ZEWNĄTRZ
Kościół dominikanów jest ceglano- kamienną, orientowaną bazyliką trójnawową, pięcioprzęsłową, z prostokątnym jednonawowym prezbiterium o sześciu przęsłach oraz korpusem, który nie posiada wież i transeptu, wzniesiony w konstrukcji filarowo-przyporowej. Prezbiterium i nawa główna nakryte są wspólnym dachem dwuspadowym, nawy boczne – dachami pulpitowymi. Przy bocznych elewacjach kościoła stoją późnośredniowieczne i nowożytne kaplice, częściowo przebudowane w XIX w. Główne wejście do świątyni prowadzi od zachodu, przez neogotycką kruchtę; korpus i prezbiterium, wejścia boczne od strony klasztoru. Nawa główna i prezbiterium mierzą obecnie 24,5m wysokości, a nawy boczne – około12,0m.
Prezbiterium (elewacje)
Mury obwodowe prezbiterium do wysokości 18,2 m wybudowano z cegły w układzie wendyjskim, spoiny o trójkątnym przekroju barwione były na czerwono. Wyżej występuje cegła w układzie gotyckim. Oba wątki rozdziela szeroki fryz. Najlepiej zachował się on w północnej elewacji chóru, najniższą część kompozycji stanowi pas cegieł ustawionych ukośnie, nad którym ułożona jest warstwa wozówkowa, a wyżej reliefowa kompozycja ze zwróconych ku dołowi lilii heraldycznych, na których wspierają się ostrołukowe arkadki. U nasady każdej z nich umieszczono stylizowaną koronę . Bezpośrednio nad fryzem arkadowym biednie pasmo fryzu zębatego. Fryz niegdyś był bielony i polichromowany, tła arkadek były białe , a arkadki – czerwone. Prezbiterium opięto wydatnymi przyporami. Przy elewacji północnej znajdują się dwie , międzyprzęsłowe ortogonalne oraz diagonalna przypora narożna. Przy południowej elewacji znajduje się przypora przekątniowa oraz cztery ortogonalne. Przypora narożna oraz następna ku zachodowi są przewiązane ze ścianami chóru na całej wysokości w partiach w wątku wedyjskim maja jeden uskok. Następna trzecia przypora od wschodu jest w górnej części przewiązana z murem prezbiterium. We wschodniej elewacji chóru widoczny jest zarys szczytu w wątku wedyjskim w jego osi zachowały się ślady po triadzie smukłych, ostrołukowych płycin. Pozostałości zachodniego szczytu prezbiterium widoczne są na głównym strychu kościoła, ,,wtopione” w górną część ściany tęczowej. Północną elewację wieńczy trójkątny szczyt ceglany w obrębie przęsła wschodniego , bezpośrednio nad fryzem.
Korpus (elewacje)
Mór północny – w południowym ramieniu krużganków widać fragment elewacji korpusu, otynkowany, z niewielkim oknem, którego maswerk datowany jest na III ćwierć XIV wieku i z kamiennym cokołem częściowo zrekonstruowanym.
Mór południowy- W pachach sklepiennych kaplic : św. Tomasza, Zbawiciela oraz Provanów widoczne są fragmenty elewacji, istniejącej przed wzniesieniem tychże i należącej do korpusu wcześniejszego. W ścianach rozdzielających wymienione kaplice widoczne są ponadto resztki ceglanych przypór z kamiennymi nakrywami. Przy południowo-wschodnim narożniku zachowała się przypora diagonalna.
Mór zachodni- W fasadzie kościoła, pochodzącej niemal w całości z II połowy XIX wieku, zwraca uwagę zachowany pas średniowiecznego wątku ceglanego, między oknem nawy północnej a narożnikiem kaplicy Zbarskich. Tworzy go cegła w układzie gotyckim.
Do kościoła wchodzimy przez neogotycką kruchtę, nad którą znajduje się chór muzyczny, wybudowaną po pożarze w 1850 r. Kruchtę osłania piękny XIV wieczny kamienny portal, na którego bokach znajdują się fragmenty wcześniejszego obramienia z przełomu XIII i XIV wieku, przedstawiają klęczące postaci adorujące. Bogata dekoracja rzeźbiarska portalu składa się z liściastych girland przeplatanych jagodami, żołędziami i winogronami. Wśród liści dębu, winnej latorośli, klonu i przestępu widać ptaki, z których jedne dziobią owoce inne zaś walczą z fantastycznymi potworkami. Taka właśnie roślinna dekoracja jest charakterystyczna dla portalów dominikańskich i tak liście winnej latorośli nawiązują do słów Chrystusa : ,,A liście jego nie zwiędną”, których głoszenie było zadaniem Braci Kaznodziejów. Dąb symbolizuje siłę i potęgę wiary, owoce zaś dobre dzieła człowieka. Ptaki oznaczają oderwanie się od spraw ziemskich , wzlot ku Bogu i walkę dobra ze złem. Patrząc ogółem to wejście do kościoła było symbolem Chrystusa : ,,Ja jestem bramą”, jednocześnie było wyobrażenie bramy niebios, zamkniętej dla człowieka przez grzech pierworodny stąd po prawej stronie portalu przedstawienie wypędzenia z raju, która została otwarta dla ludzi przez ofiarę Chrystusa. Natomiast umieszczone na portalu po lewej stronie przedstawienie ofiary Abrahama jest starotestamentową zapowiedzią Ukrzyżowania. Drzwi do wnętrza zdobione są płaskorzeźbami.
