10. CHRESTOMATIA STAROPOLSKA - „Jezusa Judasz przedał…”, „Już się anjeli wiesielą…”, De nativitate Dominii („Augustus kiedy krolował…”)

Opracowała Sylwia Bąk

Chrestomatia staropolska. Teksty polskie do roku 1543, oprac. W. Wydra, W.R. Rzepka, Wrocław 1995 lub wyd. nast. - „Jezusa Judasz przedał…”, „Już się anjeli wiesielą…”, De nativitate Dominii („Augustus kiedy krolował…”).

WSTĘP DO TWÓRCZOŚCI BERNARDYŃSKIEJ (Michałowska)

• Istnieje silny związek łączący polską pieśń bernardyńską z tzw. laudami włoskimi - religijną poezją ludową XIII-XV wieku, inspirowaną często przez franciszkanów. Słowo „laudy” (wł. laude) wywodzi się z łac. laudes - porannej modlitwy pochwalnej, podczas której śpiewano Psalmy 148-150, rozpoczynające się od słowa laudate (chwalcie). Właściwy ich rozwój wiąże się z ruchem franciszkańskim (św. Franciszek z Asyżu „Pieśń o Bracie Słońcu”).

• Laudy opiewały w prostych słowach epizody ewangeliczne związane z Narodzinami i Pasją, miały za temat Marię i Jezusa, czasem żywoty świętych. Zyskiwały one formę liryczną bądź epicko-narracyjną; wielka część laud przybierała postać dialogów przeznaczonych do prostych inscenizacji parateatralnych (tzw. Laude drammatiche). Wśród tych ostatnich dominowały sceny pod krzyżem, a szczególną popularnością cieszył się temat współcierpienia Marii (tzw. compassio). Scena pod krzyżem, w której Matka opłakuje śmierć Syna, przybierająca najczęściej formę dialogową, pojawia się zarówno w poematach włoskich, jak w słynnej sekwencji łacińskiej Stabat Mater dolorosa (Jacopone da Todi). Tradycję „płomiennego stylu” Jacoponego podjął i rozwinął w XIV wieku wybitny poeta franciszkański Bianco da Siena, znany jako twórca zbioru liryków.

• 
  Rozwój włoskiej laudy franciszkańskiej XIII-XV wieku zbiegł się z nasileniem tendencji mistycznych, reprezentowanych w XV wieku zwłaszcza przez wielkiego reformatora zakonu Bernardyna ze Sieny, którego uczniem i współpracownikiem był założyciel polskiego zakonu bernardynów Jan Kapistran.

PIEŚŃ BERNARDYŃSKA I POCZĄTKI ZAKONU W POLSCE

- postulat ubóstwa, charakter żebraczy

- zdobywa popularność dzięki Janowi Kapistranowi (Czechy), który w latach 1453-54 przebywa w Krakowie)

- w Warszawie w roku 1454 powstaje drugi, po krakowskim, klasztor bernardynów w Polsce, ufundowany przez księżną Annę Fiodorównę

WŁADYSŁAW Z GIELNIOWA (ok. 1440-1505):

- historyczny patron Polski, wybitny mówca i poeta

- pierwszy, znany z imienia, poeta polski piszący w języku narodowym

- w 1461 rozpoczął nowicjat w zakonie bernardynów, po czym 1 sierpnia 1462 w krakowskim klasztorze p.w. św. Bernardyna ze Sieny przyjął śluby zakonne

- otrzymał imię zakonne Władysław (Jan z Gielniowa)

- wsławił się jako wybitny kaznodzieja, przemawiający do tłumów wiernych, porywający ich swą ujmującą, prostą, często przeplataną formami wierszowanymi wymową

- dwukrotnie podróżował do Włoch

- przełożony klasztoru bernardynów św. Anny w Warszawie

- „płomienny kaznodzieja”

* W Wielki Piątek, dnia 21 marca 1505 roku, podczas kazania - jak przekazują świadkowie - uniósł się w natchnieniu ponad ambonę. Atak serca zmusił go do przerwania przemówienia. Po parutygodniowej chorobie zmarł dnia 4 maja tegoż roku. Kościół św. Anny stał się ośrodkiem kultu Władysława. Proces beatyfikacyjny trwał długo, a jego pozytywne zakończenie nastąpiło w r. 1750.

TWÓRCZOŚĆ WŁADYSŁAWA Z GIELNIOWA

• nasycona znacznym stopniu ideologią bernardyńską

• emocjonalność tekstu, zaangażowanie odbiorcy („patrz!”, „słuchaj!”)

