NAUKA O PAŃSTWIE – KOLOKWIUM

1. Geneza państwa i teorie powstania państwa:

Według Arystotelesa

• państwo pochodzi z natury (naturalny rozwój, synteza mniejszych wspólnot rodzinnych w osady, które skupiając się tworzyły koinonia – wspólnotę miasta-państwa).

• polis miało zapewnić obywatelom szczęśliwe i cnotliwe życie, co mogło być osiągnięte przez zachowanie umiaru w działalności politycznej, którego miernikiem oraz elementem stabilizacji była idea sprawiedliwości oraz koncepcja złotego środka.

• pełnię szczęścia dawałoby stworzenie takich warunków,by ludzie mogli osiągnąć pełnię rozwoju materialnego oraz moralnych wartości – życie wygodne ale przede wszystkim rozumne i cnotliwe.

• sprawiedliwość

=>formalna – przestrzeganie obowiązującego prawa,

=>materialna – równomierne przydzielanie korzyści i strat.

• człowiek jako istota polityczna

• idea podziału zadań w państwie: obradujący, rządzący, sądzący.

• klasyfikacja ustrojów,

ustrój – wg Arystotelesa – określa porządek władz w państwie i sposób ich podziału, stwierdza, co jest czynnikiem decydującym w państwie i jaki jest cel każdej wspólnoty.

=>dobry ustroje: monarchia, arystokracja, politeja.

=>zdegenerowane: tyrania, oligarchia, demokracja.

Według świętego Augustyna

• to filozof katastrofista – wg niego przejście od stanu przedpaństwowego do państwa nastąpiło wskutek zepsucia się natury ludzkiej. Bóg dał człowiekowi państwo z powodu grzechu, tak więc gdyby nie upadek ludzi, państwa by nie było.

• walka dwóch porządków – państwa bożego (pochodzącego od Abla) i państwa ziemskiego (pochodzącego od Kaina), z której zwycięsko musi wyjść to pierwsze.

• obywatelami państwa ziemskiego byli wszyscy źli i grzeszni, którzy nie zaznali łaski. Bóg dawał łaskę dobrym i złym, bo nawet dostarczając tyranów, realizował swój plan; zatem chrześcijanie powinni tolerować władzę, nawet gdy była identyczna z bezkarnością.

Według świętego Tomasza z Akwinu

• władza i państwo powstały na skutek natury ludzkiej, Boska była tylko sama zasada władzy, natomiast każdy konkretny ustrój tworzyli ludzie.

• państwo miało prowadzić ludzi do wiecznej szczęśliwości, poprzez stworzenie warunków potrzebnych do zbawienia, poprzez zapewnienie pokoju oraz porządku (zasada hierarchii – ci,którzy przodują rozumem z natury panują – ci zaś, którzy są ułomni rozumem są przeznaczeni do służenia).

• najlepszy ustrój – monarchia.Jednak,gdy władca stawał się tyranem, można było czynnie wystąpić przeciw niemu i takie powstanie nie było buntem.

=>tyran – władca, który nielegalnie zdobył władzę (uzurpacja, gwałt) lub legalnie, ale źle używający (prywata). Tyrania bywała zwykle karą Boga za grzechy ludzkie.

Teoria teologiczna

• miała wyjaśnić boski charakter władzy państwowej, utrwalić przekonanie o nadprzyrodzonych właściwościach władcy, o jego legitymizacji do podejmowania decyzji.

Doktryna patriarchalna

• Robert Filmer => państwo powstało w procesie łączenia narodów w plemiona, plemion w całości, aż do państwa włącznie, przy zachowaniu zasady patriarchalnej władzy opiekuńczej w ramach form pierwotnych.

• władza państwowa jako władza starszego rodu (wodza plemiennego itp.), sugerując, iż jest sprawowana w interesie całego społeczeństwa. Jego zdaniem, ludzie rodząc się, mieli określone miejsce w grupie społecznej i podlegali rodzicom oraz władzy państwowej.

• najlepszy ustrój – monarchia absolutna, gwarantująca siłę, porządek i stabilność społeczną, a władca posiadał pozycję „ojca w rodzinie”.

Doktryna patrymonialna

• Ludwik von Haller => u źródeł powstania władzy państwowej leży własność zimi (patrymonium – ojcowizna, majątek rodzinny). Koncepcja ta ujmowała państwo jako dziedziczna własność dynastii panującej, a w związku z tym obowiązywały prawa dziedziczenia jak w stosunkach prywatnoprawnych.

