Lasy Polski

Wykład I

Las:

1. Zwarte zbiorowisko drzew rosnących na pewnym obszarze, w określonych warunkach glebowych i klimatycznych. – Mały Słownik Języka Polskiego 1968

2. Ze stanowiska przyrodniczego, las stanowi wysoko zorganizowany zespół, którego głównymi składnikami są: gleba, rośliny, zwierzęta i klimat. – Profesor Marszałek T. 1999

3. Ustawa o lasach z 1991

Artykuł 3. Lasem w rozumieniu ustawy jest grunt:

1. O zwartej powierzchni co najmniej 0.10ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi) – drzewami i krzewami oraz runem leśnym – lub przejściowo jej pozbawiony;

2. Związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki leśnej: budynki, budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywany na parkingi leśne i urządzenia turystyczne.

Lasy Polski na tle typów lasów na Ziemi

Rodzaje lasów:

• Lasy iglaste strefy chłodnej

• Lasy mieszane strefy umiarkowanej

• Lasy strefy umiarkowanej ciepłej i wilgotnej

• Lasy wilgotne równikowe

• Lasy wilgotne tropikalne zrzucające liście

• Lasy suche

Lesistość Europy to około 30%

W Polsce występują lasy mieszane strefy umiarkowanej. Powierzchnia na osobę wynosi 0.24ha w sensie formalnym, wynikającym z ewidencji gruntu. Mogło natomiast zarosnąć lasem gdzieś, gdzie nie występował, a fakt ten nie został zgłoszony, a więc realna lesistość może być znacznie większa. Udział lasów w ogólnej powierzchni kraju wynosi 29,2%.

Największa lesistość:

• Obszary górskie

• Mała liczna ludności

• Ostry klimat utrudniający rolę

  • Skandynawia, Słowenia, Bośnia i Hercegowina, Rosja, Hiszpania i Grecja (wyjątki), Estonia, Łotwa, Austria

  • W Grecji i Hiszpanii zasobność lasów jest bardzo mała, drzewa są niskie i cienkie. Jednak jako las, kwalifikowane są krzewy maki. Stąd duża lesistość.

Podstawowe pojęcia stosowane w dendrometrii (nauka badająca drzewa i drzewostany)

• Wysokość drzewa (H) – pomiaru dokonuje się za pomocą wysokościomierza optycznego lub laserowego,

• Pierśnica drzewa (D) – średnica pnia drzewa na wysokości 1,3m od powierzchni gruntu. Narzędziem pomiarowym jest kulpa.

• Miąższość drzewa – objętość drewna w części nadziemnej drzewa

• Miąższość drzewostanu – suma miąższości drzew tworzących drzewostan. Miąższość drzewa i drzewostanu podaje się najczęściej w m³

• Zasobność drzewostanu – miąższość drzewostanu w przeliczeniu na 1 ha. Największa zasobność występuje w krajach górzystych. Norwegia cechuje się niską zasobnością ze względu na dużą wysokość drzew (nawet 7 m)

Funkcje lasów

• Ekologiczne – pochłanianie CO₂, glebochronna, wodochronna (nie zachodzi erozja), las jako ostoja bioróżnorodności, las jako miejsce życia zwierząt

• Społeczne – turystyka i rekreacja, las jako miejsce pracy (ok. 20 tys. zatrudnionych, być może nawet więcej; nie tylko robotnicy leśni, ale także pracujący poza lasem lecz z nim związani np. tartaki)

• Produkcyjne – pozyskiwanie drewna, zrębków (zazwyczaj zostawiane jako rekompensata dla lasu; rozkładają się w ściółce zapewniając nowym drzewom składniki pokarmowe), w przeszłości także ścioły, karpiny (całe systemy korzeniowe, wykorzystywane w elektrociepłowniach), żywicy

Wykład II

Rodzaje lasu pod względem stopnia naturalności:

1. Lasy pierwotne – działają bez żadnego wpływu działalności człowieka, dzisiaj już takowe nie istnieją.

2. Lasy zbliżone do naturalnych – występują w Polsce w niewielkich ilościach, w parkach narodowych. Przykładem takiego lasu są obszary na terenie Białowieskiego i Tatrzańskiego Parku Narodowego. Cechą charakterystyczną takich lasów jest duża ilość martwego drewna.

3. Lasy gospodarcze – również występuje drewno martwe, lecz w znacznie mniejszej ilości. Drzewa będące bliskie obumarciu są wycinane w celach gospodarczych. Lasy takie spełniają wszystkie trzy funkcje lasów: ekologiczną, gospodarczą i społeczną.

4. Plantacje leśne – wiodącą funkcją jest funkcja gospodarcza. Ich celem jest dostarczanie dużej ilości drewna i innych dóbr materialnych. Pozostałe funkcje są traktowane marginalnie. Cechują się niską bioróżnorodnością, dopuszcza się hodowlę gatunków egzotycznych.

Plantacje na Nowej Zelandii

• Lasy stanowią 30% powierzchni Nowej Zelandii z czego 1/5 to plantacje

• Zabiegi hodowlane są na plantacjach całkowicie podporządkowane czynnikom ekonomicznym

• 90% plantacji obsadzone są sosną kalifornijską

• W wieku rębności (25-30 lat) drzewa mają średnio 60-80 cm pierśnicy oraz 25 m wysokości

• Z plantacji w Nowej Zelandii pochodzi 95% pozyskiwanego surowca drzewnego

Podkrzesywanie – odcinanie gałęzi w dolnej części drzewa. Robi się to w celu uniknięcia występowania sęków w głównym pniu drzewa.

W Polsce największy obszar zrębu zupełnego wynosi 4ha.

Zmiany lesistości w Polsce:

Lesistość w połowie XVIII w. wynosiła 40% i spadała do roku 1945, kiedy odnotowano najmniejsza lesistość w historii kraju – 20,8%. Krajowy program zwiększenia lesistości (KPZL) z 1995 roku: plany zakładają, że w roku 2020 lesistość kraju wynosić będzie 30%, a w 2050 – 33%. Zgodnie z KPZL należałoby zalesiać rocznie około 30 tys. ha gruntów (10x30 km).

Smukłość drzewa = wysokość drzewa [m]/pierśnica drzewa [cm]

Sosny też mają liście! Zrzucają liście najstarsze, a przed ich zrzuceniem ulegają one przebarwieniu. Co roku na jesień zrzuca około 1/3 swoich igieł.

Chlorofil zawarty w liściach nadaje im zieloną barwę. Gdy drzewo przygotowuje się do zrzucenia liści, odprowadza składniki pokarmowe w inne części rośliny, co powoduje odbarwienie liści już pozbawionych tych składników.

Jesion – bardzo wymagający pod względem zasobności gleby w składniki pokarmowe. Zrzuca więc na luzie liście zielone, na wiosnę pobiera wystarczającą ilość składników pokarmowych.

Świder przyrostowy - przyrząd umożliwiający pobranie próbki w kształcie długiego, cienkiego walca zwanego „wywiertem”. Umożliwi to określenie liczby słojów (chociaż przekrój poprzeczny nie jest dostępny). Bardzo często dokonuje się pomiarów grubości poszczególnych przyrostów rocznych. Ma to znaczenie w dendrometrii (określanie przyrostu drzew i drzewostanu) oraz w dendrochronologii/dendroklimatologii.

Rozmieszczenie lasów w Polsce

Budowa geomorfologiczna decyduje o tym, jaka gleba jest atrakcyjna dla konkretnych celów.

Na niżu lasy występują tam, gdzie występują gleby piaszczyste w podłożu.

Główne kompleksy leśne w Polsce:

Puszcza Bornecka Augustowska Karpacka P. Białowieska	P. Sudecka Romnicka Piska Bydgoska	Solska Sandomierska Kurpiowska Świętokrzyska

Struktura własności lasów w Polsce:

• Lasy publiczne – 81,5%

  • Własność skarbu państwa – 80,6%

    • PGL Lasy Państwowe – 77,5% największy zarządca lasów w Polsce.

    • Parki narodowe – 2,0%

    • Pozostałe – 1,1%

  • Własność gmin – 0,9%

• Lasy prywatne – 18,5%

Struktura organizacyjna PGL Lasy Państwowe:

• Dyrektor Generalny (Adam Wasiak)

  • Dyrekcje Regionalne (17 RDLP)

    • Nadleśnictwa (431; średnia powierzchnia ok. 15 tys. ha = 10x15 km)

      • Leśnictwa (leśniczy i 0-2 podleśniczych; średnia powierzchnia ok. 1500 ha)

Wykład III+IV

PGL Lasy Państwowe – średni wiek wynosi 57 lat

Lasy prywatne i gminne – średni wiek wynosi 46 lat

Lasy Polski – podstawowe wiadomości na temat głównych lasotwórczych gatunków drzew w Polsce

Skróty głównych lasotwórczych gatunków drzew w Polsce

Drzewa iglaste So – sosna zwyczajna Md – modrzew europejski Św – świerk pospolity Jd – jodła pospolita Dg – daglezja = jedlica – gatunek obcy, pochodzący z Ameryki Północnej	Drzewa liściaste Db – dąb Bk – buk zwyczajny Js – jesion wyniosły Kl – klon zw Jw – klon jawor Wz – wiąz GB – grab pospolity Brz – brzoza brodawkowata	Ak(rb) – robinia akacjowa – gatunek obcy, pochodzący z Ameryki Północnej Ol – olsza Tp – topola Os – topola osika Lp – lipa Wb - wierzba

GATUNKI IGLASTE

• Modrzew – jedyny gatunek naszego drzewa iglastego, który zrzuca wszystkie igły na zimę. Igły są miękkie w dotyku, nie kłują. Szyszki modrzewia są niewielkie i owalne.