• 
  
  chce dotrzeć do ludności chłopskiej, dlatego jego teksty są dalekie od popularnych dyskursów teologicznych, przypominają kazania

• „devotio moderna” - typ przeżywania wiary bez scholastyki

• naśladowanie Chrystusa w najbardziej człowieczym wymiarze

• charakter wierszowanych legend opartych na popularnych

wątkach apokryficznych, odbija się w nich żarliwe nabożeństwo

do Matki Bożej i Jezusa w duchu devotio moderna

• Głównym obiektem kultu Władysława z Gielniowa były osoby Jezusa i Marii.

Gielniowczyk wprowadził swą twórczością nowe tematy, a dawniejsze ujął w sposób odmienny.

W centrum jego uwagi znalazły się:

• pasja (ujmowana w sposób naturalistyczny i dramatyczny, z towarzyszącym jej wątkiem współcierpienia Marii: compassio),

• narodziny (z podkreśleniem sielskich motywów macierzyństwa i niemowlęctwa, scenerii żłobka i zwierząt towarzyszących Nowo Narodzonemu oraz sceną pokłonu pasterzy),

• kult Matki Bożej (ze szczególnym uwzględnieniem Niepokalanego Poczęcia oraz apokryficznej historii wniebowzięcia).

JEZUSA JUDASZ PRZEDAŁ ZA PIENIĄDZE NĘDZNE (Pasja)

- za datę powstania przyjmuje się rok 1488

- pieśń pasyjna

- 13-zgłoskowiec (7+6) o rymach abab

- pierwsza zwrotka ma charakter paralelny - poświęcenie Jezusa skontrastowane ze zdradą Judasza

- „in medias res” - bezpośredni wstęp do utworu

- temat zaczerpnięty z Biblii

- scena z wieczernika jako pierwsza scena pasji

- wszystkie strofy zaczynają się od słowa „Jezus”

• akcja utworu koncentruje się wokół bohatera lirycznego

• czerpanie z kultury bernardyńskiej - powtarzanie imienia Jezusa ma moc mistyczną (apotropaiczną) wpływającą na rzeczywistość

- kolejne sceny przedstawiają kolejne sceny pasji

- sprzeczność! polega na tym, że Bóg w osobie Jezusa zostaje pojmany

- „improperum” - wyrzucanie Żydom, (tu: że pojmali Jezusa)

- dusza jest oblubienicą Chrystusa, dusza ma przeżywać sceny pasyjne, współodczuwać

• pieśń zawiera program medytacyjny, na który składają się sceny pasji, reakcja na scholastykę, wywodzi się z tradycji franciszkańskiej

• 
  to, co widzialne to, co nie widzialne (kontemplacja)

- Jezus cierpi (ukazane w pełnym wymiarze człowieczeństwo Jezusa)

- Matka Boża cierpi jak każda matka, jest wzorem przeżywania męki, współuczestniczenia

- w kolejnych strofach zostaje wyjaśniony sens ofiary

- współodczuwanie męki przez duszę (kolejne stopnie medytacji)

- „planctus naturae” - rodzaj hiperbolizacji, cały świat przeżywa śmierć Jezusa

- scena piety - Maryja namaszcza swego Syna

- opis pasji kończy się a zaczyna zwrot do wiernych, aby wykonywali pieśń

-w strofach 2, 6, 10, 14 powtarza się motyw krwi - przymierza Boga z ludźmi

- żołtarz = psałterz - nawiązanie do psałterza staropolskiego (150 psalmów); 15 strof rozmyślań o Męce Pańskiej

AUGUSTUS KIEDY KROLOWAŁ (Boże Narodzenie) 3xA warto zapamiętać!

- De nativitate Domini (łac.) - O Narodzeniu Pana

- pieśń kolęda

- ułożona w formie abecedariusza

- występują wątki o charakterze apokryficznym

- emocjonalny wydźwięk

- 8-zgłoskowiec o rymach aabb lub aaaa

- zróżnicowana kompozycja, na którą składają się kolejne sceny

Bożego Narodzenia

- początkowe strofy (1-10) zawierają opowieść o narodzinach Jezusa opartą

na scenach z Biblii

- hiperbolizacja sceny narodzin

(dziecko nie narusza łona Maryi; natychmiast cały świat dowiaduje się

o pojawieniu zapowiadanego Zbawiciela; zwierzęta na wzór Starego Testamentu

stają się rozumne, poznają Jezusa, klękają; ma się wrażenie, że wszyscy chcą

oddać pokłon Dzieciątku, które staje się królem wszechświata)