WNĘTRZE
KORPUS:
Szerokość naw wynosi 27 m, długość 37,10 m. Jak już na początku wspomniałam nawa główna podzielona jest na pięć przęseł. Filary między nawami, podobnie jak i sklepienia , odbudowane zostały po pożarze w 1850 roku. W całej świątyni położona jest posadzka z II połowy XIX wieku. Chór nakryty jest późnogotyckim sklepieniem sieciowym (,,podwójnie krzyżowym”), nawa główna sklepieniem gwiaździstym, a nawy boczne – sklepieniami krzyżowo- żebrowymi. Są one wiernymi kopiami XV- wiecznych oryginałów, znanych z obrazów Teodora Stachowicza. Warto zwrócić uwagę na neogotyckie konfesjonały , które podobnie jak stalle w prezbiterium wykonał w trzeciej ćwierci wieku XIX brat Damian Bienasiewicz. W zabudowę kościoła wpisują się również kaplice a mianowicie:
Kaplica św. Katarzyny (Zbarskich) – Wczesnobarokowa, zbudowana została przez muratorów włoskich Andrzeja i Antoniego Castellich, wdług projektu architekta królewskiego Konstantego Tencalli w latach 1627-1633. Jej fundatorem był Jerzy Zbarski kasztelan krakowski. Z racji tego, że pochodzi z epoki baroku nie będę się na niej skupiać.
Kaplica św. Marii Magdaleny (Małachowskich)- późnogotycka z zrekonstruowanym sklepieniem gwiaździstym. Neogotycki ołtarz wykonany w roku 1889 według projektu przeora Mariana Pavoniego przez krakowski warsztat dominikański. Przy zachodniej ścianie kaplicy wzniesiono neogotycki nagrobek rodziny Małachowskich w który włączono obraz ,, Uczta u Szymona” z lat 1614-1622 pędzla Włocha Tomasza Dolabelli.
Kaplica Jezusa Ukrzyżowanego (Ligęzów) – Zbudowana w końcu XIV wieku z fundacji Jana Ligęzy kasztelana łęczyckiego. Na wschodniej części arkady znajduje się fragment polichromii gotyckiej z końca XIV przedstawiający Katarzynę Aleksandryjską oraz popiersia dwóch proroków w medalionach. Na ścianie wschodniej znajduje się neogotycki ołtarz obok niego wisi drewniany relikwiarz błogosławionego Wita. Na ścianie zachodniej znajduje się klasycystyczny nagrobek wodza powstania listopadowego, gen. Jana Zygmunta Skrzyneckiego, wykonany przez Abrahama Hechstina i Parysa Filipiego wzniesiony został ze składek społeczeństwa, przedstawia zmarłego podtrzymywanego przez anioła .
Kaplica św. Jacka
Kaplica św. Piusa (Mała zakrystia)- Znajduje się pod kaplicą św. Jacka w przedłużeniu nawy bocznej. Obecnie podzielona jest na dwa pomieszczenia. W części wschodniej zachowało się sklepienie krzyżowo – żebrowe, w części zachodniej kolebkowe. Została odnowiona na początku XVII wieku przez Zofię Stadnicką , która ufundowała tutaj manierystyczny nagrobek dla zmarłego w 1608 roku jej męża, Andrzeja Piotra Stadnickiego.
Kaplica Matki Boskiej Różańcowej – znajduje się po południowej stronie prezbiterium wzniesiona była w XV w. W latach 1685- 1688 została gruntownie przebudowana dla upamiętnienia zwycięstwa Jana Sobieskiego po Wiedniem. W obecnym stanie barokowa.
Kaplica św. Dominika (Myszkowskich) – wzniesiona w 1603-1614 na miejscu gotyckiej należącej do cechu stolarzy. Fundowana przez marszałka koronnego Zygmunta Gonzaga- Myszkowskiego z przeznaczeniem na mauzoleum rodowe. Zbudowana na rzucie kwadratu i przykryta kopułą przez Santi Gucciego.
Kaplica św. Józefa (Provanów) – zbudowana w XV w. jako własność cechu szewców, później w posiadaniu rodziny Szafrańców. Po pożarze odnowiona kosztem rodziny Fischerów, których epitafia w niej się znajdują. Przykrytą sklepieniem krzyżowo – żebrowym sklepieniem kaplicę wyróżnia późnorenesansowy nagrobek Prospera Provany, żupnika wielickiego i starosty będzińskiego. Neogotycki ołtarz zaprojektowany przez przeora Mariana Pavoniego.
