"Amazonki i Sauromaci". Oryginał zatytułowany jest Т.В. Мирошина "Амазонки и Савроматы" [w:] Памятники Евразии скифо-сарматской эпохи, Москва 1995


W krąg zainteresowań A. P. Smirnowa wchodziła analiza kwestii kimmeryjskiej i historia Sauromatów, potomków Amazonek. (Smirnow A.P. 1966. s. 26-41, 83, 87). Zajmujące będzie prześledzenie świadectw o Sauromatach i Amazonkach w źródłach pisanych, przy zwróceniu uwagi na ich podobieństwa i różnice.
Wiadomości antycznych pisarzy o Amazonkach są analizowane w wielu pracach [Bothmer, 1957; Bielefeld, 1951; Klugman, 1875 itd.], ale przeważnie uwagę badaczy przyciągała walka Amazonek z Heraklesem i Tezeuszem
Wybór świadectw antycznych autorów o Amazonkach daje E. Aparin (1901 –1902) i M.O. Koswen (1947. s. 33-38), niestety, nie analizując ich. Ja chciałabym zatrzymać się przede wszystkim na danych o Amazonkach w dorzeczu Donu i Meotydzie. Lecz na początek trzeba wyjaśnić dzieje Amazonek z Małej Azji, o których najwięcej donoszą nam autorzy greccy i rzymscy.1) Na północnym wschodzie Małej Azji, między Synopą i Trapezuntem, w Kapadocji (rysunek) znajdowała się Ziemia Amazonek (Ammian Marcelin. 22, 8, 17)2), przez którą przepływała rzeka Amazonek – Termodont (Pomponiusz Mela. 1. 19, 105), to jest współczesna rzeka Terme–Czaj. ( SC.1947, nr 2. s. 325, przyp. 2), spływająca z Gór Amazońskich (Apollonios z Rodos. Argonautica., II, 970) – grzbietu Pariadra i gdzie znajdowała się Temiskira – równina Amazonek. (Hekateusz z Miletu, 2 Periegesis.(?) 350 za Stefanem Bizantyjskim; Strabon. II, 5,4 itd.) i ich miasto (Diodor. II, 45, 46; Mela. I, 19, 105). Morze Czarne nazywano czasami Amazoński Pont (Klaudian [Claudian Claudianus] In Eutropium. II, 264). W tymże rejonie, we wschodniej Kapadocji, w kraju Gimmira (Gamirk ze średniowiecznych źródeł ormiańskich) zapewne żyki Kimmerowie [ Dandamajew, Łukonin,1980. s. 76; Diakonow. 1956. s. 236]. Wyprawy wojenne władczyni Amazonek Miriny i bezimiennej władczyni z Termodontu wg. Diodora (II, 3. 66, 44, 46) zgadza się z kierunkiem wypraw wojennych Kimmerów i z opisem zajętych przez nich miast [Jelnicki, 1961. s. 35-36]. O zjednoczeniu Kimmerów i Amazonek donosili rzymscy i wczesnośredniowieczni autorzy. „W roku 30 przed założeniem Rzymu (tzn. w 723 roku p.n.e.) ... nagłe wtargnięcie plemion Amazonek i Kimmerów do Azji spowodowało opustoszenie i gwałty na wielkim obszarze” (Orozjusz. 1, 21, 1; to że Euzebiusz, Kronika).
U Strabona Amazonki i Kimmerowie razem z Trewirami (?) wojowali w Troi (Strabon XII, 3, 24). Koncepcję, by utożsamiać Kimmerów i Amazonki wysunięto w XIX wieku. [Bonnell, 1882-1897 s.228; Lehmann- Haupt, 1922. Gol.414; Bennet, 1912. s.73-74; Miszczenko, 1882 s. 481-482] i była ona rozwijana dalej przez Rowstowcewa(1918. s. 29-30), L.A. Jelnickiego (1964, s. 30 ; 1977. s.45), R. Grishmana (1984, s. 49), W.E. Maksymowa (1983, s. 25).