• Sosna – z gałązki (długopędu) wyrastają krótkopędy, a dopiero z nich wyrastają igły. Przeciwieństwem sosny są jodły, daglezje, świerk i cis, gdzie igły wyrastają bezpośrednio z długopędu. Gatunek sosny rozpoznaje się na podstawie liczby igieł na przekroju długopędu. Przekroje mogą być dwuigielne, trójigielne, pięcioigielne.

Gatunki sosen dwuigielnych są trzy: sosna zwyczajna, sosna czarna (gatunek obcy, pochodzi z Ameryki Północnej) oraz sosna górska (kosodrzewina). Najłatwiej rozpoznać kosodrzewinę gdyż jest to krzew. Poza górami występują też w innych miejscach, np. na wydmach. Kora sosny czarnej ma ciemniejszy odcień od sosny zwyczajnej, a jej igły i szyszki są bardziej masywne i sztywne.

Do sosen trój igielnych należy sosna smołowa (gatunek obcy, krótki opis+)

Sosny pięcioigielne to sosna limba i sosna wejmutka (gatunek obcy, Ameryka Północna). Sosna wejmutka ma igły delikatne i miękkie, natomiast limba ma igły masywne i sztywne.

Gdy igły wyrastają bezpośrednio z długopędu:

• Igły jodły na ich końcu mają niewielkie wcięcie. Szyszki jodły stoją na gałęziach pionowo.

• Igły świerku mocno kłują, są krótkie (1-1,5 cm).

• Daglezja ma igły dłuższe od świerku, nie kłujące, delikatne, od dolnej strony są jaśniejsze. Roztarte igły daglezji wydzielają cytrynowy zapach.

• Cis – brak jasnych pasków po drugiej stronie igieł, długość igieł jest podobna do świerka, są natomiast wiotkie i nie kłują. Ponadto cis jest często występuje w formie krzewów. Owoce cisu są niewielkie i czerwone. Jest to osnówka nasionka cisu. Jest to roślina silnie trująca. Substancja trująca nie występuje jedynie w czerwonej osnówce nasiona. Cis jest gatunkiem dwupiennym – osobno występują osobniki męskie i żeńskie. Nasiona występują tylko na osobnikach żeńskich.

• Jałowiec – również gatunek dwupienny.

GATUNKI LIŚCIASTE

• Dąb – w Polsce występują trzy gatunki dębu: szypułkowy, bezszypułkowy, omszony. Dąb omszony jest gatunkiem ciepłolubnym, w Polsce występuje w miejscach przypominających klimat śródziemnomorski, tj. w rezerwacie Bielinek, nad Odrą, na stoku południowym. Dęby szypułkowe i bezszypułkowe mogą się jednak krzyżować. Żołędzie dębu szypułkowego są bardziej prążkowane. Dąb szypułkowy jest większy od bezszypułkowego.

Dąb szypułkowy	Dąb bezszypułkowy
Mniej symetryczny	Bardziej symetryczny
Krótszy ogonek	Dłuższy ogonek
Ma „uszka” przy ogonku	Brak „uszek”
Nerwy boczne dochodzą do klap i zatok	Nerwy boczne dochodzą tylko do klap

Dąb omszony jest mniejszy od dwóch pozostałych dębów. Przypodobał sobie gleby bogate w węglan wapnia.

Dąb czerwony najczęściej spotykany jest w parkach miejskich, przy cmentarzach. Powodem jest szybszy wzrost i mniejsze wymagania glebowe. Jest gatunkiem obcym, pochodzi z Ameryki Północnej. Jesienią przebarwia liście na silnie czerwony kolor, co także jest powodem jego sadzenia w parkach i przy cmentarzach.

• Buk pospolity - liścia. Liście buku są całobrzegie, nie mają ząbków ani garbowania. Buk ma korę gładką, jednolitą w kolorze popielatym. Bukiew jest to orzech buka, jadalne, trójkątne. Buk owocuje średnio raz na 6-8 lat.

• Dereń świdwa – całobrzegie liście. Ma jedynie kilka par bocznych nerwów, dzięki czemu łatwo odróżnić go od młodego buka, który ma tych par znacznie więcej. Kwitnie na biało, jego kwiaty wydzielają nieprzyjemny zapach, przypominający zgniłe mięso. Po prostu jebią.

• Kruszyna pospolita – również ma całobrzegie liście, pojedyncze.

• Grab pospolity – liście grabu są podobne do liści buka, lecz są one ząbkowane. Są delikatne i miękkie i szybko ulegają rozkładowi. Kora jest gładka, jednak występuje coś w rodzaju… rysunku? Występuje w drugim piętrze drzewostanu.

• Wiąz – w Polsce występują 3 rodzime gatunki wiązów: wiąz szypułkowy, wiąz górski (brzost), wiąz polny. Liście wiązu są niesymetryczne przy ogonkach.

• Lipa – w Polsce występują 2 rodzime gatunki lip: lipa drobnolistna, lipa szerokolistna. Kwiaty lipy są cenne ze względu na miodek. Orzeszki… coś tam. Któryś jest twardszy, chuj wie który. Liście obu lip mają liście w kształcie serca. U nasady okonka liściowego w lipie drobnolistnej występują włoski rudawe, natomiast w szerokolistnej – białe.

• W Polsce występują trzy rodzime gatunki klonów: zwyczajny, jawor, polny (paklon). Paklon jest mniejszy od dwóch pozostałych, występuje w drugim piętrze drzewostanu. Klon polny ma liście najmniejsze. Nasiona klonów schowane są w aparatach lotnych (noskach). We fladze Kanady jest ponoć liść klonu polnego, jest on też gatunkiem rzadszym. +fotki liści. Jesienią pojawiają się na liściach ciemne odbarwienia, spowodowane chorobą – czerniakiem klonu. Choroba ta jest powodowana przez grzyba. Nie jest to choroba groźna.

• Klon jesionolistny – popularny w Polsce, w miastach. Gatunek obcy pochodzący z Ameryki Południowej. Gatunek inwazyjny, dynamicznie rozprzestrzeniający się, wypierający rodzime gatunki drzew. Ma liście złożone, a nie pojedyncze. Na młodych pędach ma charakterystyczny, biały nalot.

• Jesion wyniosły – również ma złożony liść. Ma małe, czarne pączki.

• Brzoza brodawkowata – biała kora, mocno popękana w kierunku pionowym.

• Brzoza omszona – delikatne, jasne omszenie pędów. Dotyczy też ono liści. Charakterystyczne owocostany w postaci niewielkich wałeczków wypełnionych nasionami. Ma mniejszą ilość spękań na korze.

• W Polsce występują trzy rodzime gatunki olsz: czarna, szara, zielona (olcha kosa). Olsza czarna na szczycie liścia ma delikatne wklęśnięcie, kształt jest prawie że kolisty. Olsza szara ma liść podobny, dość okrągły, spiczasty na końcu. Olsza zielona natomiast ma liść podobny do olszy szarej. Jest bardzo rzadka, występuje w formie krzewów. Największe rozmiary osiąga olsza czarna, potem szara, na końcu zielona.

• Wierzby – w Polsce istnieje około 30 gatunków. Ciężko określić ich dokładną liczebność, wierzby krzyżują się ze sobą, powstają mieszańce. Najbezpieczniej więc powiedzieć, że mamy ok. 30 gatunków. Liście mogą być bardzo zróżnicowane. Najdłuższe ma wierzba biała, podłużne. Najsłynniejsza jest wierzba płacząca, która jest wierzbą białą właściwie, ale odmiana zwie się płacząca. Nie wszystkie wierzby mają liście podłużne, np. wierzba iwa. Kwiatostanem wierzby są popularnie zwane „bazie” lub „kotki”.

