innym Lotty to również powód samotności Wertera. Ale bohater powieści epistolarnej Johanna Wolfganga Goethego czuje się -wyobcowany również dlatego, że z powodu swojej wrażliwości nie potrafi odnaleźć dla siebie miejsca w otaczającym świecie, nie jest w stanie dostosować się do obowiązujących schematów i konwenansów, a przede wszystkim odczuwa trudny do zrozumienia przez innych ból istnienia (Weltschmerz), odbierany jako szaleństwo.
To zresztą typowa choroba wieku, na którą cierpi wielu romantycznych bohaterów, by wymienić tylko Kordiana z dramatu Juliusza Słowackiego.
Alienacja romantyków miała jeszcze jedną przyczynę: postacie z utworów tej epoki cechuje zwykle nieprzeciętna wrażliwość, dzięki której odbierają świat (także świat uczuć) o wiele mocniej, głębiej, intensywniej niż inni. Tak jest w przypadku bohaterki ballady Romantyczność Mickiewicza - jej samotność wynika nie tylko z tęsknoty za zmarłym Jasieńkiem. Karusia widzi więcej, słyszy głos ukochanego, ma zdolność obcowania z innym światem i otwarcia się na tajemnicę. I chociaż zgromadzony wokół niej tłum wierzy dziewczynie (z wyjątkiem starca strzegącego swego "szkiełka i oka"), nikt nie jest w stanie odczuwać, widzieć i słyszeć tego, co ona - a to w oczywisty sposób wzmaga poczucie alienacji.
Różnica wrażliwości oddziela także od świata Giaura z powieści poetyckiej George’a Byrona. Mężczyzna naznaczony piętnem nieszczęśliwej miłości, morderstwa, ale i religijnej obcości, czuje się niezrozumiany i wyalienowany, ale też sam izoluje się od innych: zamieszkuje w klasztorze, w którym unika uczestnictwa we wspólnocie.
Bohaterowie romantyczni są często skazani na samotność, ale też nierzadko sami się na nią decydują. Konrad Wallenrod porzuca ojczyznę i ukochaną, aby wykonać dwuznaczną moralnie misję wyniszczenia zakonu krzyżackiego jako jego mistrz. Poczucie wyobcowania wynika też zresztą z charakteru misji - Wallenrod musi przywdziać maskę, oszukiwać, a jednocześnie sam zmagać się z tym brzemieniem, o którym nikomu nie może powiedzieć. Z powodu samotności cierpi Gustaw-Konrad z III części Dziadów, ale również i on w jakimś sensie sam ją wybiera. Wynosi się ponad zwykłych ludzi, rości sobie prawo do władania ludzkimi duszami, rywalizuje z Bogiem, a nawet uważa się za lepszego od Niego. Alienacja wynika także z niemożliwości porozumienia. Język, niezdolny do wyrażenia jego uczuć i myśli, okazuje się barierą oddzielającą bohatera od ludzi.
Warto również pamiętać o tym, że samotność widziana była przez romantyków nie tylko jako doświadczenie dramatyczne, lecz także jako stan upragniony. Mickiewicz w jednym ze swoich wierszy (Do samotności) wprost zwraca się do samotności i pisze, że biegnie do niej "jak do wody", że jest ona dla niego rozkoszą, pozwalającą wznieść się ponad zwyczajne życie.

Słynne sceny samotnych romantyków
• Gustaw-Konrad w celi więziennej (Wielka Improwizacja zaczyna się słowami: "Samotność - cóż po ludziach, czy-m śpiewak dla ludzi?")
• Kordian na szczycie Mont Blanc: "Jam jest posąg człowieka na posągu świata"

Pozytywizm i realizm a samotność
Pozytywistyczną powieścią, w której idealiści zmagają się z dojmującą samotnością, jest Lalka Bolesława Prusa. Wokulski czuje się samotny, ponieważ wyrasta ponad swój czas i swoje środowisko. Izolowany przez arystokratów, niezrozumiany przez otoczenie, które opacznie odbiera jego zachowania i wciąż o nim plotkuje, jest rozgoryczony z powodu daremności podejmowanych przez siebie wysiłków, zwłaszcza wobec chłodnej i cynicznej Łęckiej. Postacią wyalienowaną ze społeczeństwa jest też Ochocki - idealista niepotrafiący odnaleźć się w świecie, którym rządzi pieniądz i pozycja społeczna. A przecież to nie wszyscy bohaterowie doświadczeni bolesną samotnością - wymienić można jeszcze marzyciela Ignacego Rzeckiego, Izabelę, niezdolną do prawdziwego, szczerego kontaktu z drugim człowiekiem, nie mówiąc już o miłości, czy panią Stawską, z jednej strony beznadziejnie zakochaną w Wokulskim, z drugiej - nieodwzajemniającą gorącego, choć skrywanego uczucia Rzeckiego…
Samotność doskwiera też wyraźnie tytułowemu bohaterowi powieści Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka. W zamian za bezgraniczną miłość do córek, które bez skrupułów pozbawiły go wszystkich pieniędzy, by realizować swoje zachcianki, musi zmagać się z nędzą i samotnością - w chwili śmierci czuwa przy nim jedynie de Rastignac.

Młoda Polska i modernizm - znów samotność na piedestale
Twórcy Młodej Polski wielokrotnie podkreślają, że człowiek musi sam radzić sobie z przeciwnościami losu, ale także z własnymi lękami, tęsknotami i wątpliwościami, co w symboliczny sposób pokazał Jan Kasprowicz w Krzaku dzikiej róży (róża jest, być może, właśnie metaforą ludzkiego życia). Samotność to bowiem podstawowe doświadczenie dekadentów, o czym świadczą m.in. takie utwory jak Koniec wieku XIX i Nie wierzę w nic Kazimierza Przerwy-Tetmajera czy też Deszcz jesienny Leopolda Staffa.