Co najmniej część świadectw o Amazonkach można rzeczywiście odnieść do realnych Kimmerów i, być może, Scytów z okresu ich pobytu w Małej Azji w VIII-VII wieku p.n.e. Pośrednim dowodem na to są objaśnione na podstawie języków irańskich niektóre imiona Amazonek : Sanape i Lityda - Dumesil uznaje je za scytyjskie [Grishman, 1984, s.48) Wyraziste amazońskie imię miała władczyni Tirgatao z plemienia Iksamatów – „potężna strzała” (tirga-tava) [Grantowski, Rajewski, 1984, s.52). Interesującą charakterystykę Amazonkom jako wojowniczym koczowniczkam daje Lizjasz: „One (Amazonki) były jedynymi z wszystkich otaczających je narodów, które nosiły żelazną broń i pierwsze zaczęły jeździć wierzchem. Przy pomocy koni brały do niewoli uciekających przeciwników” (Lizjasz, Orationes funebres, paragraf 4).
Zapewne najstarsza wzmianka o „Scytii”Amazonek znajduje się u Diodora, który opierał się na świadectwach wczesnych jońskich logografach (VII-V w. p.n.e.) „Królowa Amazonek podporządkowała sobie wszystkich sąsiadów do Tanais (Donu)”( Diodor. 45, 4) Z punktu widzenia D. A. Maczynskiego (1971, c.33) wydarzenia te miały miejsce na początku lub w połowie VII w. p.n.e. Herodot w legendzie o pochodzeniu Sauromatów ( Herodot, VI, 110-117) opowiada o odpłynięciu Amazonek na Meotydę z Termodontu po zwyciężeniu ich przez Heraklesa. R. Grishman słusznie proponuje, by widzieć w tej legendzie oddźwięki wojny z 2 poł. VII wieku p.n.e. Kimmerów z Lidią , gdzie władała dynastia Heraklidów [Grishmann, 1984, c. 51].
Ojczyzna Amazonek przemieszcza się z Kapadocji do „Scytii”, najwyraźniej, od końca VII w p.n.e. po rozgromieniu Kimmerów i zajęciu Kapadocji przez Lidię (w 639 r. p.n.e.), skąd resztki Kimmerów mogły przejść na północne tereny nad Morzem Czarnym (rysunek).
W V wieku p.n.e. istniały równolegle tradycje u Herodota, który mówił o przesiedleniu się Amazonek z Kapadocji do Meotydy i u Ajschylosa, donoszącego o przesiedleniu się Amazonek, na odwrót, z Kaukazu do Małej Azji, do Temiskiry ( Ajschylos Prometeusz skowany, 729-761). Zapewne było już wszystko jedno, jaką ojczyznę miały wcześniej Amazonki, ponieważ w V wieku p.n.e. Amazonek-Kimmerów nie było już w Kapadocji, a trzeba było ustalić związek między ich dwoma znanymi ojczyznami. Co rozumieli pod pojęciem „Scytia” Amazonek autorzy ( Diodor. IV, 28,4; Cecyliusz(?) do Likofrona, 1332; komentarze do Prometeusza Ajschylosa, komentarze do Arystotelesa, I, 190; Seneka Herkules Aetios (?)1184-1185; Stacjusz Tebaida. V. 144-146) można wyjaśnic na podstawie analizy położenia „scytyjskiej rzeki Termodont”, a także związku ojczyzny Amazonek z Tanaisem i Meotydą. Termodont nazywali „rzeką w Scytii” Metrodor (Komentarze do Apolloniosa z Rodos. IV, 814) i Eustachiusz (na Dionizjusza Pierwszego(?)), czasami wiązano ją z Kolchidą ( Gygianos(?)Opowiadania XXI, Vibijan Sekvestr O rzekach), którą uważano za granicę Scytów – „ ich (Scytów) ogranicza Istria, Termodont i Tanais ( Filostrates, VII, 26). Ta rzeka zamarza (tamże) jakoby nawet latem i przedtem nazywała się Kryształem ( Pseudo-Plutarch O nazwach rzek XV). Być może właśnie ją opisuje Valerius Flaccus „...Toczący się wśród morza ze strasznym łoskotem Termodont ... bogacąca się zdobyczą rzeka...” ( Argonautyka. V, 120-126). O rozgałęzionym korycie tej rzeki opowiada Apollonios z Rodos: „... żadna inna rzeka nie dzieli się na tak wiele odnóg - jest ich do czterystu..., wypływa z tzw. Gór Amazońskich. Stąd rzeka rozlewa się po przeciwległej skalistej krainie, skąd i bierze się mnogość jej zakrętów..., rzeka z nielicznymi odnogami wpada do niegościnnego Pontu” (II, 70). Wyraziście z Kaukazem związany jest fragment z Argonautyki Pseudo-Orfeusza, choć źródła rzek autorowi były wyraźnie nie znane. „ Tam stroma góra Sind (?) i kwitnące łąki i potok szumiącej rzeki Araks, z której wypływają rzeki Termodont, Fasis i Tanais” (744-756). Nonnus (kon. IV w. n.e.)Amazonki z Termodontu nazywa „ miłującymi wojnę niewiastami z Kaukazu” (Dionysiaca. XX.199). Zapewne w późnym antyku tylko Kaukaz był odbierany jako miejsce przebywania Amazonek, a o Kapadocji już zapomniano.