• W Polsce występują cztery rodzime gatunki topól: czarna (sokora), biała (białodrzew), osika (drżączka), szara. Topola szara jest mieszańcem topoli białej z osiką. Topola czarna ma liście sercowate, obie strony liścia są ciemnozielone. Topolę czarną najczęściej można spotkać w miastach, jest szybko rosnąca, ale odstępuje się od sadzenia ich na osiedlach, bo stanowią zagrożenie dla budynków i ludzi. Przycina się je więc. Czasem sadzi się odmianę, która rośnie stożkowo. Topola biała ma liście białe od spodu, także gałęzie są białe. Najczęściej topola biała występuje w dolinach rzek. Topola osika ma okrągłe liście, podobne do olszy czarnej, ale mniejsze. Kora wszystkich topól starszych jest mocniej popękana pionowo, a wyżej powierzchnia jest gładka. Odcień może być zielonkawy lub szarawy. Liście topoli osiki są bardzo podatne na wiatr, stąd nazwa – drżączka – bo nawet przy niewielkim wietrze drżą.

• Kasztanowiec biały – gatunek obcy. Ma duże walory estetyczne, kasztany. Pochodzi z Europy Południowej, basenu Morza Śródziemnego. Występuje bardzo rzadko w lasach, częściej sadzony w parkach ze względu na swoje funkcje estetyczne. Atakowany przez owada szrotówka kasztanowiaczka.

• Robinia akacjowa – gatunek obcy. Błędnie zwana akacją. Występuje na południowych stokach. Gatunek światłożądny, ciepłolubny. Wzbogaca glebę w azot. Jej liście zawierają potężną ilość azotu, więc gdy opadają, zapewniają go glebie. Ma bardzo miododajne kwiatostany. Nasiona ukrywają się w charakterystycznych strąkach.

• Lilak pospolity – błędnie nazywany bzem.

• Bez czarny – w okresie kwitnienia, kwiaty zebrane w baldachy, z których potem powstają owoce. Owoce są jadalne, ale gdy są całkowicie dojrzałe (czarne).

• Bez koralowy – kwiatostany i owocostany występują w gronach. Podobne do bzu czarnego, ale czerwone. Gdy nie ma owoców, rozpoznać można bzy przez przełamanie gałązki i sprawdzenie koloru jej rdzenia. Bez czarny ma rdzeń biały, a koralowy pomarańczowy.

• Leszczyna pospolita – omszona liście i pędy. Rośnie w kępkach. +fotka kwiatostanów. Gatunek jednopienny.

Gatunek pionierski – gatunek drzewa, który jest przystosowany do zasiedlania nowych, najczęściej otwartych, terenów. Cechą typową są lekkie nasionka. Gatunki takie to np. sosna zwyczajna, brzoza brodawkowata. Oba mają lekkie nasiona, łatwo przenoszone przez wiatr. Gatunki pionierskie są światłożądne, dobrze czują się na otwartej przestrzeni. Są bardzo odporne na przymrozki.

Dlaczego liście zmieniają barwę przed opadnięciem? 6H2O + 6CO2 + (energia świetlna) C6H12O6 +6O2 Glukoza + tlen woda + dwutlenek węgla + energia

W zielonych częściach roślin z wody i dwutlenku węgla przy udziale energii świetlnej tworzy się glukozę i w procesie tym uwalnia się tlen do atmosfery. Zielony kolor jest związany z występowaniem chlorofilu. Jesienią drzewo zrzuca liść aby ograniczyć koszty utrzymania całego drzewa. Ale szkoda marnować składniki pokarmowe z liści, więc chlorofil jest rozkładany, drzewo wycofuje kierowanie składników pokarmowych do tego liścia i następuje jego przebarwienie.

Wszystkie gatunki olsz zrzucają liście zielone. Na korzeniach olszy występują brodawki, które wiążą azot atmosferyczny. Olsze mają więc azotu jak lodu, więc nie muszą tak intensywnie wycofywać składników pokarmowych z liścia. W lasach sadzi się je aby liśćmi opadłymi nawoziły glebę.

Robinia akacjowa też zrzuca liście zielone, które są bogate w azot. Na liściach występują bakterie, które wiążą azot atmosferyczny.

Jesion również, ale nie współpracuje z żadnymi bakteriami czy brodawkami. Jest bardzo wymagający jeśli chodzi o żyzność gleby. A skoro już rośnie gdzieś sobie ślicznie, to znaczy, że gleba jest bogata w składniki pokarmowe, więc na wiosnę nie będzie mu ich brakowało. Zrzuca więc sobie liście zielone, BO MOŻE.

Wykład V

Efekt „parcia korzeniowego” – zjawisko fizjologiczne u roślin polegające na pompowaniu wody przez korzenie do łodyg i liści, a więc woda przemieszcza się przeciwnie do działań siły grawitacji.

Parcie korzeniowe można zaobserwować uszkadzając roślinę – przez pewien czas z miejsca nacięcia wycieka roztwór. Zjawisko to nazywa się „płaczem roślin”.

Efekt „parcia korzeniowego” to zjawisko, na które roślina wydatkuje całą swoją energię. Największe parcie występuje wczesną wiosną. Proces ten działa dalej nawet, gdy drzewo zostaje ścięte, na pniu widoczna jest wilgotna nawierzchnia.

Pozyskiwanie soki brzozowego:

1. Wwiercamy się do pierwszej warstwy, przyczepiamy wężyk i czekamy.

2. Najlepiej pozyskuje się do wczesną wiosną, gdy liście się jeszcze nie rozwijają.

TRANSPORT WODY

Woda rozpowszechnia się w pniu metr po metrze. W drewnie powstają cienkie aparaty wody, aż do samej góry (od korzeni do liści). Drzewo poprzez swoją energię popycha wodę ku górze, gdzie zachodzi efekt fotosyntezy (liście) przez co powstaje glukoza.

Transpiracja (parowanie) – proces zmiany stanu skupienia wody, polegający na przejściu ze stanu ciekłego w stan gazowy > parowanie wody.

Schemat budowy warstw korowych pnia:

Kambium – inaczej zwana miazgą twórczą. Jest tkanką, która produkuje komórki łyka i komórki drewna. Komórki drewna odkładane są do wewnątrz pnia, a komórki łyka na zewnątrz pnia.

Martwica korkowa (korownia) – kiedyś było to łyko.

Funkcje martwicy korkowej:

• Ochronna, np. jeśli mamy zarodniki grzybów w powietrzu, nie są one w stanie wejść do drzewa

• Izolacja termiczna

• Bariera chemiczna

• Mechaniczna – bierze udział w utrzymaniu drzewa w pozycji pionowej

Gutacja (tzw. „płacz drzew”) – zjawisko wydzielania kropel wodnych roztworów związków organicznych i soli mineralnych. Gutacja występuje gdy roślina ma dostęp do dużych ilości wody w glebie oraz w warunkach środowiskowych niesprzyjających transpiracji (wysoka wilgotność powietrza) wskutek parcia korzeniowego.

W drzewach występuje również transport wody na płaszczyźnie poziomej poprzez promień drzewny. Drewno jesionu ma budowę pierścieniowo-naczyniową. Budowę taką ma również wiąz, dąb i robinia.

Drewno grabu – rozpierzchło-naczyniowe

Drewno buka – wrzecionowate, przekroje poprzeczne

Wartość kaloryczna drewna głównych lasotwórczych drzew w lasach Polski

1. Drewno jakich drzew jest najlepsze do kominka?

   • Najlepsze do kominka jest drewno liściaste, głównie drewno robinii

I liga: robinia, następnie dąb, buk, grab, jesion, wiąz, drzewa owocowe

Średniaki: brzoza, olsze, klony, wierzby

Słabizna: topole, lipa (miękka, dobra do rzeźbienia)

• Trzaski w kominku oznaczają obecność żywicy w przewodach żywicznych, które pod wpływem ciepła pękają tworząc tzw. „trzask w kominku”

• Drewno iglaste do kominka się nie nadaje

Rozpoznawanie pędów drzew w stanie bezlistnym

Pęd drzewa

• Iglastego

• Liściastego – złożenie pąków na pędzie

  • Nakrzyżległe (m.in. kasztanowiec, klony, jesion)

- pąki kasztanowca są pokryte lepką substancją; pąk szczytowy największy

- pąki jeziona są kuliste i czarne

- klon jawor ma pąki zielone

- klon zwyczajny ma pąki purpurowe z akcentem czerwonym

- klon jesionolistny ma pędy pokryte siwym nalotem

• Skrętoległe

Brzoza, która ma 5 prostnic oznacza, że co 6 pączek jest na tej samej prostnicy

Prostnica – linia wzdłuż pędu, na której rozmieszczone są pąki.

Zjawisko dadoptosis – zjawisko zrzucania gałązek. Drzewa zrzucają gałązki aby uniknąć stresu wodnego. System korzeniowy nie dostarcza wody.

Najwięcej witaminy C znajduje się w owocach dzikiej róży.

