Pedagogika społeczna to wg W. Okonia „dyscyplina pedagogiczna zajmująca się badaniem warunków środowiskowych, w jakich przebiegają procesy wychowawczo-opiekuńcze człowieka od jego urodzenia do końca życia; w badaniach tych uwzględnia się zwłaszcza warunki społeczne, kulturowe, przyrodnicze i biopsychiczne oraz warunki związane z rozwojem współczesnej cywilizacji. Ważnym zakresem zainteresowań p.s. są zagadnienia kompensacji wychowawczej i opiekuńczej, niezbędnej zwłaszcza w takich przypadkach losowych, jak sieroctwo lub złe warunki wychowania w rodzinie.”

Społeczeństwo – „historycznie ukształtowany zbiór ludzi połączony kompleksem stosunków wynikających z ich udziału w procesach produkcyjnych i w życiu kulturalnym; potocznie: ogół obywateli danej jednostki terytorialnej (kraju, miasta itp.)”

Społeczeństwo wychowujące – „termin wprowadzony przez F. Znanieckiego, oznaczający układ jednostek, grup społecznych, instytucji i innych form życia zbiorowego, wywierających wpływ na kształtowanie osobowości ogółu obywateli, a przede wszystkim młodego pokolenia żyjącego w danym społeczeństwie.”

Helena Radlińska

Wg twórczyni polskiej pedagogiki społecznej - Heleny Radlińskiej (1879-1954): „pedagogika społeczna jest nauką praktyczną, rozwijającą się na skrzyżowaniach nauk o człowieku, biologicznych i społecznych, z etyką i kulturoznawstwem, dzięki własnemu punktowi widzenia. Można go najkrócej określić wzajemnym stosunkiem jednostki i środowiska, wpływem warunków bytu i kręgów kultury na człowieka w różnych fazach jego życia, wpływem ludzi na zapewnienie bytu wartościom przez ich przyjęcie i krzewienie oraz przetwarzanie środowisk siłami człowieka w imię ideału.”⁴⁾ Analizując tę definicję T. Pilch stwierdza, że zawiera ona potrzebę budowania własnymi siłami takich warunków życia i przetwarzania środowiska, by były one zgodne z uznanymi przez siebie ideałami, aby uwzględniały potrzeby człowieka, społeczeństwa i były zgodne z regułami ładu etycznego – takie myślenie legło u podstaw pedagogiki społecznej.

W wyniku gwałtownego uprzemysłowienia w połowie XIX w. w Europie nastąpiło pogorszenie warunków życia – degradacja społeczna człowieka: bezrobocie, ubóstwo, wzrost przestępczości, bezdomność, czy sieroctwo społeczne.

Wystąpiło zapotrzebowanie na tworzenie systemu działań ratowniczych i kompensacyjnych. Powstawały różnego rodzaju stowarzyszenia charytatywne i placówki ratownictwa społecznego: sierocińce, przytułki dla bezdomnych, garkuchnie dla ubogich, domy dla zdemoralizowanych dziewcząt itp.

Jednocześnie odnotowuje się w tym okresie rozwój różnych placówek oświatowych, w tym placówek oświaty dorosłych, rozwój ruchu amatorskiego, różnorodnych form rekreacji, zabawy i wypoczynku. Tak, zdaniem T. Pilcha powstawał nowoczesny system placówek oświaty, kultury i rekreacji – co warte podkreślenia – oparty na własnej aktywności ludzi wrażliwych na los ułomnych i pokrzywdzonych.

Z takiej działalności znane są nazwiska i dzieła, m.in. Henryka Jordana - lekarza, twórcy systemu wychowania pozaszkolnego, ks. Jana Bosco – twórcy nowoczesnych zakładów wychowawczych, Jana Henryka Pestalozziego – twórcy rodzinnych zakładów opiekuńczych, Kazimierza Lisieckiego – twórcy ognisk wychowawczych, Aleksandra Kamińskiego – twórcy oryginalnej koncepcji wychowania harcerskiego i współtwórcy polskiej pedagogiki społecznej, Heleny Radlińskiej – twórczyni polskiej pedagogiki społecznej, Ryszarda Wroczyńskiego – najwybitniejszego teoretyka polskiej pedagogiki społecznej.