Związek scytyjskiego Termodontu z Kaukazem, jego pokrywanie się lodem – jak wszystkich północnych rzek, jego opis jako wielkiej, szumiącej, górskiej rzeki o wielu odnogach zmusza do wspomnienia o rzece Kubań, której rozgałęziona delta dzieliła w starożytności Tamań na kilka wysp i wpadała jednym ujściem do Morza Czarnego. Należy więc zgodzić się z uzasadnionym utożsamianiem przez L.A. Jelnickiego scytyjskiego Termodontu z Kubaniem. [Jelnicki, 1949, s. 206, przyp.5 ; 1961. s. 85]. Przenoszenie nazw rzek razem z jednakowymi plemionami (na przykład Amazonkami) lub z przemieszczaniem się samych Greków to w historii greckiej częste zjawisko. [Kuklina, 1985. s.95-96]. Amazonki często figurują w pobliżu Jeziora Meotyjskiego (Herodot. IV. 110; Mikołaj z Damaszku.3.47) lub „ wokół bogatej w rzeki Meotydy” (Eurypides Herakles.408-410) Bardzo często wiązany jest z nimi również Tanais. „Wokół Tanaisu żyją Amazonki” (Ammian Marcelin.XXII,8,27), „na jego brzegach były włości Amazonek” (Mela.1,19,115; Diodor.I.45). Autorzy rzymscy, zgodnie z tradycją Ajschylosa, lokowali w Temiskirze i Kapadocji Amazonki „które odeszły os Tanaisu” (Servius Honoratus.XI,659; Sallustius Crispus.III,73), tzn. uważali Tanais za ojczyznę Amazonek. Pseudo–Plutarch donosi, że Tanais poprzednio nazywał się Rzeką Amazonek, ponieważ „w niej kąpały się Amazonki”(O nazwach rzek, XIV, 1-2). Amazonki rąbały siekierami zamarznięty Tanais i lód Meotydy (Klaudian [Claudian Claudianus]. 62-66; Stacjusz Tebaida., XII519-539), a nazywano je, szczególnie Pentezyleę „Tanaitiankami” i „Meotydiankami”(Seneka Fedra. 399-403, Propertius.IV,10). Czasami pod Tanaisem, szczególnie z dwoma ujściami rozumiano Kubań.[Kuklina, 1985. s.145].
W ten sposób „Scytia” Amazonek lokowana była przez antycznych autorów na wschodnim brzegu Morza Azowskiego od Kubania do Donu (rysunek). Było to terytorium zasiedlone przez Sauromatów, których cechy etniczne posłużyły za źródło dla przeniesienia przez Greków Amazonek właśnie tutaj, do „Sauromackiej Scytii” (Stefan Bizantyjski, S.V. Amazonki). Jeszcze M. Rostowcew uważał, że podporządkowanie się panowaniu kobiet i udział kobiet w wojnach sauromaci przejeli od Kimmerów [Rostowcew, 1918. s.34] . Dla L.A. Jelnickiego kimeryjskie pochodzenie Sauromatów nie podlegało wątpliwości. U Dionizjusza Peregetusa Sauromaci to potomkowie Amazonek rozmieszczeni niedaleko os Kimmerów-Amazonek, w związku z czym można ich utożsamiać [Jelnicki, 1977. s.106,107, przyp. 81]. „Scytią” tereny przy Morzu Azowskim mogli nazywać, uważając Sauromatów za „naród scytyjski” za Pseudo -Hipokratesem (O powietrzu. 24). Rozpatrując Amazonki jako Kimmerów i ich potomków Sauromatów, interesujące było by porównać ich obyczaje i broń z rzeczywistymi danymi etnograficznymi i archeologicznymi o Sauromatach.