Liczba prostnic

• Dwie

  • Buk – długie i zaostrzone pąki, smukłe, szara gałązka

  • Grab – ostro zakończone, krótsze i grubsze niż u buka, ma szarą korę

  • Wiąz – pąki zaostrzona, jajowate, dwubarwne (ciemnobrązowe z ciemnymi wstęgami)

  • Lipa – pączki ma jajowate i nie zaostrzone, mają kolor czerwonawy (purpurowy)

  • Leszczyna (krzew) – ma pączki okrągławe, nie zaostrzone, koloru zielonego, pędy odznaczają się również zielenią, pędy są delikatne i szorstkie

• Więcej niż dwie

  • Dąb – pączki towarzyszące (kilka mniejszych przy jednym dużym)

  • Czeremcha – ma charakterystyczny zapach, jest w plamki

  • Brzoza – wszystko jasne

  • Olsza – pąki rosną na trzonewkach

  • Topola – ma pączki niepozorne, znajdują się na końcu krótkopędu, a pączek na szczycie jest w kształcie trójkąta

  • Wierzba – pączki ściśle przylegają do pędu

  • Robinia – pączki są ciemne

Ciernie – ostro zakończone wyrostki roślinne, będące przekształconymi liśćmi, pędami bocznymi lub przylistkami

Wykład VI

Zasięgi geograficzne wybranych gatunków drzew oraz struktura gatunkowa lasów w Polsce.

Drzewa iglaste:

• Sosna zwyczajna występuje na terenie całego kraju poza Bieszczadami.

• W sumie to mogę mapkę do tego znaleźć

• Jodła występuje w terenach górzystych i wyżynnych.

• Cis występuje w południowej i północnej Polsce, omija część centralną. Jest silnie związany z klimatem morskim (oceanicznym).

• Świerk występuje w północno-wschodniej (borealny zasięg świerka) części kraju oraz w górach i wyżynach. Omija południowo-wschodnią część, podobnie jak sosna. Związany z klimatem kontynentalnym oraz występowaniem gorącego lata.

Amplituda temperatur w Lizbonie – 12 stopni

Amplituda temperatur w Moskwie – ok. 36 stopni

Drzewa liściaste:

• Dąb bezszypułkowy występuje na terenie całego kraju oprócz północno-wschodniego krańca. Jest to obszar najchłodniejszy. Dąb jest więc wrażliwy na niskie temperatury. Dąb szypułkowy natomiast występuje w całym kraju.

• Buk jest gatunkiem związanym z klimatem oceanicznym. Występuje w północnej, zachodniej i południowej części kraju. Omija mazury.

• Klon jawor jest związany z terenami górskimi i wyżynnymi.

• Lipa szerokolistna jest gatunkiem ciepłolubnym, wstępuje na południu Polski i dalej. Lipa drobnolistna jest odporna na niskie temperatury, wstępuje na terenie całego kraju, a nawet w Skandynawii.

Zasięg geograficzny gatunków drzew w Finlandii:

• Dąb szypułkowy – na samym południu kraju

• Klon zwyczajny – południowy kraniec kraju

• Jesion wyniosły – południowy kraniec kraju

• Lipa drobnolistna – do 200km od południowego krańca kraju

• Olsza czarna – od połowy kraju na północ

• Na samą północ sięgają głównie gatunki iglaste (sosna zwyczajna, świerk pospolity). Gdy nadchodzi wiosna, od razu zaczyna się proces fotosyntezy ze względu na nie odrzucane igły na zimę. Mimo przymrozków nie przemarzają jak drzewa liściaste.

Skład gatunkowy lasów w Finlandii:

• 65% - lasy sosnowe

• 24% - świerk

• 9% - brzoza

• 1% - inne liściaste

• 1% - tereny bezdrzewne

Struktura gatunkowa lasów w Polsce:

Gatunki iglaste	Gatunki liściaste
Udział powierzchniowy [%]
Lasy państwowe	so
	71,9

Charakterystyka ekologiczna głównych lasotwórczych gatunków drzew w Polsce

Wymagania świetlne najważniejszych gatunków Lasotwórczych drzew w Polsce:

• Gatunki światłożądne: modrzew, brzoza, sosna, większość topól, dąb, robinia

• Gatunki o wymaganiach pośrednich i gatunki cienioznośne: jesion, olsza, wiąz, klon zwyczajny, klon jawor, grab, świerk, daglezja

• Gatunki bardzo cienioznośne (cieniowytrzymałe): buk, jodła, cis

Wymagania pod względem żyzności gleby najważniejszych gatunków lasotwórczych drzew w Polsce:

• Oligotrofy – sosna, brzoza, topola osika, dąb czerwony, robinia

• Mezotrofy – świerk, modrzew, jodła, daglezja, dąb bezszypułkowy, buk, lipa, olsza, grab, klon zwyczajny, inne topole (inne niż osika)

• Megatrofy – dąb szypułkowy, jesion, klon jawor

Tempo wzrostu najważniejszych gatunków lasotwórczych drzew w Polsce:

• Gatunki szybkorosnące – modrzew, brzoza, sosna, topole, dąb czarny, daglezja

• Gatunki o średnim tempie wzrostu – jesion, olsza, lipa, grab, dąb (szypułkowy i bezszypułkowy)

• Gatunki wolnorosnące – świerk, buk, jodła

• Wiązy i klony w zależności od gatunku są w pierwszej lub w drugiej grupie

Wrażliwość najważniejszych lasotwórczych gatunków drzew w Polsce na zanieczyszczenia powietrza:

• Gatunki wrażliwe – gatunki iglaste

• Gatunki bardziej odporne – gatunki liściaste

Wykład VII

Fitosocjologia – dział botaniki, którego przedmiotem badań jest roślinność, zajmuje się badaniem zbiorowisk roślinnych występujących w naturze oraz i klasyfikacją.

Główne zespoły leśne występujące z Polsce

Grądy Dąbrowy Buczyny Bory	Łęgi Olsy Bory mieszane

GRĄDY – wielogatunkowe lasy liściaste, dominują warstwy drzew gatunku takich jak: dąb bezszypułkowy i szypułkowy, grat (II piętro drzew), lipa drobnolistna, klon zwyczajny, klon jawor, wiązy (drzewa główne z I piętra).

Podszyt – warstwa w ekosystemie leśnym z krzewów takich jak: leszczyna, kalina, głóg. Warstwa ta jest silnie rozwinięta, rośnie obok drzewostanu i runa.

Runo – najniższa, przyziemna warstwa roślin w lesie, przykrywająca jego dno. Pokrywają je szeregi roślin bardzo urozmaiconych (przylaszczka, gwiazdnica wielokwiatowa, kokorycz).

*ASPEKT WIOSENNY ROŚLINNOŚCI – rośliny runa rozwijają się zanim drzewa i krzewy rozwiną liście, ponieważ później roślinność ta nie miałaby wystarczającej ilości światła do rozwoju.

Niecierpek drobnokwiatowy (gatunek obcy) – bardzo ekspansywny, wypiera gatunki rodzime. Gatunek inwazyjny.

Gatunki acidofilne – rośliny które optymalne warunki do swojego rozwoju znajdują w podłożu kwaśnym (gleby kwaśne), np. borówka.

DĄBROWY – obszar leśny, dokładnie typ lasu liściastego, w którym dominującym gatunkiem drzew jest dąb. Obecnie dąbrowy zmieniają się w grądy. Dąbrowy są zbiorowiskami antropogenicznymi – przyczynił się do tego człowiek poprzez wypad zwierząt w lasach; preferowano dąb w hodowli lasu.

Podszyt – silnie rozwinięty (jarząb pospolity, jarzębina, dzika róża, głóg)

Runo – dzwonek brzoskwinio listny, biedrzeniec mniejszy

BUCZYNY – gatunkiem dominującym jest buk (klimat oceaniczny – północny zachód, góry). Krzewy i runo słabo rozwinięte. W runie występuje perłówka jednokwiatowa, kosodrzewa leśna.

ŁĘGI – żyzne, wilgotne lasy liściaste, związane z wodami płynącymi. Występują w dolinach rzek (żyzne gleby – mady), np. w rezerwacie Kępa Bazarowa w centrum Torunia; jest to drzewostan dwupiętrowy.

Podszyt – silnie rozbudowany (krzew dereń)

Runo – dużo gatunków roślin (wiązówka błotna, chmiel zwyczajny)

I Łęgi topolowo-wierzbowe (topole i wierzba) – Występują najbliżej koryta rzek, gdyż w największym stopniu odporne są na poruszającą się krę. II piętro – czeremcha zwyczajna, klon polny.

II Łęgi wiązowo-jesionowe – dalsze oddalenie od koryta rzeki, mniej odporne na działanie kry. Występują wiązy, jesiony, dęby (ich drewno jest bardzo cenne).

III Łęgi jesionowo-olszowe – małe strumyczki, potoczki. Występuje olsza czarna, jesion wyniosły.

OLSY – związane z wodą stojącą. Są słabe wartością produkcyjną (niżej niż łęgi). Gleby torfowe, murszowo-torfowe. Krzewy są dobrze rozwinięte, np. porzeczka. Runo – długosz królewski (paproć), torfowce, pokrzywa.

