Ochrona dóbr kultury powiatu Opoczyńskiego

• Rys historyczny:

Powiat Opoczyński jest jednym z 24 powiatów województwa łódzkiego. Leży na wyżynie Kielecko - Sandomierskiej, obejmując obszar tzw. Wzgórz Opoczyńskich. W granicach administracyjnych znajdują się gminy: Białaczów, Drzewica, Mniszków, Opoczno, Paradyż, Poświętne, Sławno i Żarnów.

Gminy powiatu opoczyńskiego.

• Dziedzictwo kulturowe:

Na obszarze całego powiatu spotkać można zabytki będące dziedzictwem kulturowym pozostawionym przez poprzednie pokolenia. Obiekty te są świadectwem naszej historii, patriotyzmu, są niezastąpionym źródłem informacji o życiu i działalności naszych przodków, przypominają o naszej tożsamości. Zachowane ślady techniki, sztuki i umiejętności pozwalają zachować łączność pomiędzy przeszłymi i przyszłymi pokoleniami. Istotnym bogactwem naszego powiatu jest dziedzictwo kultury ludowej, popularyzowane przez twórców ludowych w gawędach, obrzędach, tańcach, pieśniach, muzyce, a także zanikających dziedzinach sztuki ludowej, takich jak: : haft, plastyka papierowa (wycinanki, bukiety, pająki), plastyka obrzędowa (pisanki, palmy), tkactwo, rzeźbiarstwo, plecionkarstwo.

Liczne zabytki w połączeniu z unikalną kulturą ludową i walorami przyrodniczymi podkreślają dużą atrakcyjność Ziemi Opoczyńskiej. Świadomość potrzeby ochrony dziedzictwa kulturowego jest coraz powszechniejsza wśród mieszkańców naszego regionu. Punktem wyjścia do ochrony dóbr kultury stanowi w powiecie „Program opieki nad zabytkami powiatu Opoczyńskiego”. Stwarza on możliwości współpracy miedzy powiatem, gminami i właścicielami zabytków w celu jak największej dbałości o nasze wspólne dziedzictwo kulturowe. Realizacja programu opieki nad zabytkami jest ważnym czynnikiem w upowszechnianiu wiedzy w tym zakresie. Programy takie zawierają określenie działań jakie powinny być podjęte w zakresie opieki nad zabytkami na terenie powiatu. Działania te wynikają z zadań nałożonych na samorządy powiatowe w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Na terenie powiatu opoczyńskiego znajdują się zabytkowe obiekty sakralne, a także dzieła architektury i budownictwa, zabytkowe zespoły zieleni, zabytki techniki i przemysłowe, zabytkowe układy przestrzenne. Bardzo cenne zabytki architektury sakralnej znajdują się w każdej gminie naszego Powiatu i są wpisane do rejestru zabytków województwa łódzkiego. W dobrym stanie zachowały się układy przestrzenne - układy urbanistyczne i ruralistyczne, oraz przestrzenne założenia miejskie i wiejskie. Zabytkami tego rodzaju, o dużej wartości historycznej, są: układ urbanistyczny w Białaczowie, śródmieście w Żarnowie, śródmieście miasta w Opocznie.

Zabytki ruchome w powiecie opoczyńskim to przede wszystkim zabytkowe wyposażenie kościołów np.: ołtarze, krucyfiksy, monstrancje, pacyfikały, relikwiarze, ambony, konfesjonały, chrzcielnice, meble, naczynia liturgiczne, wota, rzeźby, płaskorzeźby, obrazy, polichromie, świeczniki, tabernakula, dzwony, nagrobki, tablice epitafijne, drzwi, części garderoby liturgicznej, manuskrypty i starodruki. Wiele eksponatów należących do tej kategorii zabytków zgromadzonych jest w Muzeum Regionalnym w Opocznie, w dziale historycznym i etnograficznym.

Zabytki archeologiczne na terenie powiatu Opoczyńskiego

W rejestrze zabytków znajdują się dwa obiekty. Są to:

1. Stanowisko archeologiczne – grodzisko stożkowe z XIII –XIV w. w Petrykozach, gm. Białaczów. Cenny zabytek kultury materialnej z okresu średniowiecza o dużej wartości poznawczej dla historii Państwa Polskiego. (Decyzja Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z 29 sierpnia 1988 r.)

2. Stanowisko archeologiczne – relikty dworu obronnego z XVI w. znajdujące się w Stużnie Kolonii, gm. Opoczno. Cenny zabytek z okresu nowożytnego, posiada dużą wartość poznawczą dla budownictwa obronnego na terenach Polski Środkowej. (Decyzja Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z 23 sierpnia 1990 r.). Na terenie powiatu znajdują się także zasoby środowiska naturalnego w formie rezerwatów przyrody:

· rezerwat leśny „Białaczów” (gmina Białaczów),

· rezerwat leśny "Błogie" (gmina Mniszków),

· rezerwat leśny "Diabla Góra" (gmina Aleksandrów, gmina Żarnów),

· rezerwat leśny "Gaik" (gmina Mniszków),

· rezerwat leśny "Jodły Sieleckie" (gmina Żarnów).