Dwudziestolecie międzywojenne - samotny Każdy
W dwudziestoleciu pojawiają się po raz pierwszy wyraziste portrety bohaterów wyobcowanych w świecie rozwijającej się cywilizacji, biurokracji czy też wielkich systemów ideologicznych. Przykładem może być postać z Procesu Franza Kafki, Józef K., który bez powodu zostaje aresztowany i oskarżony o bliżej niesprecyzowane przestępstwo. Zaszczuty i całkowicie bezradny nie ma szans na ocalenie - musi ponieść klęskę. Powieść tę interpretowano jako obraz sytuacji mieszkańców państwa totalitarnego, ale można ją także rozumieć bardziej uniwersalnie - jako alegorię samotności człowieka w absurdalnym świecie.

Współczesność - samotność w tłumie
Niezwykle ważną rolę w kulturze XX w. odegrała filozofia egzystencjalna, wedle której w zasadzie niemożliwe jest porozumienie między ludźmi ("piekło to inni" - twierdził Jean Paul Sartre). Człowiek sam konstruuje własną egzystencję (jak zresztą uważali egzystencjaliści - absurdalną): sam może nadać swemu życiu sens lub też zupełnie przeciwnie. A zatem człowiek jest nieograniczenie wolny, a jednocześnie… nieograniczenie samotny. Z filozofii egzystencjalnej wyrastają powieści Alberta Camusa. Dżuma to utwór o pokonywaniu własnej samotności, odrzucaniu izolacji od świata na rzecz solidarności z innymi, czego przykład może stanowić postawa doktora Rieux.
Inne nieco jest opowiadanie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Wieża. W utworze tym splatają się historie trzech postaci: trędowatego, z powodu choroby samotnie zamieszkującego w wieży, nauczyciela, który w wyniku osobistej tragedii wybrał życie z dala od ludzi, i wreszcie samego narratora zastanawiającego się nad tym, czy całkowita, totalna samotność jest w ogóle możliwa. Im bardziej główny bohater wczytuje się w historie postaci, które zna jedynie z książki francuskiego romantyka de Maistre’a, tym bardziej uświadamia sobie, że samotność to największa tajemnica człowieka, której nikt inny nie jest w stanie przeniknąć. Ważną rolę odgrywa też w opowiadaniu symboliczna postać pielgrzyma świętokrzyskiego, kamiennego wędrowca, który - jak głosi legenda - robi niezauważalne dla ludzkiego oka kroki, wiodąc pełną cierpienia, samotną wędrówkę aż do kresu świata.
Wyobcowany w świecie czuje się też bohater Blaszanego bębenka Güntera Grassa. Oskar podejmuje zaskakującą decyzję o tym, by w wieku trzech lat przestać rosnąć. Od tej pory nie rozwija się już fizycznie, ale psychicznie i umysłowo - jak najbardziej. Zwykle niezauważany albo lekceważony, może swobodnie obserwować świat, do którego odnosi się z chłodnym dystansem. Niestety, sam również - jako karzeł - traktowany jest przez innych nie do końca poważnie i uważany za odmieńca, co powoduje bolesną samotność dorosłego chłopca.
Wypowiadając się na temat samotności, nie można zapomnieć o niezwykle istotnym XX-wiecznym dziele Gabriela Garcii Márqueza. Chodzi o powieść Sto lat samotności. Zgodnie z przepowiednią Melquiadesa siedem pokoleń rodu Buendiów musi przez sto lat żyć z jej piętnem. I nie chodzi jedynie o wyobcowanie mieszkańców Macondo z reszty społeczeństwa, ale także o dojmującą samotność każdego z członków rodziny, samotność, która okazuje się swego rodzaju fatum nieodmiennie ciążącym nad ludzką egzys-tencją.

Jak uatrakcyjnić prezentację?
• Pogrupuj na wykresie bohaterów samotnych z wyboru i z przymusu.
• Zwróć uwagę na to, że samotność to stan dla człowieka nienaturalny, bowiem człowiek to istota społeczna albo, inaczej mówiąc, zwierzę stadne.
• Zauważ: sama obecność ludzi nie musi likwidować poczucia samotności. Specyfika naszych czasów powoduje, że jesteśmy samotni w tłumie obcych i obojętnych ludzi.
• Zajrzyj na strony czatów internetowych. Zauważ, ilu samotnych ludzi szuka tam towarzystwa.

Jak o tym mówić?
• Stosuj wyrażenia: atomizacja społeczeństwa, rozwarstwienie społeczne, samotność z wyboru, niezrozumienie, pustelnictwo, istota społeczna, przeznaczenie.
• Możesz rozpocząć: Człowiek jest istotą społeczną, przynajmniej tak twierdzą psychologowie. Może właśnie dlatego samotność jest dla niego ogromnym cierpieniem. Istnieją jednak jednostki wyjątkowe...

Filmy do wykorzystania
• Kobieta samotna, reż. Agnieszka Holland - niezwykle pesymistyczna opowieść o trudnym spotkaniu dwóch nieszczęśliwych, samotnych osób - górnika, okaleczonego podczas wypadku w kopalni, i listonoszki, wychowującej syna. Tytułowa bohaterka jest samotna na wiele sposobów: nieakceptowana przez sąsiadów, w pracy, przez rodziców w szkole syna; musi sobie radzić z poczuciem niespełnienia, z przekonaniem, że mimo starań i najlepszych intencji życie pozbawiło ją wszystkiego, co najważniejsze i najpiękniejsze.

• Nadzy, reż. Mike Leigh - Londyn pokazany jako miasto spełniającej się apokalipsy, najważniejszym doświadczeniem żyjących w nim ludzi jest całkowita samotność. Otwarcie się w tym świecie na innego człowieka, na miłość okazuje się ryzykiem, na które zdobywają się tylko nieliczni.

• Okruchy dnia, reż. James Ivory - główny bohater Stevens, kamerdyner w bogatym domu, to mistrz w swoim fachu. Pochłonięty całkowicie tym, co powierzchowne (dbałość o dobre maniery w każdej sytuacji, perfekcyjna czystość w domu itp.), jest w gruncie rzeczy człowiekiem pustym, wyobcowanym i w swej samotności tragicznym.