Teoria umowy społecznej

• Thomas Hobbes => egoistyczna, wręcz antyspołeczna natura człowieka doprowadziła do konfliktów i przemocy – wojny wszystkich ze wszystkimi. Jednak człowiek nie był niewolnikiem własnych namiętności, był istotą rozumną, obdarzoną instynktem samozachowawczym, który nakazał mu zrezygnować z wojen i naturalnej swobody na rzecz dążenia do pokoju i porozumienia z innymi ludźmi. W ten sposób zaistniała potrzeba ograniczenia wolności i zawarcia umowy społecznej na rzecz ogółu – przy czym była to umowa każdego z każdym – w celu przekazania suwerenowi prawa rządzenia.

• John Locke => liberalizm polityczny i ekonomiczny, okres natury jako epoka pomyślności, w której ludzie rozwijali się w dobrobycie, korzystali z wolności, własności i równości. Każdy miał prawo bronić swych praw i karać tych, którzy je naruszali. Stwarzało to sytuację, w której ludzie stawali się sędziami we własnych sprawach. Pojawienie się potrzeby ustanowienia władzy państwowej. Umowa społeczna nie oznaczała zrzeczenia się praw, wręcz przeciwnie – umacniała je. Składała się z dwóch aktów: umowa pomiędzy jednostkami, umowa między społeczeństwem a władzą.

Funkcje państwa wg Locka: tworzenie praw pozytywnych, ich egzekwowanie i ochrona społeczeństwa przed zewnętrznym wrogiem. Potrzeba wyodrębnienia niezależnej od siebie władzy: ustawodawczej (parlament), wykonawczej (monarcha) i federacyjnej (również monarcha), zajmującej się polityką zagraniczną.

• Jean Jacques Rousseau =>stan natury nie przysparzał ludziom problemów, żyli oni w harmonii z naturą i sąsiadami, jednak klęski żywiołowe zmusiły ich do łączenia się w skupiska, które dały początek życiu osiadłemu i pierwszym ustabilizowanym związkom międzyludzkim, takim jak rodzina. Ta ewoluowała i dała pakt zrzeszenia. Istotą umowy społecznej była równość wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności, wolności cywilnej, politycznej, chronionych przez prawo i instytucję państwa.

Doktryna podboju

• Ludwik Gumplowicz =>walka i rasa.

• darwinizm – silniejsi zwyciężą.

• zakłada,że państwa powstają w wyniku podbijania słabszych plemion przez plemiona silniejsze, w ten sposób za pomocą podbojów powiększa się terytorium państwa.

Teoria marksowska

• państwo jest „maszyną ucisku”, panowania jednaj klasy nad innymi. Decydujące znaczenie dla powstania państwa i jego rozwoju miały procesy wewnątrz społeczeństwa.

• Fryderyk Engels => przyczyny powstania państwa:

wzrost wydajności pracy i społeczne podziały pracy; ukształtowanie się własności prywatnej; powstanie klas społ. i sprzeczności ekonomiczne między nimi.

• Karol Marks, Włodzimierz Lenin, Józef Stalin.

Teoria solidarystyczna

• Emile Durkheim, Leon Duguit.

• państwo jest organizacją synchronizującą (solidaryzującą) różne interesy grup społ. Podział na rządzących i rządzonych, a pewna grupa uzyskuje przewagę nad innymi dzięki wrodzonym cechom (zdolności organizacyjne, wiedza, bogactwo). Ludzie ci obejmują władzę, dzięki której godzą interesy różnych grup społ., łagodząc napięcia między nimi i dążąc do solidarnej współpracy.

Teoria psychologiczna

• Leon Petrażycki => państwo powstało dzięki przeżyciom prawnym, emocjom, którym podporządkowane są wszelkie przejawy aktywności społecznej. Państwo jako projekcja psychologiczna przypisuje określonym ludziom i organom określoną władzę w wyobrażeniu ludzkim. Władza państwowa – przeżycia, które prowadzą do wykształcenia się świadomości związanej z koniecznością poddania się woli pewnej grupy osób – władcze stosunki międzyludzkie. Rządzący ma prawo wydawać właściwe decyzje i egzekwować ich realizację, natomiast rządzony jest zobowiązany do bezwzględnego wykonywania danej decyzji pod groźbą użycia aparatu przymusu państwowego. Państwo „wspiera” prawo.

2. Historyczne nazwy i sposoby definiowania państwa

• status civitas i status regni – Markus Turius Cicero, Domitius Ulpianus – status odnosił się do pozycji władcy i stabilności.

• civitas, res publica; imperium – Rzym,

• polis – miasta-państwa – Grecja,

• łaciński terra i niemieckojęzyczny das Land – rządy królewskie lub książęce nad patrymonium } średniowiecze

• los tato – Włochy

• l’Etat – Francja

• der Staat – państwo – Niemcy

• rzeczpospolita - Polska

w języku polskim państwo, od słowa „pan” – czyli ten , kto panuje, sprawuje władzę.

• gosudarstwo od gosudar’-„pan” – Rosja.