Sądząc po opisach (tabl.1), Amazonki przedstawiano w długich chitonach i z przepaskami na głowie (Komentarze do Iliady.VI.186; Palefat. XXXIII), w greckiej tunice do kolan z jedna odkrytą piersią (Seneka, Fedra. 399-403; Kurcjusz Rufus, V.5 ; Euzebiusz [z Salonik?]II,7 ; Klaudian Fest.(?) 31-49), lub z uzbrojeniem hoplity[Quintus ze Smyrny wg. Rolle, 1980. s.275-276], co często można zobaczyc na wazach z przedstawieniami Amazonek. Ich opisy w męskiej wschodniej odzieży są jednostkowe ( Arrianus, Anabaza. VII, 13, 20 . Zapewne można to objaśnić przekazami dawnej legendarnej tradycji o Amazonkach, w której ich realny wygląd był niejasny ( na przykład dla Homera), i dlatego tylko po zaznajomieniu się z Persami, Scytami i i innymi wschodnimi nacjami Amazonki otrzymuja „perską” odziez, ale przede wszystkim na dzielach sztuki – wazach, reliefach, w toreutyce.
Przy całej umowności podliczania częstotliwości przekazów, dotyczących Amazonek i Sauromatów (tabl.2), która może zależeć od przyczyn przypadkowych - zachowania się tekstów, korzystania przez autora z tej lub innej tradycji, mimo wszystko można przeprowadzić miedzy nimi pewne porównania . Co prawda, należy wziąć pod uwagę, że świadectw o Sauromatkach jest znacznie mniej, niż świadectw o Amazonkach. Najbardziej rozpowszechnioną cecha życia Amazonek i Sauromatek było uczestnictwo w kobiet-jeźdźców w wojnie i polowaniach. (tabl.1. p.1, 2, 6; tabl. 2, p. 1, 3, 4, 6). Ten fakt porażał Greków przede wszystkim, i posłużył do późniejszego ich utożsamiania. Jednak istotną różnicą Sauromatek jest ich uczestnictwo w działaniach wojennych na równi i razem z mężczyznami, być może nawet bez tworzenia osobnych oddziałów. Amazonki natomiast zawsze występowały jako osobne kobiece oddziały, czasami ich wspomagające podgrupy były męskie. (Pseudo –Kallisfen III, 25). Część Amazonek opisywano jako żyjące razem z mężczyznami (tabl.1, p.3), a głównie oddzielnie od mężczyzn(tabl. 1. p.5, 7), co można wyjaśnić dyslokalnym osadnictwem. Sauromackie kobiety osiedlały się razem z mężami, co odpowiada pierwszemu typowi społecznego ustroju Amazonek. Wspólna cechą amazońsko-sauromacką było wypalanie u dziewczynek miedzianym narzędziem jednej piersi, przeważnie prawej. Jednak tłumaczenia tego zjawiska były różne – Amazonkom pierś przeszkadzała przy strzelaniu z łuku, a Sauromatki czyniły to dla wzmocnienia prawej ręki. Według wersji Pseudo – Hipokratesa „...u większości Scytów, właściwie u wszystkich koczowników, można spotkać przypalanie ramion, rak, przegubów, piersi, bioder i lędźwi... wskutek czego ciało staje się silniejsze”.(Pseudo -Hipokrates. O powietrzu...27) Do leczenia wielu chorób, takich, jak szaleństwo, ból głowy, opuchlizna, gojenie ran i obrażeń współcześni koczownicy-Beduini do dziś używają rozpalonego żelaznego pręta. [Stein, 1981. s. 175, 178] Tym sposobem, przypalanie piersi to najzupełniej rzeczywista cecha etnograficzna koczowników.
Szcególną cechę Amazonek –to, że zostawiały u siebie tylko dziewczynki, a chłopców wychowywali ojcowie (tabl.1 p.5) także można wyjaśnić dyslokalnym osadnictwem, kiedy to dziewczynki i chłopcy od jednych rodziców mogli wychowywać się w różnych osadach. Tylko dla Amazonek charakterystyczny był obyczaj kaleczenia chłopców ( tabl.1 p.3) Pseudo _Hipokrates tłumaczy to wykorzystywaniem takich mężczyzn jako rzemieślników „do obróbki skóry, miedzi i innych prac, wymagających siedzącego trybu życia” (O złamaniach. 101). Można zestawić ten obyczaj, szczególnie wykłuwanie chłopcom oczu z oślepianiem przez Scytów niewolników (Herodot. IV, 2), choć sens tego obyczaju nie jest w pełni jasny. Być może, Amazonki kaleczyły chłopców-niewolników z sąsiednich plemion, niepełnoprawnych lenników 3).