• Amadeusz, reż. Miloš Forman - muzyczny geniusz (Mozart) jest postacią krańcowo wolną, ale też bezgranicznie samotną. Tę opowieść o cenie, jaką trzeba płacić za geniusz, odczytywano również jako wyraz samotności samego Formana w świecie amerykańskiego show-biznesu.

• Przejrzeć Harry’ego, reż. Woody Allen - mimo sukcesów zawodowych tytułowy bohater - wzięty pisarz - czuje się człowiekiem wyobcowanym, samotnym i pozbawionym tożsamości (podkreśla to jego "rozmyta" postać na ekranie). Ma za sobą całą serię rozwodów, kochanek i wizyt u psychoanalityków, jednak w chwili, gdy macierzysta uczelnia przyznaje mu nagrodę, zdaje sobie sprawę z pustki własnego życia.

• Upadłe Anioły, reż. Wong Kar-Wai - w brutalnym, krzykliwym świecie Hongkongu wszyscy okazują się być samotni, czego dowodem może być noszenie przez jednego z bohaterów fikcyjnej fotografii rodzinnej, którą pokazuje znajomym, by zapełnić pustkę życia. Między płatnym zabójcą a jego wspólniczką rodzi się uczucie, o które jednak żadne z bohaterów nie będzie w stanie zawalczyć.

• Samotni, reż. David Ondriček - to niezwykle wiarygodna, rozgrywająca się w praskiej scenerii opowieść o sześciu młodych ludziach, którzy bezskutecznie próbują ułożyć sobie życie uczuciowe. Pragną miłości, ale nie są do niej zdolni. Nie potrafią pokonać własnego egoizmu, obce jest im słowo "poświęcenie", nie są w stanie zdobyć się na wierność. Młody reżyser opowiada o tym jednak niezwykle ciepłym, żartobliwym tonem - -dlatego bohaterowie budzą sympatię (np. Jakub, który pali zbyt dużo trawki i zapomina, że… ma już dziewczynę) i pozwalają widzom odnaleźć w ich losach samych siebie.

Cytaty do wykorzystania

Biada samotnemu.
Biblia, Księga Hioba

Samotność jest przedsionkiem śmierci.
Anne Louise de Staël-Holstein

Wszystko można nabyć w samotności, prócz charakteru.
Stendhal

Trzeba być samotnikiem, aby czuć własne serce i aby kochać; ale trzeba być światowcem, aby mieć powodzenie w miłości.
Stendhal

Samotność - cóż po ludziach, czy-m śpiewak dla ludzi?
Adam Mickiewicz

Ten, który nie jest kochanym, jest zawsze samotny wśród tłumu.
George Sand

Samotność lubią tylko głupcy lub mędrcy, ospali lub poeci.
Henryk Sienkiewicz

Wierna, nieco gorzka piastunka - samotność.
Jarosław Iwaszkiewicz

Człowiek mógłby żyć samotnie przez całe życie. Ale chociaż sam mógłby wykopać swój grób, musi mieć kogoś, kto go pochowa.
James Joyce

Chodzę tu, chodzę tam,
Z tłumem ludzi zawsze sam.
Edward Stachura

Dopiero w samotności człowiek jest naprawdę sobą.
José Ortega y Gasset

Kto sam wykluczy się ze społeczności, tego i ludzie wykluczą bez żalu i bez szczególnej zachęty i jeszcze się postarają, by na zawsze zamknąć mu powrót na wypadek, gdyby się rozmyślił.
Ivo Andrić

Poczucie samotności jest właściwie jedynym namacalnym sprawdzianem naszego istnienia. Samotność jest wielką dźwignią najlepszych poczynań.
Michał Choromański

Pochwała samotności to najpiękniejsza balowa zabawa po północy.
Adolf Nowaczyński

Nie wódź mnie, panie, dalej - tam się noc urywa
i od brudnych kanałów dmie samotna śmierć.
Krzysztof Kamil Baczyński

Samotność, jaką człowiek może znieść i nie umrzeć, ma granice, tak samo jak napięcie elektryczne.
William Faulkner

Im bardziej człowiek się izoluje, tym bardziej natarczywi stają się nicponie i plotkarze.
Sřren Aabye Kierkegaard

Im dalej brniesz w nieznane, tym mniej przyjaciół pozostaje z tobą.
Gdy postępując naprzód, osiągniesz granice niedostępne dla innych, pozostaniesz ostatecznie sam.
Hans Selye

2. Warianty realizacji

Realizacja 1.
Odnosząc się do wybranych utworów, rozważ myśl Władysława Tatarkiewicza: "Samotność jest przyjemnością dla tych, którzy jej pragną, i męką dla tych, co są do niej zmuszani".

Zacznij:
Nie ulega wątpliwości, że samotność niechciana, do której człowiek w wyniku rozmaitych życiowych okoliczności jest zmuszany, to - zgodnie z tym, co twierdził wybitny filozof Władysław Tatarkiewicz - prawdziwa męka. Moim zdaniem jednak określenie "zmuszeni do samotności" jest nieprecyzyjne. Nieczęsto bowiem przymus uwidacznia się w sposób oczywisty - tak jak w przypadku rodu Buendiów, bohaterów "Stu lat samotności" Márqueza, którzy zostali naznaczeni piętnem samotności przepowiedzianym przez Melquiadesa, zmagają się z nim przez siedem kolejnych pokoleń. Zwykle bohaterowie są "zmuszani" do samotności - przez los?, okoliczności?, Boga? - w sposób mniej jednoznaczny.

Układ materiału

Konieczność przeżywania cierpienia w samotności (nie jest to własny wybór, ale konieczność):
• Prometeusz,
• Syzyf,
• Hiob (Księga Hioba),
• Chrystus w Ogrójcu i umierający na krzyżu (Nowy Testament),
• Maryja (Lament świętokrzyski).