3. Sposoby definiowania państwa współczesnego

Państwo jawi się jako aparat państwowy, skarb państwa, jednostka geopolityczna, idea filozoficzna, „maszyna ucisku”, zorganizowane politycznie społeczeństwo lub też dobro wspólne.

• podejście idealistyczne – Platon – utopia, państwo ma dominować nad obywatelami, kierować ich moralnością oraz ideami. Potrzeby pojedynczego społeczeństwa nie liczą się. Bezkrytyczny stosunek do państwa.

• podejście funkcjonalistyczne – państwo ma cele i funkcje. Główną funkcją jest utrzymanie bezpieczeństwa i porządku – państwo jako zbiór instytucji, które ten stan rzeczy zapewniają. Państwo jako „maszyna ucisku” powołane do działania w interesie klas panujących. Ujęcie to zakłada sprzeczność interesów państwa i jego obywateli.

• podejście organizacyjne – państwo jako zbiór instytucji o charakterze publicznym, które są odpowiedzialne za organizację życia społ. i są finansowane z podatków. Państwo łagodzi konflikty społeczne

Państwo: ludność, terytorium, władza.

4. Cechy państwa współczesnego

-3 istotne elementy: ludność, terytorium, władzę,

-władzy podlegają wszyscy ludzie „stale osiadli”

-władza kształtuje ład i cele społeczności,

-władza dysponuje środkami przymusu i jest zinstytucjonalizowana,

-ma zdolności do prowadzenia stosunków międzynarodowych (zawieranie umów),

-powinno mieć stałą ludność, określone terytorium, rząd.

5. Cechy konstytutywne państwa

• suwerenne – samodzielne i nieograniczone (ciągłość, niepodzielność, niezbywalność, nieograniczoność, bezwarunkowość, niezależność), samowystarczalne ekonomicznie – autarkia,

• przymusowe – przynależność do państwa jest przymusowa, każdy jest obywatelem (prawo ziemi,prawo krwi) jakiegoś państwa,

• terytorialne – państwo powstaje na określonym terytorium, którego posiadanie wynika z faktów historycznych. Terytorium to ograniczone jest granicą państwa.

• ma aparat państwowy, legalnie stosujący przemoc.

6. Sposoby nabywania obywatelstwa

• prawo krwi (urodzenie z rodziców posiadających jakieś obywatelstwo),

• prawo ziemi (fakt urodzenia się na terytorium danego państwa, niezależnie od obywatelstwa rodziców).

7. Teorie negujące istnienie państwa

• komunizm – państwo jest maszyną ucisku, która powstała wraz z rozwarstwieniem społeczeństwa na klasy społeczne i z niknie wraz z ich zniesieniem. Proces „obumierania” państwa inicjuje przejęcie w drodze rewolucji władzy politycznej przez klasy wyzyskiwane, dyktaturę proletariatu.

• anarchizm – dosł. „pozbawiony władzy”. Państwo jest źródłem zła. Cele (równość społeczną, solidarność międzyludzka i poszanowanie wolności jednostki) można osiągnąć tylko przez zniszczenie państwa.

• ekologizm – odrzuca państwo, jego alternatywą mają być zdecentralizowane małe społeczności, które rządziłyby się metodami przyjętymi w demokracji. Gospodarka ma być zdominowana przez ekologię i oparta na rolnictwie.

8. Grupy etniczne a mniejszości narodowe

Grupy etniczne – grupy zamieszkujące teren dawnego państwa, posiadająca świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej, nie utożsamiana z narodem. Np.: Karaimi, Łemkowie, Romowie, Tatarzy.

Mniejszość narodowa – grupa zamieszkująca teren danego państwa, która posiada odrębny język, kulturę, pochodzenie etniczne lub religię, a także charakteryzująca się poczuciem odrębności. Np.: Niemcy, Ukraińcy, Białorusini, Czesi, Litwini, Ormianie, Rosjanie, Słowacy, Żydzi.

9. Naród a państwo

Naród – zbiorowość terytorialna o określonym składzie etnicznym, która powstała w procesie dziejowym jako wspólnota o podłożu politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturowym, tkwiąca w świadomości swoich członków.

Państwo – suwerenna organizacja polityczno-społeczna, ukształtowana historycznie, zajmująca określone terytorium wyznaczone przez granicę. Państwo dysponuje ośrodkami władzy, a w tym aparatem przymusu.

10. Naród Kulturowy a Naród Państwowy

Narody kulturowe opierają się na wspólnym dziedzictwie kulturowym.

Narody państwowe opierają się na wspólnej historii politycznej.

11. Naród jako wyobrażona wspólnota polityczna

Naród jest uznawany za wspólnotę wyobrażoną, opartą na subiektywnie odczuwanej dawności i wymyślonej tradycji stworzoną przez ideologów, polityków i intelektualistów, ale szeroko uznawaną i dającą poczucie zbiorowej tożsamości i przynależności. Jest to wspólnota ograniczona, suwerenna.