- sprzeczność! narodziny przypominają cud, ale jednocześnie Jezus nie przychodzi na świat jak przystało na króla a w zimnej opuszczonej stajni (człowieczeństwo Jezusa)

- motyw improperum („Fałszywi Żydowie błądzą/Pisma Świętego nie widzą)

- następuje pełna czułości scena, w której Maryja klęczy nad małym Jezusem, owija Dzieciątko w chusty, układa w żłobie

- polemizuje z rozpowszechnionym motywem apokryficznym położnych

- następne cztery strofki (11-14) przynoszą bezpośrednie wezwanie do wiernych, aby radowali się i śpiewali na chwałę Marii i Jej Syna; charakter modlitwy

- podmiot liryczny zwraca się w imieniu ogółu do Maryi, prosi o wstawiennictwo u Jezusa („Proś za nami Syna twego/By nam dał Ducha Świętego)

-następnie kieruje słowa do samego Jezusa („Przez twe święte narodzenie/Daj nam grzechom odpuszczenie)

- zaczyna się druga część opowiadania obejmująca pokłon pasterzy (strofy 15-20)

- anioł zwiastuje pasterzom Boże Narodzenie, kieruje do Betlejem, aby oddali cześć Dzieciątku

- kończy się część narracyjna

- podobnie jak po historii narodzin lud kieruje modlitwy do Jezusa o odpuszczenie win i życie wieczne

- w pieśni wyraźnie zaznacza się charakterystyczny dla poety język poetycki, zróżnicowane słownictwo:

(tu: określające Maryję - „Matka, Matuchna, Panna czysta, woniejąca róża, gwiazda morska)

JUŻ SIĘ ANJELI WIESIELĄ (Wniebowzięcie Matki Bożej)

- pieśń maryjna

- 8-zgłoskowiec o rymach aabb lub aaaa

- akrostych - pierwsze litery strof tworzą razem całość JEZUS KRYSTUS MARIA LADISLAUS

zawierającą w tym wypadku imię autora (Władysław)

- tematycznie wpisuje się w motyw znany już we wczesnym średniowieczu „transitus” (dosł. przejście, przekroczenie progu życia; używano też określenia „dormitio” - zaśnięcie, zamiast śmierć)

- opisuje losy Maryi po ukrzyżowaniu Chrystusa aż do momentu wniebowzięcia

- rozpoczyna się wstępem, który mówi, o czym będzie utwór (strofa 1)

- pierwsza część przedstawia ból Matki po utracie Syna, niemożność poradzenia sobie z przytłaczającą tęsknotą, z poczuciem braku (strofa 2-3)

- w części drugiej anioł ofiaruje Matce Bożej rajską palmę, zapowiada wstąpienie do nieba; Chrystus spełnia wolę Maryi, która pragnie przed śmiercią zobaczyć wszystkich apostołów

- rozpoczyna się kolejna część: przy uśpionej Maryi pojawia się Jezus, zwiastuje apostołom swoje rychłe przybycie i zabranie Matki do nieba, teraz nakazuje pogrzeb

- uroczystość pogrzebu zakłócają Żydzi (motyw improperum)

- w tym miejscu pojawia się zwrot do wiernych, aby poddali się opiece Matki Bożej

- ostatnia część narracyjna (strofy 19-24) opisuje ponowne przyjście Jezusa

- scena wniebowzięcia i ukoronowania Matki Bożej nacechowana emocjonalnie (motyw miłości syna do matki, następuje ponowne złączenie w niebie - Maryja odzyskuje swojego syna)

POWODZENIA! :D

Strona | 1

„O naśladowaniu Chrystusa” Tomasz a Kempis:

- ścisła łączność z Chrystusem

- kontemplacja prawd wiary

- mistyka

- reformistyczny odłam franciszkanów zwanych „obserwantami”

Abecedariusz - utwór, w którym wszystkie kolejne wersy lub strofy zaczynają się od liter zgodnych z porządkiem abecadła.

Akrostych - utwór wierszowany, którego pierwsze litery (strof lub wersów) układają się w sensowną całość, tworząc np. imię autora lub wychwalanej osoby.

Anafora - figura retoryczna polegająca na rozpoczynaniu kolejnych zdań lub jego członów od tego samego wyrazu lub grupy wyrazów.

---