Bohaterowie opuszczeni przez ukochanych:
• Hamlet Williama Szekspira (Ofelia),
• Romantyczność Adama Mickiewicza (Karusia),
• Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza (Aldona),
• Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej (Andrzejowa Korczyńska),
• Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego (Joasia Podborska),
• Brzezina Jarosława Iwaszkiewicza (Bolesław).

Artysta samotny, niezrozumiany, wyobcowany (trzeba tu również przypomnieć losy wielu rzeczywis-tych poetów, jak choćby Norwida czy Słowackiego):
• Klaskaniem mając obrzękłe prawice Cypriana Kamila Norwida,
• Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego (Orcio - powołanie artysty jest w pewnym sensie jego przekleństwem),
• Anioł przy moim stole, reż. Jane Campion.
"Skazanie" na samotność jest jednak często o wiele bardziej skomplikowane, ponieważ wynika z rozmaitych przyczyn, w których własna wola łączy się z zewnętrzną koniecznością.
Wyjątkowa wrażliwość, intensywniejszy odbiór świata - nie jest to ani wina konkretnych postaci, ani też ich wybór; takie są - i z tego powodu nie mogą znaleźć miejsca w otaczającej rzeczywistości:
• Hamlet Williama Szekspira,
• René François René Chateaubrianda,
• Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolf-ganga -Goethego,
• Kordian, Horsztyński Juliusza Słowackiego,
• Bohater naszych czasów Michaiła Lermontowa,
• Spowiedź dziecięcia wieku Alfreda de Musseta,
• Wyśnione życie aniołów, reż. Eric Zonca,
• Anioł przy moim stole, reż. Jane Campion.
Nie można też zapominać o bohaterach, którzy wybrali samotność w imię wyższych ideałów. Czyli tak naprawdę wybrali ideały czy też określone wartości, a nie samotność. Ona jest ceną za misję, jaką mają do spełnienia. Ceną niełatwą, ceną, która boli, uwiera, ale z którą trzeba się pogodzić:
• Książę niezłomny Pedra Calderóna de la Barca,
• Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza,
• Ludzie bezdomni, Siłaczka Stefana Żeromskiego.

Nawet dla osób obwołanych świętymi samotność - wybierana świadomie i samodzielnie - jest cierpieniem, tyle że przeżywanym z godnością i heroizmem:
• Legenda o świętym Aleksym,
• Molokai. Historia ojca Damiana, reż. Paul Cox.

Świadomy wybór samotności nie zmienia bowiem nig-dy tego, że jest ona doświadczeniem trudnym:
• Dziady cz. III Adama Mickiewicza (Gustaw-Konrad),
• Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego (Raskolnikow).

Wybór samotności jest zawsze dramatyczny - konkretni bohaterowie dokonują go pod wpływem ściśle określonych okoliczności:
• Mizantrop Moliera (Alcest, rozgoryczony otaczającym go światem i ludźmi, postanawia zamieszkać na odludziu i wieść żywot pustelnika),
• Emancypantki Bolesława Prusa (Madzia Brzeska, niesprawiedliwie oczerniana przez otoczenie, zamyka się w klasztorze i poświęca Bogu),
• Na wspak Jorisa Karla Huysmansa (diuk, zdegustowany otaczającym go światem, zamieszkuje na odludziu w starym domu pod Paryżem),
• Brzezina Jarosława Iwaszkiewicza (po śmierci żony Bolesław izoluje się od otoczenia),
• Wieża Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (z powodu osobistej tragedii nauczyciel, o którym czyta narrator, wybiera życie z dala od ludzi).

Do absolutnej rzadkości należą utwory, w których samotność ukazywana jest jako wartość pozy-tywna:
• Do samotności Adama Mickiewicza,
• Samotność Cypriana Kamila Norwida.

Zakończ:
W swoim wystąpieniu starałem się udowodnić, że samotność niezwykle rzadko jest czymś, czego człowiek pragnie, jak pisał Władysław Tatarkiewicz. Wybór życia z dala od ludzi i od świata albo też - mimo uczestnictwa w otaczającej rzeczywistości - odczuwanie głębokiego osamotnienia w tym świecie to zawsze doświadczenie dramatyczne. Chwilowe osamotnienie, pozwalające przemyśleć pewne sprawy, zanurzyć się w siebie, zanalizować wszystko, co kłębi się w sercu albo umyśle (tak właśnie odbieram przywołane na końcu teksty Mickiewicza i Norwida), jest, oczywiście, niezbędne w życiu każdego człowieka. Ale samotność stała, trwająca przez dłuższy okres, to zawsze konieczność - będąca na przykład ucieczką czy też mniejszym złem - z którą człowiekowi jest źle. Nie bez powodu samotny Bóg stworzył człowieka, a Adamowi ofiarował towarzyszkę życia - Ewę. Istotą życia ludzkiego jest przecież życie z czyjego powodu, z kimś albo dla kogoś. Tylko wtedy ma ono naprawdę sens.

Realizacja 2.
"Samotność - cóż po ludziach…" (Adam Mickiewicz). Twoje refleksje o istocie samotności i literackich samotnikach.

Zacznij:
Zacytowane w temacie słynne słowa: "Samotność - cóż po ludziach…" wypowiada Konrad w czasie "Wielkiej Improwizacji". Wiem, że padają one w stanie poetyckiego uniesienia, ale mimo to nie mogę ich zrozumieć ani tym bardziej się z nimi zgodzić.
Żaden człowiek, jak mi się wydaje, nie ma prawa odrzucać innych ludzi. Nawet genialny artysta - tym bardziej Konrad, który mówi później o swojej misji wobec społeczeństwa i domaga się "rządu dusz". Jego słowa o samotności, jak sądzę, mają charakter prowokacyjny. Często w złości, kiedy czujemy się niezrozumiani przez otoczenie albo bardzo przez kogoś zranieni, mówimy podobne rzeczy: "nikogo nie potrzebuję", "wolę być sam" itp. A przecież właśnie w tych słowach kryje się wielka potrzeba kontaktu z drugim człowiekiem, wielka potrzeba bliskości.
Tak właśnie jest często z bohaterami literackimi i filmowymi, o których będę pisać. Są samotni z bardzo różnych powodów, w wyniku rozmaitych życiowych okoliczności, ale zawsze czują się ze swoją samotnością źle.