Powiat opoczyński posiada wiele interesujących zabytków świadczących o bogatej historii, kulturze i tradycjach. W każdej gminie zachowały się obiekty będące wizytówką, i o które czynione są starania, aby zachować je w najlepszym stanie dla następnych pokoleń. W Opocznie, spośród wielu obiektów zabytkowych, do najciekawszych trzeba zaliczyć znajdujące się w niewielkiej odległości od siebie:

- zamek wybudowany w XIV w. przez Kazimierza Wielkiego, jako siedziba króla podczas polowań, odbywających się w okolicznych lasach. Wielokrotnie niszczony i odbudowywany. Dziś siedziba Muzeum Regionalnego, w którym można obejrzeć ekspozycje etnograficzne, historyczne, sztuki współczesnej i ludowej regionu opoczyńskiego.

- dom Esterki, jak mówią legendy, wzniesiony przez króla Kazimierza Wielkiego dla ukochanej żydówki Estery, połączony z siedzibą króla lochami. Ulegał on różnym przeróbkom. W drugiej połowie XIX wieku powiększono go o jedno piętro. Obecny wygląd nadano w 1927 r. Jest siedzibą Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej,

- zespół kościoła parafialnego p.w. św. Bartłomieja. W skład zespołu wchodzi: kościół z 1939 r., z zachowanym prezbiterium z 1365 r. i zabytkowymi elementami wyposażenia; plebania z 1622 r.; dzwonnica z pierwszej połowy XIX wieku,

- kościół cmentarny p.w. św. Marii Magdaleny z XVIII w., wpisany do rejestru zabytków w 2009 r. staraniem śp. ks. Jana Wojtana.

Do najpiękniejszych pamiątek historii zachowanych na terenie Białaczowa zaliczyć

możemy:

- zespół pałacowy wybudowany w latach 1797-1800, w jego skład wchodzą pałac klasycystyczny z galeriami i zachowane w różnym stopniu: 2 pawilony, oficyna, ruiny romantyczne, oranżeria, park. Obecnie mieści się w nim Powiatowy Dom Pomocy Społecznej,

- ratusz klasycystyczny z przełomu VIII i XIX w. Aktualnie w budynku tym działa Gminna Biblioteka Publiczna i Ośrodek Pomocy Społecznej.

Wiele cennych zabytków znajduje się w Drzewicy. Jednym z nich jest gotycki kościół parafialny p.w. św. Łukasza z 1315 r., rozbudowany w latach 1908 – 1914. Wewnątrz świątyni znajduje się wiele cennych zabytków, które warto zobaczyć. Innym obiektem przyciągającym uwagę przyjeżdżających do Drzewicy są ruiny zamku, będące częścią zespołu pałacowego wpisanego do rejestru zabytków. W skład zespołu, poza ruinami, wchodzi dwór na podzamczu i pozostałości parku.

W gminie Mniszków wpisany do rejestru zabytków jest kościół parafialny p.w. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Błogiem Szlacheckim, którego powstanie datowane jest na lata 1785 – 1789.

W Paradyżu (siedziba gminy) bardzo cennym zabytkiem jest zespół klasztorny o.o. Bernardynów, w skład którego wchodzą: kościół, klasztor, krużganki, park. Pierwotny budynek wzniesiony w połowie XVII w. był drewniany. Na jego miejscu w XVIII w. wybudowany został nowy klasztor murowany. Klasztor wraz z kościołem tworzą nieregularny

czworobok, wewnątrz którego znajduje się dziedziniec.

Również w gminie Poświętne znajduje się zabytkowy zespół klasztorny. Jego początki sięgają XVII w., kiedy to ówcześni właściciele wsi Zofia Anna Staroleska i jej brat Stanisław Zbąski wznieśli drewniany kościół i klasztor, do którego sprowadzono Oratorium św. Filipa Neri. W XVIII w. wzniesiono nowe barokowe budynki kościoła i klasztoru. W skład zespołu wchodzi kościół parafialny p.w. Filipa Neri i św. Jana Chrzciciela, klasztor o.o. Filipinów, 2 dzwonnice, brama. Ojciec Święty Jan Paweł II w 1973 r. obdarzył kościół tytułem bazyliki mniejszej. W kościele znajduje się obraz Świętej Rodziny słynący cudami.