Sauromatkom przypisywano cechy nieznane ogólnoamazońskim opowieściom. To warunek zabicia wroga (lub trzech), konieczny do zawarcia małżeństwa. Wyjątkiem jest przysłowie o Amazonkach ze zbioru Plutarcha (Plutarch. Przysłowia,1, 10), lecz ono, najprawdopodobniej, pojawiło się pod wpływem świadectw o Sauromatkach. Autorzy opisują męską odzież Sauromatek (tabl.2 p.5), zapewne tylko dziewcząt, biorących udział w wojnie. Dla Amazonek, jak było zauważone wyżej, nie jest to charakterystyczne. Prawdziwa odzież Sauromatek póki co nie została zrekonstruowana, ale u spokrewnionych z nimi Sarmatek sądzi się, że były to długie suknie, u niektórych kobiet-wojowniczek z rozcięciami po bokach, dla wygody przy jeździe konnej. [Jacenko, 1987. s. 173-174]
Przy tym należy zauważyć, że zapewne spodnie z większości kobiecych pochówków- podobnie jak z męskich- nie były zdobione ozdobami z materiałów nieorganicznych, i dlatego nie zostały póki co znalezione.
Tak więc większa część obyczajów Amazonek i Sauromatek pokrywa się, co potwierdza opowieść Herodota o pochodzeniu Sauromatów od Amazonek- Kimmerów. Z powodu utożsamiania Sauromatek i Amazonek te ostatnie zaczęto nazywać „Sauromatydami.” (Stefan Bizantyjski S.V. Amazonki; Platon. VI, 815).
Cechy szczególne sauromackiego życia można objaśnić całkowicie możliwymi plemiennymi różnicami spokrewnionych narodów. Na przykład, kobiety z sauromackiego plemienia Iksamatów (Jazamatów) „narzucają na wrogów arkany” (Mela.1, 19, 114), co jest ich plemiennym wyróżnikiem.
Interesujące jest porównanie broni Amazonek i Sauromatów.(tabl. 3). U Amazonek, według danych antycznych autorów, przeważał łuk ze strzałami topory, a w uzbrojeniu obronnym tarcze-pelty i pasy bojowe4). U Sauromatów z okolic dolnego Donu {Maksymenko, 1983. s. 99-108] i ich potomków Syraków na prawym brzegu Kubania [Marczenko, 1988, s. 6-12] całkowicie przeważały wśród broni strzały, trafiały się miecze, rzadziej – oszczepy, czasami topory. Dużą liczbę toporów u Amazonek można objaśnić różnicą chronologiczną, ponieważ na obraz Amazonek składały się przeważnie opisy Kimmerów i Scytów (VII w. p.n.e.). kiedy to topory były szeroko rozprzestrzenione na Zakaukaziu.[Pogrebowa, 1984. s.66], na Północnym Kaukazie a od VI w. p.n.e. u Scytów w północnych terenach nad Morzem Czarnym, szcególnie w lasostepie [Melukowa, 1964, s.66]. Trzy żelazne topory bojowe zostały znalezione w Szołochowskim kurhanie nad Donem właśnie w pochowku mniemanej „Amazonki” V-IV w. p.n.e. хaksymenko, 1983s.108] O pasach bojowych nie ma świadectw, choć u Scytów były one znane od VI w. p.n.e. , szczególnie w lasostepie [Melukowa, 1964, s.74-75]. Nad rzeka Kubań znaleziono żelazny łuskowy pas w kurhanach Jelizawietskich [ Mancewicz, 1941, s.23]5). Nie jest wykluczone, że pod nazwą Amazonek rozumiano jakieś określone plemię Sauromatów, bezpośredni potomkowie przybyłych z Małej Azji Kimmerów. Komentarze do Stacjusza głoszą : „Sauromaci za Pontem sąsiadują z terenami Amazonek”(do III, 352). O tym samym mówi się i u Avienusa (Descriptio orbis 852-891). Mikołaj z Damaszku pisze, że „Amazonki były dzielne, dlatego, że żyły w sąsiedztwie Sauromatów” (Fr.XXII). według świadectw Pomponiusza Meli „ Jego (Tanaisu) brzegami ... władają Sauromaci , jedno plemię, lecz podzielone na kilka narodów o różnych nazwach : pierwsi Meotydzi rządzeni przez kobiety zajmują tereny Amazonek, stepy, obfite w pastwiska...” (Mela1,19,116)