Układ materiału:

Przyczyny odrzucenia innych:
Nadmierna wrażliwość, nieprzystawalność do otaczającego świata:
• Hamlet Williama Szekspira,
• René François René Chateaubrianda,
• Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolf-ganga Goethego,
• Romantyczność Adama Mickiewicza,
• Kordian, Horsztyński Juliusza Słowackiego,
• Spowiedź dziecięcia wieku Alfreda de Musseta,
• Wyśnione życie aniołów, reż. Eric Zonca,
• Anioł przy moim stole, reż. Jane Campion.

Z powodu miłości
Nieodwzajemnione uczucie:
• Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolf-ganga Goethego,
• Dziady cz. IV Adama Mickiewicza,
• Bohater naszych czasów Michaiła Lermontowa,
• Lalka Bolesława Prusa,
• La Strada, reż. Federico Fellini.

Miłość, która nie uwalnia od samotności, ale okazuje się wielkim rozczarowaniem:
• Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej (Benedykt i Emilia),
• Anna Karenina Lwa Tołstoja (Anna i jej mąż Aleksy, a później również Anna i Wroński),
• Pani Bovary Gustawa Flauberta (nieudany związek Emmy z Karolem, a potem także z Leonem oraz Rudolfem),
• Noce i dnie Marii Dąbrowskiej (Bogumił i Barbara),
• Do Damaszku Augusta Strindberga,
• Nora Henryka Ibsena,
• Łuk Triumfalny Ericha Marii Remarque’a.

Niezaspokojona potrzeba miłości:
• Kordian Juliusza Słowackiego,
• Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego (Hrabia Henryk),
• Pierwszy krok w chmurach Marka Hłaski,
• Anioł przy moim stole, reż. Jane Campion,
• Upadłe Anioły, Spragnieni miłości, reż. Wong Kar-Wai,
• Amores Perros, reż. Alejandro Gonzales Inarritu,
• Samotni, reż. David Ondriček.

Dramat samotności osób niezdolnych do miłości:
• Lalka Bolesława Prusa (Izabela),
• La Strada, reż. Federico Fellini (Zampano),
• Okruchy dnia, reż. James Ivory (Stevens),
• Samotni, reż. David Ondriček.

Piętno geniuszu - w zwyczajnym świecie skazuje na samotność:
• Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego (Orcio),
• Klaskaniem mając obrzękłe prawice Cypriana Kamila Norwida,
• Amadeusz, reż. Miloš Forman,
• Anioł przy moim stole, reż. Jane Campion.

Jednostki wierne ideałom, heroicznie wypełniające swoją misję, zmuszone do samotności:
• Książę niezłomny Pedra Calderóna de la Barca,
• Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza,
• Ludzie bezdomni, Siłaczka Stefana Żeromskiego,
• Molokai. Historia ojca Damiana, reż. Paul Cox.

Samotność z powodu działań niemoralnych
W dobrej wierze, w imię wyższych wartości:
• Hamlet Williama Szekspira,
• Kordian Juliusza Słowackiego,
• Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza.

W imię egoistycznych pobudek:
• Makbet Williama Szekspira,
• Balladyna Juliusza Słowackiego.

Samotność wynikająca z poczucia, że jest się w otaczającym świecie obcym:
• Giaur George’a Byrona,
• Sonety krymskie, Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza,
• Hymn (Smutno mi, Boże…) Juliusza Słowackiego,
• Moja piosnka [II] Cypriana Kamila Norwida,
• Lalka Bolesława Prusa (Stanisław Wokulski),
• Latarnik Henryka Sienkiewicza,
• Tonio Kröger Tomasza Manna,
• Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej,
• Kobieta samotna, reż. Agnieszka Holland.

Niezdolność do życia w świecie takim, jaki jest - zamykanie się w rzeczywistości marzeń, iluzji, złudzeń:
• Don Kichot Miguela Cervantesa,
• Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego (Hrabia Henryk),
• Lalka Bolesława Prusa (Rzecki, Ochocki),
• Pani Bovary Gustawa Flauberta (Emma),
• Trzy siostry Antoniego Czechowa,
• Noce i dnie Marii Dąbrowskiej (Bar-bara),
• Szklany klosz Sylvii Plath (Esther),
• Trainspotting, reż. Danny Boyle.

Samotność w wielkim mieście:
• Michałko Bolesława Prusa,
• Podwójne życie Weroniki, Trzy kolory, reż. Krzysztof Kieślowski,
• Nadzy, reż. Mike Leigh,
• Chungking Express, Upadłe Anioły, reż. Wong Kar-Wai.

Zakończ:
Od zarania dziejów samotność jest jednym z podstawowych doświadczeń człowieka. Uciekamy przed nią, bronimy się, a przecież każdy doświadczył jej nieraz.
Czy tylko dlatego samotność tak często staje się tematem dzieł literackich, filmowych czy też malarskich? Wydaje mi się, że nie.
Jest w samotności - doświadczeniu trudnym i bolesnym - coś fascynującego, jakaś niemożliwa do wyrażenia tajemnica. Tylko w samotności człowiek potrafi zmierzyć się z najgorszymi, ale i najpiękniejszymi przeżyciami. Przede wszystkim jednak musi się zmierzyć sam ze sobą. Ze swoją słaboś-cią, ułomnością, ale też na przykład zaskakującą zdolnością przetrwania czegoś, z czym - jak moglibyśmy wcześniej sądzić - w ogóle sobie nie poradzimy.
Bez wątpienia samotność bywa doświadczeniem cennym, które nas hartuje i uczy, nawet jeśli nie potrafimy dokładnie powiedzieć - czego. Częściej jednak okazuje się wielkim życiowym dramatem, od którego - niestety - nikt z nas uciec nie jest w stanie.