Bory mieszane dębowo-sosnowe: dąb szypułkowy i sosna zwyczajna. Bory te mogą być wspomagane przez działalność człowieka, czyli antropogeniczne.

Podszyt – dobrze rozwinięty (kruszyna, jarząb pospolity)

Runo – orlica pospolita (paproć), borówki (gatunek acidofilny)

BÓR MIESZANY – zmienia się w GRĄD.

BORY SOSNOWE – występują na glebach skrajnie ubogich (gleby digotorficzne). Np. wydmy śródlądowe (bielice) pod Toruniem. Wysokopienny las liściasty z dominacją sosen i domieszką brzozy, topoli osiki.

Podszyt – słabo rozwinięty (krzeszyna, jarząb pospolity)

Runo – borówki, rokiet pospolity, śmiałek pogięty

Borówka czernica (czarna) – jagoda jadalna. Występuje w lasach iglastych lub mieszanych w ich podszyciu.

Borówka brusznica – roślina wieloletnia, jadalna. Nie zrzuca liści na zimę.

Borówka bagienna – gleba silnie podmokła, ma jadalne owoce.

Bagno zwyczajne – „dziki rozmaryn”. Roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową. TRUJĄCA.

Czeremcha amerykańska - ma intensywny zapach, jest jadalna. Gatunek obcy, inwazyjny. Eliminuje (wypiera) polskie gatunki podszytowe. Sadzona była dla zwierząt leśnych (jeleniowate). Miała korzystnie wpływać na glebę. Pokarm dla ptaków. Miała zwiększyć bioróżnorodność (trafiony krok).

Wykład VIII

Monokultury iglaste w Polsce

Główne etapy użytkowania lasu na ziemiach polskich

1. Od neolitu (ok. 6k lat BP) do końca XII w:

   1. Powolne zmniejszanie powierzchni leśnej

   2. Ekstensywne użytkowanie lasu (wycinki)

2. XIII – XVIII w:

   1. Gwałtowne zmniejszanie powierzchni leśnej związane z między innymi z eksportem drewna

   2. Rabunkowa eksploatacja lasów

   3. Następowało zubożenie lasów w gatunki liściaste

3. Początek XIX – lata 20 XX w:

   1. Początki fachowego, planowego urządzania lasu; sterowanie ekosystemem leśnym

   2. Silne preferowanie monokultur sosnowych na nizinach i świerkowych w górach

4. Od lat 20 XX w (intensywnie od lat 90):

   1. Stopniowe odejście od gospodarki monokulturowej i powolna ekologizacja w leśnictwie, wzrost znacznie pozaprodukcyjnych funkcji lasu (społecznej, ekologicznej)

Przyczyny wprowadzania monokultur iglastych

• Dążenie do „uporządkowania”, uproszczenia gospodarki leśnej na wzór rolnictwa; wprowadzanie jednego gatunku na danym terenie

• Renta gruntowa: dążenie do maksymalizacji zysków z jednostki powierzchni leśnej w możliwie jak najkrótszym czasie. Dąb rośnie znacznie wolnej niż sosna, po tym samym czasie zdecydowanie więcej zdobędzie się drewna sosnowego niżeli dębowego.

• Gwałtowny wzrost zapotrzebowania na drewno, w tym przede wszystkim drewno sosnowe. Sosna rośnie szybko, w krótkim czasie duża ilość drewna. W kopalnictwie jako drewniane podpory, które trzeszczą zanim się złamią, ostrzegając przed ewentualnym zawaleniem. Jest lekkie ale i wysoce wytrzymałe. ALE sosna rośnie na glebie oligotroficznej (ubogiej w składniki pokarmowe), na której to zyskuje takie korzystne właściwości. Na innych glebach drewno sosnowe już nie jest takie super.

Konsekwencje wyprowadzania monokultur iglastych

• Klęski ekologiczne

  • Pożary; sosna jest gatunkiem szybko się palącym; pożary wielko powierzchniowe. Gdy pożar dociera do drzewostanów liściastych, znacznie zwalnia, to pomaga w jego ugaszeniu.

  • Szkody od wiatru; sosna jest gatunkiem przystosowanych go gleb oligotroficznych, korzeniami obejmuje dużą objętość takiej gleby, na lepszych natomiast nie ma takiej potrzeby, system korzeniowy jest słabo rozwinięty, a część nadziemna bardziej niż na glebie oligotroficznej. W przypadku pierwszym jest więc bardziej stabilna gdy wieje mocny wiatr, a w drugim bardzo na niego podatna.

  • Zamieranie drzewostanów spowodowane zanieczyszczeniami powietrza; sosny są bardzo podatne na zanieczyszczenia powietrza.

  • Gradacje owadów; masowy pojaw szkodnika owadziego na dużej powierzchni. Gdy pojawi się owad lubiący igły sosnowe, to mamy kłopot. Strefami zagrożonymi pojawieniem się szkodliwych owadów jest teren Polski północno-zachodniej, Warmia i mazury, Śląsk. Czyli na terenie dawnego zaboru pruskiego.

• Degradacja gleb. Sosna i świerk silnie zakwaszają gleby. Po wprowadzeniu sosny czy świerka na glebę wcześniej porośniętą przez drzewostan liściasty, zaczyna zachodzić proces bielicowania. Możliwy jest proces odwrotny, ale w tej chwili słabo poznany.

• Obniżenie jakości surowca drzewnego. Deska łamie się w miejscu gdzie jest sęk, im sęk większy, tym większa łamliwość. Na glebie oligotroficznej sosny mają niewielkie gałązki, czyli i sęki po obróbce. Na glebie żyźniejszej sosny mają gałęzie silne i grube, nawet jeśli odpadną, sęki zostają, sosna pozostaje guzowata. Deska z takiej sosny będzie mało wytrzymała. Wartość surowca jest obniżona. Otwarta rana po odpadniętej grubej gałęzi zarasta bardzo długo, jest drogą otwartą dla grzybów patogenicznych. Po małych gałązkach zarasta szybko. W zarażonych ranach tworzy się próchno, a następnie pusta przestrzeń. Gdy grzyb już się nażre, szukać musi nowego żywiciela. Produkuje owocnik i wysyła zarodniki na inne drzewa. Wartość rynkowa spróchniałego drewna jest bardzo niska i nadaje się właściwie tylko do spalenia.

Urządzanie lasu

Rozpoczęło się na początku XIX wieku, w zaborze pruskim.

Urządzanie lasu – specjalność leśna, zajmująca się planowaniem i organizacją, w czasie i przestrzeni, całokształtu działalności gospodarczej, w celu trwałego zapewnienia pełnienia przez lasy wielostronnych funkcji.

Trzy podstawowe działy urządzania lasu:

• Urządzanie „geodezyjne”

• Urządzanie „glebowo-siedliskowe”

• Urządzanie „drzewostanowe”

Główny wykonawca prac urządzeniowych: wyspecjalizowane drużyny Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej (BUL i GL)

Urządzanie „drzewostanowe”

Główny cel: wykonanie Planu urządzania lasu dla Nadleśnictwa

Plan urządzania lasu jest podstawowym dokumentem określającym sposób prowadzenia gospodarki leśnej na terenie Nadleśnictwa. Plany takie układa się dla danych Nadleśnictw co 10 lat. 10 lat to okres, w którym da się zaplanować wszystkie działania jakie mają być wykonywane w Nadleśnictwie.

Odziały oznacza się cyframi a pododdziały literami.

Opisy taksacyjne tworzą dużą księgę, w której wszystkie pododdziały występujące w danym Nadleśnictwie są szczegółowo opisane.

Wykład IX

Urządzanie glebowo-siedliskowe

Główny cel: szczegółowe rozpoznanie siedlisk leśnych (wykonanie Operatu glebowo-siedliskowego dla Nadleśnictwa). Mapy glebowo siedliskowe są mapami wielkoskalowymi (1:5000), szczegółowymi. Operaty są wykonywane rzadziej niż raz na 10 lat, zazwyczaj raz na 30 lat.

Typ siedliskowy lasu – podstawowa jednostka w systemie klasyfikacji siedlisk leśnych, obejmująca powierzchnie leśne o zbliżonych warunkach siedliskowych, wynikających z żyzności i wilgotności gleb, podobieństwa cech klimatu oraz ukształtowania terenu.

Obszary należące do tego samego typu siedliskowego lasu mają podobną wartość produkcyjną dla gospodarki leśnej.