Kaplica Zbawiciela ( Przeździeckich) – fundowana przez Mikołaja Edelinga w 1368 roku kaplicę przeją cech piekarzy w wieku XVI rodzina Orlików, a w 1857 rodzina Przeździeckich. Gotycka , przykryta sklepieniem sieciowym budowla posiada w oknie fragment wykonanego w Miśni XIX wiecznego witraża. Znajduje się w niej neogotycki ołtarz i marmurowe epitafium Orlików z Łazisk.
Kaplica św. Tomasza – wzniesiona w XV wieku jako kaplica cechu krawców, posiada neogotycki ołtarz z posągami świętych wykonanymi w początku XX wieku w Paryżu i Monachium oraz obraz szkoła św. Tomasza z Akwinu namalowany około 1630 roku w warsztacie Tomasza Dolabelli. Znajduje się w niej również nagrobek starosty krasnostawskiego Mikołaja Bogusza, a także na uwagę zasługuje późnorenesansowe epitafium Bolesława Krzętskiego.
Kaplica św. Róży Limańskiej ( Lubomirskich) – Pierwotnie gotycka, obecna fundowana przez Sebastiana Lubomirskiego w 1605- 1610. Barokowo – renesansowa.
PREZBITERIUM: Nawa główna jest zamknięta długim na 30,22 m prezbiterium do którego wprowadza nas ostrołukowy łuk tęczowy. Przykryte jest ono XV wiecznym sklepieniem sieciowym, które ocalało z pożaru w 1850 roku. Wszystkie ściany są obecnie zatynkowane, elewacje wewnętrzne członkowane są służkami , nadwieszonymi na wysokości 4,5 m nad posadzką. Służki maja profil na przemian półkolisty i pięcioboczny. W narożach chóru rytm ten został zakłócony przez wprowadzenie służek cylindrycznych. Od dołu służki zakończone są dziewiętnastowiecznymi, gipsowymi wspornikami. Służki półkoliste mają głowice składające się z krótkiego cylindrycznego trzonu, górą lekko odwiniętego i wieńczących go pierścieni , kolistych i wielobocznych. Od strony południowej oświetlone jest rzędem okien. W drugim, trzecim i piątym oknie licząc od wschodu zachowały się pierwotne maswerki z przełomu XIV i XV w. (reszta to rekonstrukcje). Na ścianie północnej widać okna dawnego głównego chóru. Pod prezbiterium znajduje się krypta z XII w.(obecnie pełni funkcję magazynu). Ołtarz neogotycki w nim przedstawienie Trójcy Świętej. W wyposażeniu prezbiterium zwracają uwagę piękne stalle z wyobrażeniami chórów anielskich. Po stronie południowej prezbiterium widoczne jest epitafium kanclerza księstwa krakowsko-sandomierskiego, a od 1218 r. biskupa krakowskiego, Iwo Odrowąża. Obecne epitafium zostało wmurowane tu w 1924 r. , kiedy to ostatecznie przeniesiono tu prochy biskupa. Nad epitafium mieście się późnorenesansowy ołtarzyk z początku XVII w dekorowany ornamentem okuciowym. W polu środkowym tryptyku znajduje się obraz przedstawiający biskupa Iwona . W polach bocznych postacie św. Augustyna, Ambrożego, Hieronima i Stanisława biskupa. W zwieńczeniu umieszczono Wizję św. Tomasza z Akwinu na szczycie posążek św. Marcina na koniu. Na północnej ścianie prezbiterium widzimy płytę nagrobną księcia krakowskiego, sandomierskiego i sieradzkiego Leszka Czarnego, brata króla Władysława Łokietka , dobrodzieja zakonu. Wykonana z piaskowaca płaskorzeźba przedstawia stojącą postać księcia , trzymającego tarczę z piastowskim orłem. ( rekonstrukcja). Najcenniejszym zabytkiem w prezbiterium jest pomnik Filipa Buonaccorsi zwanego Kalimachem. Ten włoski poeta i filozof, sekretarz królewski i wychowawca synów króla Kazimierza Jagiellończyka, był jednym z prekursorów humanizmu z ziemiach polskich. Płyta projektu Wita Stwosza, odlana w Norymberdze, pochodzi z XV wieku. Jej obramienie nie jest kompletne, górna część zginęła w XIX w. napis w dolnej części jest wzorowany na pierwotnym. Płyta spiżowa prezentuje typ przedstawienia ,,uczonego w pracowni” , realistyczne oddanie wnętrz XV wiecznej pracowni. Pracownia obita jest boazerią. Na skośnym pulpicie sekretarzyka leżą przybory pisarskie, pod oknem stoi karafka, na półkach zaś pięknie oprawne księgi. Pod listwą wisi na kołku czapka burgundzkiego kształtu. Obramowanie płyty zdobi dekoracja roślinna z wplecionymi w nią postaciami ludzi i zwierząt. W kącikach ponad trójłuczem widzimy przedstawienia łabędzia i orła, które są symbolami umierającego poety. Dopełnienie wystroju prezbiterium stanowią obrazy przedstawienia ,,Męczeństwa św. Stanisława”, ,,Męczeństwo św. Wojciecha”, scena ,,Zwiastowania”, ,,Wizja św. Jacka „ i ,,Ostatnia wieczerza” dwa ostatnie prawdopodobnie z warsztatu Dolabelli.