Realizacja 3.
Samotnicy - rozważania o znanych Ci bohaterach literackich i filmowych.

Zacznij:
"Samotność - cóż po ludziach, czy-m śpiewak dla ludzi?"
To chyba najpopularniejszy cytat z polskiej literatury dotyczący ludzkiej samotności. Słowa te wypowiada Gustaw-Konrad w III części Mickiewiczowskich "Dziadów". Jest on jednym z najbardziej znanych samotników naszej literatury. Niejedynym. Mieliśmy szczęście do samotników. -Wymieńmy choć niektórych: bohaterowie romantyczni Wallenrod, Gustaw-Konrad, Kordian, wreszcie Judym, bohaterka "Siłaczki" - Stasia Bozowska, Wokulski, Rzecki, Róża z "Cudzoziemki" Kuncewiczowej, w pewnym sensie również Izabela Łęcka z "Lalki", Jagna z "Chłopów", Barbara Niechcic z "Nocy i dni", Wiktor Ruben z "Panien z Wilka" Jarosława Iwaszkiewicza, bohater "Pożegnania jesieni" Witkacego, Artur z "Tanga" Mrożka, a może i bohater "Kartoteki" Różewicza.
Może warto też wymienić postacie z mniej znanych utworów i drugoplanowe: rzesze samotnych i zakompleksionych guwernantek, bohaterkę "Białego małżeństwa" Różewicza, bohaterkę wiersza Leśmiana - pannę Annę…

Układ materiału:
Jednakże samotność, jak i miłość niejedno ma imię. Różne są źródła samotności wymienionych postaci. Niekiedy wynika ona z wyboru bohatera, niekiedy z konieczności, czasami jest przejawem poczucia wyższości, czasami kompleksu niższości. Bywa uwarunkowana chęcią pełnienia samotnej misji, poczuciem odrębności narodowej bądź płciowej, wreszcie - przejawem rezygnacji z radości życia…

Samotność bohaterów romantycznych
Do bohaterów, którzy czują się powołani do pełnienia misji, niewątpliwie należą bohaterowie romantyczni. Gustaw-Konrad wierzy, że jest zdolny stanąć na czele narodu, ba, ma poczucie, że mógłby lepiej rządzić światem niż Bóg. Jego samotność wynika z poczucia wyższości: czuje się kimś wyjątkowym, bo jest synem narodu wybranego i artystą. Podobnie Kordianowi wydaje się, że jest zdolny do wielkich czynów. A jednak mdleje na progu carskiej sypialni, gdy ma wypełnić swoją misję - zabić cara. Wydaje się, że ani Kordian, ani Gustaw-Konrad nie są zdolni do wielkich dokonań, do których wydają się powołani. Są jedynie neurotycznymi egotykami, niezdolnymi nawet do zapanowania nad sobą i własnym życiem. Kordian przegrywa ze Strachem i z Imaginacją…
Spośród bohaterów romantycznych jedynie Konrad Wallenrod wydaje się skuteczny: podstępem doprowadza do zguby wroga - znienawidzony zakon, wie, za co cierpi, czemu poświęca swój honor rycerski i rodzinne szczęście (zostawia przecież ukochaną żonę). Inna rzecz, że wybór ten nie daje Konradowi Wallenrodowi spokoju sumienia i satysfakcji: za utratę honoru i sprzeniewierzenie się chrześcijańskim i rycerskim zasadom płaci się słono…
Zarówno Gustaw-Konrad, jak i Kordian dokonują świadomego wyboru służby ojczyźnie, można jednak przypuszczać, że ich tak mocno manifestowana samotność to jedynie wynik osobistej klęski; służba ojczyźnie i obnoszenie się z własnym indywidualizmem to może nawet sposób na odreagowanie tej porażki. Inaczej jest w przypadku Wallenroda - choć był szczęśliwy w rodzinie, wybrał samotność, by służyć narodowi - wybór to dyskusyjny, ale bardziej wiarygodny, zwłaszcza że przynosi owoce - wprawdzie nie samemu bohaterowi, który ponosi osobistą klęskę, ale jego narodowi…

Wybór Judyma
Świadomy wydaje się również wybór doktora Judyma. I również wynika on z chęci pełnienia misji. Już nie wobec narodu, ale wobec pewnej warstwy społecznej - biedoty. Tomasz Judym wybiera samotność, bo wydaje mu się, że nie będzie mógł służyć innym, kochać innych, jeśli skoncentruje się na jednej wybranej osobie - ukochanej Joasi Podborskiej. Jego wybór również jest dyskusyjny, oparty na ludzkiej krzywdzie, podeptaniu uczuć drugiego człowieka. Judym to samotnik z wyboru, przekonany o własnej wyższości w stosunku do Joasi (ona myśli tylko o własnym i jego szczęściu, jemu wydaje się, że obejmuje sercem mnóstwo ludzi). Ale ma też Judym kompleks niższości wobec innych (wydaje mu się, że tylko on ma do spłacenia dług, bo wywodzi się z nizin społecznych). Wniosek? Być może i on jest bohaterem neurotycznym jak Kordian czy Gustaw-Konrad, bo nie umie godzić przypisanych człowiekowi życiowych ról: kontaktów z innymi ludźmi i dzielenia osobistego szczęścia z najbliższą osobą.
Świadomie wybierana przez bohaterów samotność nie zawsze wynika z konieczności pełnienia misji (jak u Siłaczki, Judyma czy Wallenroda).