W gminie Sławno dużą wartość zabytkową mają m.in.:

- drewniana kaplica p.w. św. Michała Archanioła z 1875 r. w Zachorzowie

- kościół parafialny p.w. św. Gereona i Wniebowzięcia Najświętszej Panny Maryi w Sławnie. Pierwotnie od 1221 r. istniał kościół drewniany. W 1852 r. na jego miejscu postawiony został murowany, orientowany, jednonawowy.

Bogata w wydarzenia i pamiątki historyczne jest gmina Żarnów. Zabytki wpisane do rejestru to:

- śródmieście Żarnowa jako układ przestrzenny o wartości historycznej,

- kościół parafialny p.w. św. Mikołaja w Żarnowie. Jedna z najcenniejszych zabytkowych budowli sakralnych województwa łódzkiego z drugiej połowy XII wieku. Dobudowane późnogotyckie prezbiterium z 1503 r. stanowi dziś poprzeczną nawę Żarnowskiej świątyni. Po pożarze rozbudowany w 1903 roku. Z dawnego romańskiego kościoła zachowały się:

- zachodnie przęsło nawy z emporą przylegającą do niego na osi od zachodu okrągłą wieżą,

- resztki ścian północnej i południowej nawy przylegające do gotyckiego prezbiterium.

Wszystkie wymienione wyżej zabytki wpisane są do rejestru zabytków województwa łódzkiego. Na terenie gmin naszego powiatu jest wiele godnych uwagi obiektów zabytkowych, które wpisane są do ewidencji zabytków prowadzonych przez Gminy. Wykaz zabytków ewidencjonowanych w gminach został przedstawiony w programie opieki nad zabytkami dla powiatu opoczyńskiego na lata 2007-2010.

• Ochrona dziedzictwa kulturowego powiatu Opoczyńskiego w sytuacjach kryzysowych:

W przypadku konfliktów zbrojnych i sytuacji kryzysowych każda gmina posiada swój plan działania dotyczący przygotowania i realizacji przedsięwzięć zapobiegawczych, dokumentacyjnych, zabezpieczających, ratowniczych i konserwatorskich, mających na celu ich uratowanie przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub zaginięciem.

Powyższe przedsięwzięcia są realizowane poprzez zapobieganie i prowadzenie prac przygotowawczych (w czasie poprzedzającym wystąpienie konfliktu zbrojnego lub sytuacji kryzysowej), podwyższenie gotowości wprowadzonej w okresie narastania bezpośredniego zagrożenia poprzez właściwe organy kierowania kryzysowego, reagowanie w czasie wystąpienia i trwania konfliktu zbrojnego lub sytuacji kryzysowej. Istotnym elementem zapobiegawczym jest także zabezpieczenie i dokumentowanie po ustąpieniu konfliktu zbrojnego lub sytuacji kryzysowej.

Zapobieganie i prowadzenie prac przygotowawczych na terenie powiatu Opoczna obejmuje w szczególności następujące przedsięwzięcia i czynności:

• Opracowanie planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz ich aktualizację.

• Kontrolę i doskonalenie stanu technicznego zabytków.

• Instalowanie i utrzymanie w sprawności urządzeń i systemów zabezpieczenia zabytków, w tym sygnalizacji wykrywania i alarmowania.

• Wykonywanie ewidencji i dokumentacji zabytków podlegających ochronie.

• Projektowanie i wykonywanie prac inżynieryjno – technicznych zabezpieczających przy zabytkach takich jak:

a) podwyższenie klasy odporności ogniowej i poprawa właściwości konstrukcyjnych,

b) zabezpieczenia przed skutkami wybuchów, wichur, śnieżyc, powodzi lub zalania z innych przyczyn, osunięć lub zapadnięć gruntu,

c) odbudowa lub osłona fragmentów szczególnie wartościowych i narażonych na destrukcję.

Podwyższenie gotowości:

• Demontaż i ukrycie najcenniejszych detali architektonicznych i elementów wyposażenia.

• Przygotowanie i rozmieszczenie znaków Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z Regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokołem o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14 maja 1954 r. (Dz. U. z 1957 r. Nr 46, poz. 212), zwanej dalej „Konwencją Haską”.

• Zgromadzenie i utrzymanie w gotowości urządzeń, sprzętu., narzędzi, opakowań, materiałów niezbędnych do wykonywania prac zabezpieczających i działań ratowniczych.

• Zorganizowanie systemu monitorowania zagrożeń, alarmowania i powiadamiania.

• Wyznaczenie i przygotowanie zespołów ludzkich do prac zabezpieczających i działań ochronnych.

• zorganizowanie współdziałania właścicieli, zarządców i użytkowników zabytków, organów administracji publicznej, specjalistycznych służb, jednostek i instytucji, Sił Zbrojnych RP oraz wolontariatu działań ochronnych.

Reagowanie:

Podczas Reagowania prowadzi się akcje ratownicze oraz udziela wsparcia właścicielom (administratorom) obiektów zabytkowych oraz podmiotom ratowniczym.