Typy siedliskowe lasu terenów nizinnych

Grupy wilgotnościowe siedlisk	Grupy żyznościowe siedlisk
	bory
Suche	Bs
Świeże	Bśw
Wilgotne	Bw
bagienne	Bb

Wzrost żyzności siedliska V wzrost wilgotności siedliska

Diagnoza typu siedliskowego lasu oparta jest na analizie 3 elementów ekosystemu:

• Gleba

• Drzewostan (jak rośnie, jakie krzewy występują w warstwie podszytu, ich dynamika wzrostu)

• Runo

Siedliska świeże w nawiązaniu do gleb o orientacyjnego składu gatunkowego uprawy leśnej

Typ siedliskowy lasu	Najczęstsze gleby w danym TSL	Skład gatunkowy uprawy leśnej [%] (silnie zależny od zasięgów gatunków lasotwórczych drzew)
Bśw	Bielice, gleby bielicowe, najuboższe gleby rdzawe	So 80 Brz i In. 20
BMśw	Gleby rdzawe, żyźniejsze gleby bielicowe	So 80 Db bezszyp. i in. 20
LMśw	Żyźniejsze gleby rdzawe, uboższe gleby brunatno ziemne (płowe i brunatne)	Db 30 So 50 Bk, Md i In. 20
Lśw	Gleby brunatno ziemne (płowe i brunatne), najżyźniejsze gleby rdzawe

Tworzenie map glebowo-siedliskowych może zająć ponad rok. Mozolna robota. Specjaliści urządzania lasu decydują jaki będzie skład siedliskowy danego lasu na najbliższy rok. Wymaga to interdyscyplinarnej wiedzy.

Opis konturu na mapie glebowo-siedliskowej

LMśw

[typ siedliskowy lasu]

RDbr – Qfgp – ps:pl

[informacja na temat gleby; typ gleby/podtyp gleby – rodzaj gleby (pochodzenie geologiczne) – gatunek gleby (uziarnienie)]

Bywa, że typ jest zaznaczony na zielono, są to obszary, na których las występuje na gruncie porolnym. Gleba taka jest znacznie bardziej podatna na choroby, szczególnie odgrzybowe. Drzewostan rosnący na glebie porolnej jest też bardzo podatny na szkody od wiatru ze względu na płytkie ukorzenianie się drzew.

Podkreślenie czerwoną linią oznacza siedlisko zniekształcone [z] lub siedlisko zdegradowane [d]. Przyczyną główną jest preferowanie monokultur w przeszłości. Leśniczy musi wtedy dokonywać przemiany składu gatunkowego takiego obszaru.

Podstawowe zagadnienia związane z hodowlą lasu

Hodowla lasu określa zasady i technikę odnowienia, pielęgnowania lasu oraz kształtowania jego struktury.

Podstawowym dokumentem, który określa zasady prowadzenia hodowli lasu w Polsce są: Zasady hodowli lasu, Dyrektor Generalny Lasów Państwowych, Warszawa 2003 i 2012.

Baza nasienna i produkcja szkółkarska sadzonek

Bazę nasienną powinny tworzyć drzewa cechujące się:

• Dobrą zdrowotnością,

• Większym przyrostem masy niż drzewa tego samego gatunku i wieku na podobnym siedlisku,

• Korzystną budową pnia,

• Dobrymi właściwościami fizyczno-mechanicznymi drewna,

• Pożądanym z punktu widzenia hodowli lasu pochodzeniem.

Baza nasienna:

• Selekcji indywidualnej (nasiona pochodzą z: drzew matecznych [doborowych] oraz ich udokumentowanego potomstwa)

• Selekcji populacyjnej (nasiona pochodzą głównie z: drzewostanów nasiennych); zbiór nasion odbywa się poprzez zbiór szyszek w koronach drzew lub tych, które spadną (za pomocą dużych mat rozkładanych na ziemi)

Produkcja szkółkarska (produkcja sadzonek z przywiezionych nasion):

• Sadzonki z odkrytym systemem korzeniowym (wysiewa się nasiona w rzędach, te kiełkują i rosną niewielkie drzewka; korzenie tych drzewek nie mają bryłki gleby, mogą być całkiem odsłonięte; system ten jest tani, ale stwarza niebezpieczeństwa np. korzonek może ulec zawinięciu, a drzewko będzie słabo przyrastać na nowej glebie)

• Sadzonki z zakrytym systemem korzeniowym (sadzone w pojemnikach z substratem, najczęściej z torfem zaszczepianym grzybem mikoryzowym, tworzącym korzystną symbiozę z sadzonkami drzew)

Mikoryza - powierzchnia chłonna poboru składników pokarmowych jest większa niż tam gdzie mikoryzy nie ma.

Fazy rozwojowe drzewostanu:

1. Uprawa

2. Młodnik

3. Tyczkowina

4. Drągowina

5. Drzewostan dojrzewający

6. Drzewostan dojrzały

7. Starodrzew

Uprawa – od posadzenia sadzonek lub skiełkowanego nasiona do osiągnięcia zwarcia przez drzewa. Średnia faza trwa do ok. 5-10 roku życia drzew. Zabieg pielęgnacyjny: czyszczenie wczesne (CW).

Młodnik – od osiągnięcia zwarcia przez drzewa do momentu, w którym wyraźnie następuje oczyszczenie się drzew z dolnych gałęzi. Średni 5(10)-20(25) lat. Zabieg pielęgnacyjny: czyszczenie późne (CP).

Tyczkowina – silna walka konkurencyjna między drzewami, silne wydzielanie drzew i oczyszczanie z dolnych gałęzi. Średni wiek 20(25)-30(35) lat. Zabiegi pielęgnacyjne: trzebież wczesna (TW).

Drągowina – intensywny wzrost na wysokość oraz procesy wydzielania i oczyszczania się drzew stopniowo słabną. Średni wiek 30(35)-50 lat. Zabiegi: trzebież późna (TP).

Drzewostan dojrzewający i dojrzały – wzrost na wysokość jest minimalny, dominuje wzrost na grubość. Drzewa zaczynają obradzać w nasiona. Średni wiek 50-100 lat. Trzebież późna (TP). Drzewostan dojrzały nadaje się do użytkowania rębnego.

Starodrzew – oznaki starzenia się drzew (obumierają pojedyncze drzewa). Wiek +100 lat. Jest gotowy do użytkowania rębnego.

Wiek rębności – przeciętny wiek, w którym drzewostan danego gatunku, ze względu na cele produkcyjne, powinien być przeznaczony do wyrębu.

Db, js, Bk – 140 lat

Jd – 120 lat

So, św, md, jw – 100 lat

Ol, GB, lp – 80 lat

Os – 60 lat

Tp – 40 lat

Wykład XI

Zrąb zupełny – są wykonywane kruszarkami

Przygotowanie gleby:

Siedliska świeże

• Bruzdy – pługiem LPZ (leśny pług zrębowy); trezem leśnym (15cm)

• Talerze (duże koszty)

Siedliska wilgotne i bagienne

• Rabaty

Rębnia – system użytkowania i odnawiania lasu. Określa zespół zasad i czynności z zakresu użytkowania lasu, mających na celu stworzenie najkorzystniejszych warunków dla odnowienia lasu o właściwym, z punktu widzenia gospodarki leśnej, składzie gatunkowym drzew i uzyskania pożądanej budowy drzewostanu.

Rodzaje rębni:

• I – zupełne - Rębnie, które dominują w polskich lasach. W Polsce max powierzchnia zrębu zupełnego wynosi 4ha. Odnawianie sztuczne. Nadaje się najlepiej dla gatunków światłożądnych: sosna (90%), brzoza (10%). Mają naśladować naturalne zjawiska takie jak pożary. Gdy drzewka w pasie pierwszym ładnie już sobie rosną, wycina się kolejny pas. Najczęściej między wycinką kolejnych pasów upływa ok. 4-5 lat. Zrębów dokonuje się pod wiatr. Korony drzew młodszych chronią przed wiatrem drzewa starsze. Aby zmniejszyć wady zrębów zupełnych: pozostawia się kępy starodrzewu, które mają być oazą bioróżnorodności; granice zrębów mają falisty kształt, w południe większość zrębu jest nasłoneczniona ale w „ząbkach” mamy cień co zwiększa bioróżnorodność.
  Czasem na zrębie zupełnym zostawia się kilka starych drzew i tworzy się nasienniki. Czeka się aż drzewa zrzucą nasiona ok. 1-2 lata. Powstaje nalot. Jest to sposób na naturalne odnowienie zrębu. Zdrowotność samosiewu jest wyższa niż drzewek sadzonych przez człowieka. Gdy powstanie nalot, stare drzewa są wycinane.

• II – częściowe – Rębnie częściowe najlepiej sprawdzają się dla gatunków cienioznośnych np. buk, dąb (ale w przypadku dębu często kończą się niepowodzeniem). Wycinamy część drzewostanu macierzystego. Czekamy na rok nasienny, robotnik leśny wkracza na traktorku i narusza odrobinę glebę, odsłaniając jej mineralną część. Następuje opad nasion, kolejne cięcie aby siewki nie miały zbyt dużo cienia. Następuje głównie naturalne odnowienie. Z wiekiem rośnie zapotrzebowanie drzew na światło, więc wycina się jeszcze więcej starych drzew. Co parę lat rozrzedza się drzewostan macierzysty aż młode drzewka odsłania się całkowicie. Negatywną cechą odnowienia naturalnego jest występowanie gołych lub słabo zarośniętych placków gleby. Te miejsca odnawia się sztucznie.