Według A. Kamińskiego pedagogika społeczna zajmuje się badaniem możliwości przekształcania środowiska z punktu widzenia pomocy ludziom w rozwoju oraz poszukuje przesłanek dla działań przekształcających.

Podstawowe pojęcia i kategorie pedagogiki społecznej:

• Środowisko – wg Ryszarda Wroczyńskiego „środowiskiem nazywamy składniki struktury otaczającej osobnika, które działają jako system bodźców i wywołują określone reakcje psychiczne.”

• Środowiska społeczne Wincenty Okoń określa jako „względnie stały układ jednostek, grup oraz innych zbiorowości ludzkich, wywołujących aktywność osobnika i wywierających wpływ na jego zachowanie.”

• Środowisko lokalne – to gromada ludzi zamieszkujących ograniczone i względnie izolowane terytorium, posiadających i ceniących wspólną tradycję wartości i symbole, instytucje usługowe i kulturowe, świadomych jedności, odrębności i gotowość do wspólnego działania, żyjących w poczuciu przynależności i wewnętrznego bezpieczeństwa.

• Środowisko intencjonalne - instytucje, wspólnoty i organizacje tworzone celowo dla zrealizowania określonych zamiarów: szkoły, stowarzyszenia i organizacje społeczne, placówki opiekuńcze itp.

Profilaktyka społeczna:

Profilaktyka – ogół działań zapobiegających niepożądanym skutkom w rozwoju i zachowaniu ludzi. W pedagogice – polega na zapobieganiu powstawania u dzieci niepożądanych przyzwyczajeń i postaw, na zapobieganiu błędom w uczeniu się lub wadom postawy ciała; w pewnym znaczeniu każde pożądane oddziaływanie pedagogiczne jest jednocześnie działaniem profilaktycznym, wytwarzając bowiem jakieś wartościowe cechy, jednocześnie zapobiega powstawaniu cech niepożądanych lub ich utrwaleniu.

Profilaktyka społeczna – zapobieganie wykolejaniu się, zagrożeniu moralnemu, zdrowotnemu, kulturalnemu, społecznemu; ochrona jednostki przed niepożądanymi odchyleniami od normy. Służy temu działalność prowadzona w placówkach i organizacjach: przedszkola ogrody jordanowskie, place zabaw, świetlice, organizacje zuchowe i harcerskie, koła zainteresowań, koła – kluby sportowe, kluby młodzieżowe itp.

Naturalne typy środowisk:

• rodzina,

• grupy rówieśnicze,

• środowisko lokalne

– są owocem naturalnych potrzeb i skłonności człowieka.

• Rodzina Związek intymnego, wzajemnego uczucia, współdziałania i wzajemnej odpowiedzialności, w którym akcent pada na wzmacnianie wewnętrznych relacji i interakcji.

W tym ujęciu rodzina pełni funkcje osobowe:

• małżeńską lub partnerską – bycie żoną lub mężem, partnerem lub partnerką,

• rodzicielską – bycie ojcem lub matką,

• braterską – bycie siostrą lub bratem.

• Grupa rówieśnicza, typ grupy społecznej,to określona zbiorowość ludzi w tym samym lub bardzo zbliżonym wieku. Czynnikami wiążącymi w grupie rówieśniczej są oprócz wieku, przynależności do wspólnej struktury organizacyjnej, występowanie określonych kontaktów, brak istotnych różnic w poziomie wiedzy i rozwoju intelektualnym jej członków. Grupy dzielimy według różnych kryteriów, z których najczęściej brane są pod uwagę wielkość i więzi emocjonalne. Charakteryzuje się tym, iż przynależność do niej jest dobrowolna, tworzona jest spontanicznie lub celowo. Istotna jest ze względu na proces socjalizacji jednostki. W grupach rówieśniczych kształtują się także subkultury.

• Szkoła – instytucja oświatowo-wychowawcza zajmująca się kształceniem i wychowaniem w państwie, a także siedziba (budynek) tej instytucji oraz jej uczniowie i personel.

Zagrożenia globalne i lokalne.