Samotnośc jako obcość
Niekiedy bohater postanawia pozostać samotny z innych względów. Na przykład decyduje o tym poczucie odrębności religijnej, narodowej, odmienne pochodzenie. Róża z Cudzoziemki nigdy w Polsce nie poczuje się u siebie, dla wszystkich szkolnych koleżanek pozostanie dziewczyną z Taganrogu. Sama też uważa się za "cudzoziemkę" wyobcowaną w nowym kraju, który nie spełnia jej oczekiwań. Nowa ojczyzna kojarzy się jej z niepowodzeniami w dorosłym życiu - z rodzinnymi stronami wiązać ją będą natomiast do końca najpiękniejsze wspomnienia, choćby pierwszych artystycznych wzruszeń, pierwszej miłości, pierwszych usłyszanych komplementów.
Toteż pielęgnuje w sobie te wspomnienia, przecież każdy chce udowodnić sobie, że miał jakiś piękny okres w życiu…
Róża czuje się też "cudzoziemką" wśród zwykłych śmiertelników, zajętych codziennymi sprawami, dlatego że jest artystką. Izolacja od codziennych spraw, pogarda dla męża i koncentrowanie się jedynie na karierze córki to też przejaw dotkliwej samotności niespełnionej artystki. Róża jest samotna wśród zwykłych ludzi, samotna wśród artystów (bo nie starcza jej talentu), nie znajduje też wspólnego języka z córką, która bardziej od talentu ceni sobie inne wartości, co dla Róży jest niezrozumiałe. Czy samotność jest wyborem bohaterki? Właściwie tak, jest przecież wyniosła, gardzi mężem, nie robi nic, by przekonać się do kraju, w którym mieszka.
Można też jednak spojrzeć na ten wybór inaczej. To nie Róża jest winna, że tak ułożyło się jej życie: że utraciła młodzieńczą miłość, że wyrwano ją z rodzinnych stron, że nie ma na tyle talentu, by robić karierę…

Samotność jako warunek przetrwania
Jeszcze w innej sytuacji jest wybierający samotność bohater filmu Agnieszki Holland Europa, Europa. Ten żydowski chłopak opuszcza wraz z bratem rodziców, kiedy zaczynają się prześladowania Żydów. Bracia uciekają na wschód przed hitlerowcami, znajdą się w radzieckim sierocińcu, wkrótce jednak przypadek sprawi, że zostaną rozdzieleni. Nasz bohater trafia na front, najpierw walczy po radzieckiej stronie, potem w hitlerowskiej armii. Pozornie zmienia swą tożsamość i wymyśla sobie kolejne życiorysy: to komsomolca, to Niemca, który stracił rodziców. Faktycznie nikt nie zna mrocznego sekretu: tajemnicy jego pochodzenia. Bohater musi pozostać samotny po to, by przetrwać. Nie może sobie pozwolić na przyjaźń ani miłość - gdyby ktoś dowiedział się, że jest obrzezany, mógłby go wydać. Przypadkiem odkrywają to wprawdzie niektórzy ludzie (np. niemiecki przyjaciel z wojska - gej), pozostają jednak lojalni… Tajemnicy bohatera nie zna, oczywiście, jego niemiecka dziewczyna, zaślepiona wielbicielka Führera. Lęk przed odkryciem tajemnicy uniemożliwia bohaterowi normalne funkcjonowanie w armii i szkole (np. wspólne kąpiele z kolegami, a tym bardziej zbliżenie seksualne z dziewczyną).
Bohater filmu Europa, Europa sam wybiera samotność. Mógłby, oczywiście, zadecydować inaczej, ale alternatywą byłaby dla niego… śmierć albo przynajmniej większe prawdopodobieństwo śmierci. Na ten dramatyczny wybór skazuje chłopaka zaistniała sytuacja: wojna, szalejący antysemityzm…
Samotność bohatera Europy, Europy wynikała z jego pochodzenia, narodowości, wyznawanej religii. Czasami na wyobcowanie skazuje też… płeć.
Mickiewiczowska "dziewica-bohater", opisana w Śmierci Pułkownika, podobnie jak chłopak z Europy, Europy nie może ujawnić swojego prawdziwego oblicza. Tak jak jego tajemnicą było obrzezanie, symbol wyznawanej religii i żydowskiego pochodzenia, jej tajemnicą jest płeć, która nie pozwala - w myśl przyjętych w społeczeństwie zasad - stawać do walki zbrojnej. Taką samą tajemnicę ukrywa - znacznie jednak krócej - Grażyna, żona -Litawora z Mickiewiczowskiego poematu. Płeć jako piętno skazujące człowieka na samotność, wyobcowanie to w pewnym sensie także temat dramatu Tadeusza Różewicza Białe małżeństwo. Bohaterka nie jest w stanie sprostać roli, którą dyktuje jej płeć. To skazuje ją na samotność, bo nie chce niczego wybierać wbrew sobie…

Samotność jako inność
Kłopoty związane z własną płciowością, ale zupełnie odmienne niż bohaterki Białego małżeństwa, miała Jagna z Chłopów Reymonta. Nie chciała być samotnicą, wręcz przeciwnie, dążyła do kontaktów z ludźmi, zwłaszcza z mężczyznami, ale była tak owładnięta własną seksualnością, że nie mieściło się to w granicach norm przyjętych przez chłopską gromadę. Jagna była piękniejsza i bardziej namiętna niż inne kobiety z Reymontowskich Lipiec, była też odważniejsza, miała odwagę wdać się w romans z synem własnego męża, a nawet z synem miejscowego organisty - młodziutkim Jasiem, przyszłym księdzem.
Zapłaciła za to właśnie samotnością: piękna, bogata, kierowana przez zaradną matkę w efekcie została wykluczona z wiejskiej wspólnoty, potępiona i upokorzona - wywieziono ją na wozie z gnojem, narażono na ból i szyderstwo. Jagna otwiera tym samym grupę bohaterów, którzy nie chcieli być samotni, ale własnym postępowaniem doprowadzili do tego, że samotni pozostali. W pewnym sensie sami się do tego przyczynili, w pewnym sensie tak zadecydowało za nich życie. Bohater Pożegnania jesieni, małżonek, nie odnajduje szczęścia w małżeństwie, poszukuje go w ramionach kochanki, narkotykach, egzotycznych podróżach, dopiero po śmierci żony przekonuje się, jak bardzo ją kochał. Skupiony na sobie, pragnący poznać tajemnicę istnienia pozostaje samotny.