• III – gniazdowe – Najczęściej stosowana gdy chodzi nam o przebudowę stanu gatunkowego lasu. Np. przebudowanie monokultury sosnowej w kierunku zwiększenia udziału gatunków liściastych (przede wszystkim dęba i buka). Wycina się „gniazda”, obszary koliste. Na gniazdach przygotowujemy glebę, obsadzamy sadzonkami dęba lub buka (odnowienie sztuczne). Kiedy drzewka osiągną wysokość ok. 2m, wycinamy wszystkie sosny rosnące na powierzchni międzygniazdowej. Ponieważ drzewa te są cieniolubne, w młodym wieku potrzeba im więcej cienia więc zrąb zupełny nie wchodzi w grę. Odnawia się powierzchnię międzygniazdową, najczęściej sosną. Finalnie w lesie takim sosny wciąż stanowią ok. 50-60% drzewostanu. Sadzonki dębowe ogradzane są ze względu na wcinającą je zwierzynę.

• IV – stopniowe – Najczęściej stosowane w górach. Najczęściej bazuje się na odnowieniu naturalnym. Kiedy pojawia się naturalne zasianie młodego pokolenia, a drzewa są w wieku rębności, można przystąpić do zrębu stopniowego. Wycina się przy zasianych kępach drzewostan macierzysty. Siewki rosnące w drzewostanie korzystają ze światła bocznego. Kolejne nowe siewki odsłania się stopniowo. Po 20-30 latach mamy młody drzewostan z pojedynczymi starymi drzewami. Najczęściej stosowane dla buka, jodły, świerku.

• V – przerębowe – Polega na utrzymywaniu drzewostanu cały czas w takim stanie, aby występowały w nim przedstawiciele wszystkich przedziałów grup wiekowych. Co kilka lat wycina się tylko część drzew starych. Podobnie jak rębnie stopniowe stosuje się w warunkach górskich. Najczęściej stosuje się dla drzewostanów z dużym udziałem buka, świerka i jodły.

Główne sposoby przebudowy składu gatunkowego drzewostanu

• Drzewostan bliski wieku rębności: rębnia gniazdowa

• Drzewostan młodszy: podsadzenia gatunkiem liściastym (najczęściej bukiem)

Wykład XII

Podstawowe zagadnienia związane z pozyskiwaniem drewna

Pozyskiwanie drewna jest procesem produkcyjnym obejmującym czynności człowieka, których celem jest wyprodukowanie towaru rynkowego.

Główne czynności związane z pozyskiwaniem drewna:

• Ścinka

• Okrzesywanie – odcięcie od pnia bocznych gałęzi

• Przerzynka – przecięcie pnia na mniejsze części

• Zrywka – przemieszczenie drewna z danej powierzchni ścinkowej do najbliższej drogi wywozowej

• Transport już zachodzące poza lasem

• Przekazanie drewna nabywcy

Pozyskiwanie drewna:

• Metodami tradycyjnymi

  • Ścinka i okrzesywanie następuje ręcznie np. siekierą lub pilarką spalinową.

  • Zrywka – konna lub ciągnikiem rolniczym.

• Z wykorzystaniem nowoczesnych maszyn

  • Ścinka, okrzesywanie i przerzynka – za pomocą harwesterów (kombajnów zrębowych).

  • Zrywka – za pomocą forwarderów lub innych maszyn.

  • Inne maszyny do zrywki drewna: miniciągnik, miniciągnik „żelazny koń”.

• Specyfikacja pozyskiwania drewna na terenach górskich

  • Ciągnik leśny LKT;

  • Kolejka linowa z procesorem.

Ochrona lasu

Ochrona lasu – dziedzina wiedzy leśnej oraz działalność gospodarcza, mające na celu zabezpieczenie lasu przed szkodami wyrządzanymi przez czynniki abiotyczne i biotyczne.

Główne przyczyny szkód w lasach:

• Abiotyczne

  • Pożary (pożar górny, wierzchołkowy – ogień przemieszcza się koronami drzew, trudny do ugaszenia; pożar dolny, przyziemny – ogień przemieszcza się przy gruncie, najczęściej nie powoduje śmierci drzewa, ale jego osłabienie; pożar całego drzewostanu; pożar gruntowy – pali się pod glebą gdy jest organiczna, np. torf, takie pożary mogą trwać nawet parę lat)

  • Imisje przemysłowe

  • Czynniki klimatyczne – huragany, susze, grad, okiść śnieżna (osadzanie się ciężkiego, mokrego śniegu na drzewach, powodujące często przechylanie się lub jego łamanie) itp.

• Biotyczne

  • Szkodliwe owady

    • Szkodniki pierwotne – atakują drzewa bez względu na ich kondycję zdrowotną; głównie motyle (brudnica mniszka, barczatka sosnówka, strzygonia choinówka, poprochcetyniak) i ćmy

    • Szkodniki wtórne – atakują przeważnie drzewa osłabione, np. przez szkodniki pierwotne, pożar

    • Gradacja – masowe występowanie szkodliwych owadów w wyniku korzystnego dla danego gatunku układu czynników ekologicznych (np. występowanie monokultury iglastej, kornik drukarz lubuje się w żerowaniu na świerkach

    • Cetyniec mniejszy – rodzina kornikowatych, żeruje na cienkich gałęziach

    • Zwójka pędówka

  • Grzyby patogeniczne

    • Powodują rozkład drewna, a rozkład tworzy próchno

    • Największe szkody gospodarcze w polskich lasach powodują huba korzeniowa i opieńki

  • Jeleniowate (obecnie powodujące największe straty)

    • Główne uszkodzenia: zgryzanie pędów, spałowanie młodych drzewek (zgryzienie młodej kory wraz z łykiem), tratowanie, uszkodzenia powodowane porożem (rogowanie)

Wykład XIII + XIV

Jeleniowate jako przyczyny szkód w lasach

• Uszkodzenia powodowane porożem (rogowanie) – najczęściej w okresie rui (rykowiska)

Sposoby zabezpieczania upraw i młodników przed zwierzyną płową

• Grodzenie – generuje duże koszty, a nie jest wybitnie efektywne, nie daje stuprocentowej pewności ochrony

• Fladrowanie – linka lub sznurek, na których powieszone są kolorowe kawałki materiału, mają na celu odstraszyć

• Stosowanie repelentów chemicznych i osłonek mechanicznych

Wybrane zagadnienia dotyczące fauny lasów Polski

„Mało jest zwierząt, które zajmują tak poczesne miejsce w ludzkiej świadomości jak wilk. Drapieżnik ten zawsze człowieka przerażał, a jednocześnie fascynował: inteligentny, sprytny a nieraz i zuchwały (…). Wszędzie, gdzie wilk występował, był motywem przesądów, legend, wierzeń i opowieści. Obraz tego zwierzęcia jest najczęściej niezwykle ponury i groźny, tak jak i nienawiść, która przez wieki go otacza.”

prof. Henryk Okarma

Powojenna historia wilka w Polsce

• 1945-1954: ok. 1000 osobników

• 1955-1974: akcja tępienia wilków; liczebność populacji krajowej na początku lat 70-tych ok. 100 osobników

• 1975-1997: wilk zwierzęciem łownym; stopniowy wzrost liczebności wilka

• 1998-2014: całkowita ochrona wilka w Polsce; ekspansja terytorialna gatunku

Wilk cechuje się bardzo dużą antropofobią, unika człowieka. Wilki żyją w grupach rodzinnych. Potrzebują tworzenia bliskich relacji z osobnikami tworzących watahę. Na czele watahy stoi samica i samiec alfa. Często wszystkie wilki w stadzie są spokrewnione. W skład grupy wchodzi również osobnik beta (piastun), osobnik omega (odtrącony) i osobniki podporządkowane. Bywa, że osobniki migrujące dołączają do watahy, lecz zmuszone są wtedy wyrzec się rozmnażania, do którego mają prawo jedynie osobniki alfa.

Gatunek	Wilk (Canis lapus)	Jeleń szlachetny (Cereus elaphus)	Łoś (Alces alces)	Sarna (Capreolus caprelous)
Samiec	Basior	Byk	Byk	Kozioł
Samica	Wadera	Łania	Klempa	Koza
Młody osobnik	szczeniak	Cielak, ciele	Łoszak	Koźle

W Polsce wilki występowały tylko na wschodzie kraju. Gdy zostały objęte ochroną, zaczęły pojawiać się w puszczy Piskiej, w lasach w okolicach Torunia, lasach polski północno-zachodniej i zachodniej. Zadomowiły się lasach pod Toruniem, a ich młode zaczęły kolonizować zachodnie części Polski. W Puszczy Bydgoskiej jest około 20 osobników. Eliminują z lasu zwierzęta chore i osłabione. Występują też po wschodniej stronie Wisły, jedna rozmnażająca się wataha.