Kwestia społeczna – kwestia socjalna – to konkretne problemy społeczne, które stanowią szczególne bariery uniemożliwiające spełnienie podstawowych potrzeb większych grup ludzi, powiększają negatywne cechy położenia materialnego, społecznego lub politycznego, powodują poczucie niesprawiedliwości społecznej przez co wywołują niezadowolenie i niepokój społeczny, są źródłem napięć i konfliktów, mogą być rozwiązywane tylko drogą działań podejmowanych przez państwo:

• bezrobocie

• ubóstwo

• bezdomność (w świecie:700 mil., w Polsce – 200-300 tys.)

• starość

• niepełnosprawność.

Bezrobocie w Polsce notuje się od roku 1990 w wyniku transformacji ustrojowej.

Stopa bezrobocia szybko wzrasta od 6,1% w końcu 1990 r. do 16,9% w 1994 r. Obecnie – w 2012 r. - wynosi 12,4%, a przewiduje się, że na koniec grudnia będzie to 13,4%, co stanowi około 2 milionów bezrobotnych. Najmniej bezrobotnych odnotowuje się w woj. wielkopolskim – 9,5 , a najwięcej w warmińsko-mazurskim – 20,4%. W woj. mazowieckim – 10,6%. Prawie 53% bezrobotnych stanowią kobiety.

Bezrobocie powoduje załamanie funkcji rodziny:

• ekonomiczno-konsumpcyjnej – znaczna część rodzin dotkniętych bezrobociem żyje na granicy nędzy;

• opiekuńczo-wychowawczej - nie posyłanie dzieci do przedszkoli, zminimalizowano wymiar zajęć pozalekcyjnych, rezygnacja z posyłania młodzieży do szkół średnich zwłaszcza ogólnokształcących;

• emocjonalno-ekspresyjnej – brak wsparcia psychicznego dla bezrobotnych głównie ojców, mężów powoduje konflikty w rodzinach, frustrację, utrata swej pozycji w małżeństwie i rodzinie, narażona trwałość rodziny, rodzina odczuwa brak poczucia bezpieczeństwa;

• socjalizacyjnej – bieda, konflikty nie stwarzają klimatu do wszechstronnego rozwoju dzieci i młodzieży, rozbudzania szerszych zainteresowań, kształtowania pozytywnego systemu wartości, wzorów i norm postępowania, wprowadzania w obszar kulturowy. Rodziny żyją z poczuciem niższości. Utrwalają się roszczeniowe postawy wobec państwa i jego instytucja – dzieci mają utrudnione kształtowanie umiejętności radzenia sobie – samorealizacji i samosterowania;

• prokreacyjnej – odwlekanie zawarcie małżeństwa, odkładanie w czasie decyzji urodzenia dziecka. Z drugiej strony – znikoma znajomość możliwości zapobiegania niepożądanej ciąży może jeszcze bardziej pogorszyć warunki egzystencji wielu rodzin dotkniętych bezrobociem.

Funkcje rodziny:

1. Materialno-ekonomiczna funkcja rodziny przejawia się w zaspokajaniu materialnych potrzeb członków rodziny, a pośrednio i niektórych potrzeb społecznych. Składnikami jej są cztery podfunkcje: produkcyjna, zarobkowa, gospodarcza i usługowo-konsumpcyjna, które nie zawsze występują równocześnie i w jednakowym rozmiarze. Ich zasięg i poziom realizacji zależy od stadium rodziny, a zwłaszcza od głównego jej źródła utrzymania.

2. Funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca polega na materialnym i fizycznym zabezpieczeniu członków rodziny w niezbędne do życia środki oraz wspomaganie osób niesprawnych i innych wymagających czasowej lub stałej opieki. Pozarodzinne formy zabezpieczenia osób niesamodzielnych, jak żłobki, przedszkola, szpitale, sanatoria oraz renty i emerytury, znacznie wspomagają rodzinę w wypełnianiu tej dawniej bardzo ważnej funkcji.

3.  Prokreacyjna funkcja rodziny jest formą zaspokajania emocjonalno–rodzicielskich potrzeb współmałżonków i reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa. Dzieciom potrzebna jest rodzina.