Zabezpieczanie:

• Zabezpieczenie zabytków przed dalszą destrukcją po ustąpieniu bezpośredniego zagrożenia.

• Dokumentowanie zdarzeń, strat i podjętych działań,

• Informowanie właściwych organów administracji publicznej, w szczególności wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz organów założycielskich o stratach, podjętych działaniach i ewentualnych potrzebach pomocy.

Ochrona zabytków ruchomych polega na podjęciu, w zależności od sytuacji i posiadanych możliwości , następujących czynności:

a) zabezpieczenia ich przed zniszczeniem lub uszkodzeniem, w miejscu stałego przechowywania, oraz na zorganizowaniu stałego dozoru,

b) przemieszczenia do innych, przygotowanych pomieszczeń jednostki organizacyjnej.

c) rozśrodkowania zabytków do innych wytypowanych i przygotowanych obiektów w tej samej miejscowości.

d) ewakuacji do uprzednio wyznaczonych przygotowanych obiektów poza miejscowością ich stałego przechowywania, jeżeli nie ma możliwości ich właściwego zabezpieczenia na miejscu lub w tej samej miejscowości, oraz zapewnienia stałego dozoru.

e) ewakuacji najcenniejszych zabytków za granicę w przypadku

konfliktu zbrojnego,

f) przyjmowania, na wniosek właściciela lub posiadacza, cennych zabytków na czasowe przechowywanie przez publiczne jednostki organizacyjne kultury.

• Ochrona dziedzictwa kulturowego powiatu Opoczyńskiego w trakcie pokoju:

Szczególne zadania opieki nad zabytkami powiatu opoczyńskiego w trakcie pokoju to:

• sporządzenie powiatowego programu opieki nad zabytkami;

• umieszczanie na zabytkach nieruchomych znaków i tablic informujących;

• sprawowanie opieki nad zabytkami do których tytuł prawny posiada powiat opoczyński;

• udzielanie pomocy finansowej na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków;

• propagowanie społecznej opieki nad zabytkami znajdującymi się na terenie powiatu;

• popularyzacja zabytków i promowanie walorów dziedzictwa kulturowego;

• upowszechnianie wiedzy o regionalnym dziedzictwie kulturowym oraz promowanie walorów powiatu opoczyńskiego tj. historii, tradycji i kultury;

• poszerzanie wiedzy o sposobach opieki nad zabytkami.

Wspomniany już przez mnie „Program opieki nad zabytkami powiatu Opoczyńskiego” został sporządzony w celu ochrony i trwałego zachowania zabytków znajdujących się na terenie naszego powiatu, ich popularyzowania oraz upowszechniania wiedzy o nich. Realizując program ma w szczególny sposób otoczyć opieką zabytki wpisane do rejestru wojewódzkiego konserwatora zabytków, posiadające dużą wartość architektoniczną, historyczną, kulturową.

Program przewiduje pomoc dla właścicieli zabytków w zdobywaniu informacji o możliwościach ubiegania się o pomoc finansową na prace konserwatorskie i restauratorskie przy zabytkach. Ponadto Powiat Opoczyński corocznie uchwala w swoim budżecie środki na realizację zadań z zakresu opieki nad zabytkami, w tym na dotację wspierającą sfinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytkach wpisanych do rejestru. Wszystkie te działania sprzyjać będą wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami, a w rezultacie poprawiają sytuację ochrony zabytków w powiecie opoczyńskim. Realizując program prowadzone będą prace mające na celu cykliczne uzupełnianie i aktualizowanie danych, a także stały monitoring i ocena stanu zachowania zabytków. Oznakowanie istniejących zabytków oraz upowszechnianie informacji historycznych o zabytkach przyczyni się do tworzenia nowych produktów turystycznych o charakterze kulturotwórczym i społecznych. Program realizowany jest we współpracy z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, samorządami gminnymi, parafiami, organizacjami pozarządowymi, właścicielami zabytków oraz placówkami oświatowymi i kulturalnymi. Jego zamiarem naszym jest zachęcenie osób i instytucji do podejmowania działań związanych z zachowaniem degradacji wartości zabytków, utrzymaniem ich w najlepszym stanie i upowszechnianiem wiedzy o nich, zwiększając w ten sposób liczbę społecznych opiekunów zabytków co przyczynia się do większego dbania o nie.

Literatura:

1. Program opieki nad zabytkami dla powiatu opoczyńskiego na lata 2011 – 2014.

2. Ochrona dóbr kultury [w:] Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych; www.marek-gaska.org

3. Narodowy Instytut Dziedzictwa www.nid.pl

4. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

5. Zdjęcia i mapy zostały pobrane ze strony: www.naszeopoczno.pl