• Sznurowanie – stawianie łap w miejsca, gdzie stawiał łapę wilk idący przodem

Główne potencjalne źródła konfliktów w relacjach wilk-człowiek

1. Hodowla zwierząt gospodarskich (głównie owiec i bydła)

2. Konkurencja dla gospodarki łowieckiej (zarzut kontrowersyjny – patrz niżej)

Baza pokarmowa wilków pod Toruniem

• Jelenie – głównie

• Dziki (odyniec, locha, warchlak)

  • Locha potrafi aktywnie chronić warchlaków przed zagrożeniem. Może zaszarżować na człowieka. Z czasem jej instynkt macierzyński słabnie. Najczęściej ofiarami wilków padają właśnie młode dziki. Z punktu widzenia myśliwego (człowieka), większą wartość ma duży odyniec, rzadko bywające ofiarą wilków. Nie następuje więc konflikt interesów.

• Sarny

• Lisy

  • Najczęściej padają ofiarami wilka, gdy ten wprowadzi się do wilczej nory. Również gdy są mało ostrożne w czasie korzystania z resztek pożywienia pozostawionych przez wilki. Atakowany na zasadzie eliminacji konkurenta.

• Wałęsające się psy

• Inne zwierzęta (daniele, bobry i in.)

Róg – przekształcona tkanka okrywająca, a więc przekształcona skóra. Twarda, zrogowaciała tkanka okrywająca. Róg można porównać do paznokci. Nigdy nie jest zrzucany, rośnie całe życie. Rogi posiadają żubry, krowy, owce, kozice.

Poroże pokrywa cienka, owłosiona skórka na etapie wzrostu – jest to scypuł. Poroże to tkanka kostna, zrzucane każdego roku oraz każdego roku odrastające. Zawsze jest wtedy porośnięte scypułem. Sarny i łosie zrzucają poroże w tym samym terminie – późną jesienią (listopad, grudzień). Byki jelenia zrzucają poroże na przedwiośniu (marzec). Daniele natomiast w środku wiosny (od końca kwietnia, przez cały maj). Znajomość tych terminów pozwala odnaleźć zrzucone poroże. Dzięki temu, że poroże jest zrzucane co roku, odzwierciedla aktualną kondycję zwierzęcia. Ich wytworzenie pochłania duże pokłady energii i składników odżywczych. Silne samce żerują na bardziej atrakcyjnym pokarmie, ma więcej nadwyżek pokarmowych, wytwarza poroże duże. Osłabione jednostki, stojące niżej w hierarchii mają trudności ze zdobyciem bardziej wartościowego pokarmu. Ilość szpiców w porożu wcale nie odzwierciedla wieku zwierzęcia. Na koniec marca, gdy poroże kozłów jest dorosłe, scypuł jest wycierany, poroże nabiera wtedy brązowego koloru.

Najwięcej danieli w Polsce występuje w województwie kujawsko-pomorskim, na terenie nadleśnictwa Dąbrowa. Daniele nie są gatunkiem rodzimym, ich ojczyzną jest Azja Mniejsza. Zostały sprowadzone kilkaset lat temu by upiększać pałacowe parki. Pozostawały w stanie pół-udomowionym. Z biegiem czasu zadomowiły się w lasach. Są mało płochliwe w porównaniu do jelenia. Na porożach powstają staśmienia (płaska część).

Łosie – W latach 90tcy intensywnie odstrzeliwane, drastyczny spadek populacji. Wprowadzono moratorium na łosie – zaprzestanie odstrzału, zakaz. Jest zwierzęciem łownym, lecz nie można do niego strzelać. Liczebność łosi w Polsce znacznie wzrosła. Najsilniejszą populacją łosi na świecie jest populacja na Alasce. Tam poroże występuje w formie łopataczy. Występuje bardzo duża powierzchnia staśmiona. W Polsce można jednak spotkać porzucone łopatacze. Badylarz to poroże o małej powierzchni staśmionej.

Jelenie – Byki walczą między sobą. Walki sparingowe to walki ćwiczebne, służące gimnastyce ale może też ustalać jakąś hierarchię w stadzie. Walki między bykami w czasie rykowiska odbywają się między bykami w pełni dorosłymi. Są to walki, które mogą kończyć się złamaniem poroża lub nawet śmiercią jednego byka, być może nawet obu. Podczas walki dwóch byków o potężnym porożu i dużej ilości szpiców, poroże może się zakleszczyć. Aby się uwolnić, jeden z byków złamać może drugiemu kark, lub też żyją oba związane ze sobą aż nie padną z głodu. Spacer równoległy – idą dwa byki mierząc się wzrokiem, jeden może dać wtedy za wygraną. Jeśli do tego nie dojdzie, dochodzi do walki. Najcenniejsze dla myśliwych są duże byki stadne, ponieważ mają najbardziej okazałe poroże. Wilki na takie osobniki raczej nie polują. Nie stanowią więc konkurencji dla gospodarki łowieckiej. Wilki polują na osobniki chore, słabe lub kulejące.

Podsumowując, można stwierdzić, że wilki wcale nie stanowią konkurencji dla gospodarki łowieckiej.

Istnieje stereotyp mówiący, że dokarmianie zwierząt w zimę ma pomóc w jej przetrwaniu. Poniekąd jest to prawda. Jednakże ktoś kto długo przebywa w lesie, wie jaka jest druga strona medalu. Istnieje przepis zakazujący polowania na zwierzęta pożywiające się przy paśniku. Oprócz paśników lokowanych przy drogach, istnieją też karmowiska z marchewkami, ziemniakami itp. czyli z pokarmem bardziej atrakcyjnym. Są one lokowane w najgłębszych zakamarkach lasu, ponieważ w przeciwieństwie do paśników, przy karmowiskach można polować. Cóż za hipokryzja.

Najważniejsze pozytywne aspekty występowania wilków

• Rola sanitarna – usuwanie zwierząt osłabionych i chorych.

• Regulacja liczebności oraz struktury płciowej jeleni. Myśliwi znacznie chętniej strzelają do byków, w użytkowanej więc przez nich populacji, następuje zmiana struktury stada. Byków jest znacznie mniej niż powinno. Wilki pomagają utrzymać równowagę.

• Poprawa kondycji zwierzyny leśnej. Na terenie zamieszkałym przez wilki, zwierzyna musi być bardziej czujna, częściej się przemieszcza, ma lepszą kondycję.

• Wzrost liczebności zwierzyny drobnej (m.in. zajęcy). Gdy do lasu przychodzą wilki, znika problem wałęsających się psów i następuje ograniczenie liczebności lisów polujących na zwierzynę drobną.

• Zwiększenie bioróżnorodności ekosystemów.

• Ułatwienie przetrwania zim padlinożercom.

• Potencjalna populacja „źródłowa” dla zasiedlenia przez wilki Europy Zachodniej. Wilki, które zasiedliły Niemcy, narodziły się na terenie Polski.

Główne zagrożenia dla populacji wilków

• Komunikacja drogowa. Wilki nie mają naturalnych wrogów, większość z zagrożeń wiąże się z działalnością człowieka. Aby ograniczyć takie kolizje, buduje się tzw. zielone mosty głównie nad autostradami. Projektuje się zakrzaczenia aby zwierzęta nie bały się z nich korzystać.

• Niezgodne z prawem, uciążliwe dla całej przyrody wykorzystywanie terenów leśnych przez człowieka. Np. wjeżdżanie do lasu na motorach, quadach itp.

• Nielegalny odstrzał (kłusownictwo). Wilk jest ściśle chroniony.

Łasicowate

• Rosomak – rzadki, czujny, silny. Związany z lasami borealnymi, tajgą. Nie występuje w Polsce.

• Borsuk – w tropie borsuka wyraźnie widać odciski pięciu palców położonych zazwyczaj w jednej linii.

• Kuna – leśna (kumak) i domowa (kamionka).

• Tchórz

• Norka (europejska i amerykańska-gatunek obcy wypierający norkę europejską)

• Wydra

• Łasica

• Gronostaj

Szop pracz – rodzina szopowatych, gatunek obcy.

Niedźwiedź brunatny – występują jedynie na terenie Karpat. Liczebność niedźwiedzia w Polsce jest trudna do oszacowania, gdyż przemieszczają się za granicę słowacką. Szacuje się ją jednak na około 100 osobników.

Ryś – w Polsce liczebność rysiów szacowana jest na koło 250 osobników. Występują głównie w Karpatach i puszczach północno-wschodniej Polski. Ryś trzyma się terenów mocno zakrzaczonych, unika otwartych przestrzeni, co utrudnia migrację.

Żubry – ok. 1000 osobników w Polsce. Wolno żyjące: Bieszczady, puszcza Białowieska, Borecka, Kryszyńska, nadleśnictwo Wałcz. Ośrodki hodowli żubrów: Międzyzdroje, Borki, Białowieża, Gołuchów, Smardzewice, Pszczyna, Niepołomnice. Żubry nie mają naturalnych wrogów, można je łatwo obserwować w naturalnym środowisku.