4.  Seksualna funkcja rodziny jest społecznie powszechnie akceptowaną formą współżycia płciowego. Dawniej utożsamiano ją z funkcją prokreacyjną, co nadal podtrzymują niektórzy badacze tej podstawowej dla każdego człowieka grupy odniesienia.

5.  Legalizacyjno-kontrolna funkcja rodziny przejawia się w legalizacji niektórych typów zachowań człowieka i w sprawowaniu wzajemnej kontroli członków rodziny. Niektóre z zachowań, jak współżycie seksualne małżonków czy posiadanie dzieci, poza rodziną są społecznie dezaprobowane. Naruszenie pewnych wzorów zachowań uznanych za wewnątrzrodzinne jest represjonowane przez pozostałych członków rodziny, szersze otoczenie społeczne, kościół, a także system prawny.

6.  Socjalizacyjna funkcja rodziny jest konsekwencją funkcji prokreacyjnej i tak samo podstawowa, jak i ona. Funkcja ta jest realizowana dwupłaszczyznowo: jako przygotowanie dzieci do samodzielnego pełnienia podstawowych ról społecznych oraz jako wzajemne dostosowanie osobowości małżonków. Świadoma i intencjonalna socjalizacja nazywa się wychowaniem wewnątrzrodzinnym, które realizuje rodzina jako grupa, zwana też środowiskiem wychowawczym. Spontaniczną socjalizację J. Chałasiński nazywa, zapewne słusznie, „wychowaniem przez życie”. Socjalizacyjna funkcja rodziny jest bardzo doniosła dla społeczeństwa i dla jednostek objętych tym psychospołecznym procesem, w którym rodzina jest ważną, ale jedną z wielu instytucji aktywnie w nim uczestniczących.

7. Mniej widoczna dla pobieżnego obserwatora życia rodzinno-małżeńskiego jest klasowa funkcja rodziny. Istota jej polega na wstępnym nadawaniu dzieciom i nie pracującemu współmałżonkowi pozycji w strukturze klasowo-warstwowej i zawodowej danego społeczeństwa oraz na socjalizacji potomstwa, nasyconej subkulturą i ideologią danej klasy społecznej.

8. Kulturalna funkcja rodziny zazębia się z analizowaną już funkcją socjalizacyjną i niektórymi innymi. Polega ona na zapoznawaniu młodego pokolenia z kulturą danego społeczeństwa, wpajaniu odpowiednich norm i systemów wartości, przekazywaniu dziedzictwa kulturowego i organizowaniu w gronie rodzinnym najrozmaitszych zajęć, dostarczających domownikom przeżyć estetycznych. Ponadto poszczególni członkowie rodziny poza nią uczestniczą w różnych formach życia kulturalnego.

9. Z kulturalną funkcją rodziny blisko jest spokrewniona również funkcja rekreacyjno-towarzyska. Dom rodzinny jest między innymi miejscem wypoczynku i nawiązywania niezbędnych dla człowieka kontaktów towarzyskich, które są zaspokajaniem „potrzeby oddźwięku społecznego”, o czym pisał F. Znaniecki. Kontakty te utrzymywane są w ramach zarówno małej, jak i szerszej rodziny, a także z osobami zaprzyjaźnionymi, które odwiedzają daną rodzinę bądź poszczególnych jej członków. Dom rodzinny, jego atmosfera i wyłączność służą do rozładowywania napięć psychicznych powstałych poza nim. Niektórzy badacze rodziny mówią chyba zasadnie o jej funkcji psychohigienicznej.

10. Ostatnią z wyodrębnionych przez Z. Tyszkę  funkcji rodziny jest funkcja emocjonalno—ekspresyjna. W gronie rodzinnym najczęściej człowiek zaspokaja znaczną część potrzeb emocjonalnych i potrzeb wyrażania swej osobowości. Potrzeby te zaspokajane i uzewnętrzniane są poza kręgiem rodzinno-familijnym, zwykle w gronie zaprzyjaźnionych osób. Emocjonalno ekspresyjna funkcja rodziny w wielu okolicznościach
    realizowana jest wśród małżonków i zakochanych par będących w licznych przypadkach w pierwszym stadium życia małżeńsko-rodzinnego.