Samotność jako znak czasu
Być może nie jest on zdolny do miłości, jego głównym grzechem jest… egoizm. Podobny "grzech" popełniają bohaterowie kontrowersyjnego filmu Mariusza Trelińskiego Egoiści.
Akcja toczy się… we współczesnej Warszawie, bohaterowie to młodzi ludzie sukcesu, zarabiający duże pieniądze i dobrze ustawieni w życiu, ekstrawaganccy, lubiący dobrą i mocną zabawę, wspomagający się alkoholem i narkotykami. Nadają ton innym, budzą zazdrość, ale w tym wszystkim są… bardzo samotni. Treliński powiedział w jednym z wywiadów, że ich głównym grzechem jest samotność.
To przecież plaga naszych czasów, związana z gonitwą za karierą i pieniądzem, modą na luźne związki i swobodę obyczajową. O samotności mówią też przecież bestsellery takie jak Poddani Microsoftu Douglasa Couplanda czy Dziennik Bridget Jones Helen Fielding.

Samotność jako przekleństwo
Prócz bohaterów, którzy mniej lub bardziej świadomie wybrali samotność lub też świadomie jej nie wybierali, ale życiowe poszukiwania istoty bytu czy przyjemności rzuciły ich na samotniczą drogę, można wyróżnić grupę postaci, które samotności na pewno nie wybierają, a jednak pozostają samotne. Mało tego, wszystkie działania tych osób skupiają się na przerwaniu zaklętego kręgu samotności. A jednak krąg nie zostaje przerwany! Może podejmowane działania są niewłaściwe? Może pozorne? A może jakieś fatum prześladuje tych biednych samotników?! Kto do nich należy?
Niewątpliwie traktujący samotność jako przekleństwo główny bohater Lalki Stanisław Wokulski. Wszystkie jego siły i działania skupiają się wokół jednego celu: zdobycia ubóstwianej kobiety, kapryśnej, pięknej arystokratki - Izabeli Łęckiej. Wokulski, zdolny, silny człowiek, który wiele już przeszedł: był na Syberii (bo walczył w powstaniu), klepał biedę, wreszcie został właścicielem sklepu po śmierci niekochanej żony - Minclowej, jest operatywnym handlowcem, mężczyzną wykształconym, zamożnym, ogólnie szanowanym. A jednak to nie pozwala mu być szczęśliwym. Nic nie daje mu szczęścia: ani sukcesy, ani dochody, ani otaczający go ludzie. Nie interesują go żadne kobiety poza Izabelą. Myliłby się ten, kto by myślał, że Wokulski starał się o pieniądze, bo był chciwy albo miał niezwykle wygórowane ambicje. Nie ma też racji jego przyjaciel Rzecki, który dopatruje się w handlowej działalności Stacha podtekstów politycznych.
Wokulski ma tylko jeden cel życiowy: zdobycie Izabeli. Autor pozostawia czytelnika z niejasnymi przeczuciami, co zrobi zawiedziony w swej miłości pan Stanisław: zajmie się pracą naukową (a więc wybierze samotność!) czy też popełni samobójstwo (czego też już próbował!).
Obsesja samotności prześladuje też kobiece bohaterki, chociażby całe rzesze zakompleksionych guwernantek, zaludniających karty naszej literatury.
Może warto przywołać tu bohaterkę mało znanego wiersza Leśmiana - pannę Annę, przypomnianą w piosence Starego Dobrego Małżeństwa.
Panna Anna bardzo przypomina owe guwernantki, skupione na sobie, własnym wyglądzie i uczuciach i… jakże samotne:
Kiedy wieczór gaśnie
I ustaje dzienny znój -
Panna Anna właśnie
Najwabniejszy wdziewa strój.
Palce nurza smukłe
W czarnoksięskiej skrzyni mrok,
I wyciąga kukłę,
Co ma w nic utkwiony wzrok.
To - jej kochan z drewna,
Zły bezmyślny martwy głuch!
Moc zaklęcia śpiewna
Wprawia go w istnienia ruch.
On nic nie rozumie,
Lecz za niego działa - czar…
Panna Anna umie
Kusić wieczność, trwonić żar…
W dzień od niego stroni,
Nocą wielbi sztywny kark,
Nieugiętość dłoni,
Natarczywość martwych warg.
"Bóg zapomniał, w niebie,
Że samotna ginę w śnie!
Kogóż mam, prócz ciebie?
Pieść, bo musisz pieścić mnie!"
Tu następuje opis bolesnego - dosłownie i w przenośni - zbliżenia panny Anny i drewnianego pajaca.
Oto jeden z najbardziej przejmujących opisów samotności w naszej literaturze (Leśmian zresztą pięknie oddawał rozmaite jej odcienie - od tęsknoty aż po metafizyczną pustkę).

Zakończ:
Byłoby jednak niesprawiedliwie pokazywać jedynie bohaterów tak dramatycznie odbierających swoją samotność. Mamy przecież w naszej literaturze nawet pogodny portret Ignacego Rzeckiego, starego kawalera, dziwaka pogodzonego z własnym starokawalerstwem, skupionego na pracy w sklepie, układaniu życia przyjacielowi Stachowi i politycznych fantazjach.
Samotność ma tyle oblicz, ile ludzi. Niewątpliwie samotnym można być z wyboru i z konieczności. I że samotni mogą być także pozornie szczęśliwi, spełnieni bohaterowie. W tym sensie samotna jest Róża z "Cudzoziemki" czy Barbara z "Nocy i dni" albo Bohater "Kartoteki" niemogący odnaleźć się we współczesnej rzeczywistości…