12. Postrzeganie narodu wg Gellnera

E. Gellner uważa, że wola wyraża się w dobrowolnym dążeniu grupy ludzi do utworzenia narodu, identyfikacji z nim, lojalności i solidarności zbiorowej. Zwraca uwagę na przeciwstawne jej czynniki prowadzące do powstania narodu – zniewolenie, przymus, lęk przed represjami.

13. Tożsamość narodowa (podejście antropologiczne i socjologiczne)

Tożsamość narodowa oznacza refleksyjny stosunek narodu wobec samego siebie: zbiorową samowiedzę, samookreślenie, obraz własny.

Podejście antropologiczne zakłada, że podstawą tożsamości jako kultura integrująca grupę narodową.

Podejście socjologiczne akcentuje natomiast heterogeniczność społeczeństwa narodowego i przypadkowy

14. Rodzaje stereotypów narodowych

Stereotyp – funkcjonujący w świadomości społeczeństwa uproszczony, zabarwiony obraz społeczeństwa, osób, sytuacji, utrwalony wielokrotnym powtarzaniem.

• autostereotypy – obrazy własne oparte na samookreśleniu i samoocenie;

• heterostereotypy – obrazy innych narodów, które porównujemy z własnym i zyskujemy wyobrażenie o naszej odrębności.

Tradycyjny autostereotyp Polaków ma postać patriotyczno-heroiczną.

15. Rodzaje definiowania nacjonalizmu

• Hans Kohn – definiuje nacjonalizm jako stan umysłu, w którym najwyższą lojalność jednostka odczuwa wobec państwa naradowego.

• Peter Sugar stwierdza, iż nacjonalizm jest wyrazem grupowej psychozy opartej na narodowej.

• Toma Garvina uważa, że nacjonalizm to fenomen kulturowy z konsekwencjami politycznymi.

• Carleton Hayes akcentuje połączenie patriotyzmu ze świadomością narodową.

16. Cele nacjonalizmu

Za strategiczny cel działań politycznych (także zbrojnych), wynikających z kierowania się ideologią nacjonalistyczną, można uznać państwo narodowe.

17. Geneza i istota regionalizmu

Regionalizm:

• tendencja rozwoju politycznego współczesnego państwa polegająca na dekoncentracji i decentralizacji władzy państwowej na niższe poziomy systemu politycznego.

• polityka nakierowana na rozwiązanie konfliktów wynikających z nierównomierności rozwoju gospodarczego poszczególnych regionów oraz na zaspokojenie aspiracji społeczności lokalnych do samorządu.

• forma przestrzennej dystrybucji władzy na różne poziomy systemu politycznego.

18. Separatyzm

Separatyzm - dążenie do wyodrębnienia się jakiejś grupy z całości. Najbardziej typowym jest separatyzm narodowościowy, czyli działalność mająca na celu wyodrębnienie mniejszości narodowych. Separatyzm jest dążeniem do oderwania się określonego terytorium od jakiegoś państwa i utworzenia odrębnej struktury państwowej lub przyłączenia się tego terytorium do sąsiedniego kraju.

19. Geneza pojęcia „kultura polityczna”

• Amerykańscy socjologowie twierdzą, że pojęcie to zapoczątkowali już filozofowie starożytni.

• wg Józefa Siemieńskiego – zespół wartości i orientacji politycznych powiązanych z systemem politycznym.

20. Aspekty poznania i typy kultury politycznej wg. Almonda i Verby

• całokształt indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu. Jest to sfera subiektywna, leżąca u podstaw działań politycznych i nadająca im znaczenie.

orientacja poznawcza – prawdziwa lub fałszywa wiedza o obiektach i ideach politycznych.

orientacja afektywna – poczucie więzi, zaangażowania, sprzeciw itd. wobec obiektów politycznych.

orientacja oceniająca – sądy i opinie o obiektach politycznych, które zwykle wymagają zastosowania kryteriów wartościujących.

• typy kultury politycznej:

zaściankowa – społeczeństwo nie uznaje systemu politycznego za centrum, nie ma wobec niego żadnych zadań ani też nie uznaje jego autorytetu (brak samoświadomości politycznej).

poddańcza – społeczeństwo jest świadome istnienia systemu politycznego jako centrum, jednak nie wysuwa wobec niego zadań politycznych i biernie akceptuje decyzje centrum politycznego, jest nastawione na pasywne uczestnictwo w życiu publicznym.

uczestnicząca – członkowie społeczeństwa są świadomi istnienia systemu politycznego i go akceptują. Są wobec niego aktywni, potrafią wyrażać i realizować interesy i żądania akceptują też takie jego decyzje (wysoki stopień samowiedzy politycznej).

21. Typy kultur niejednolitych wg. Almonda i Powella

• kultura zaściankowości i podporządkowania

• kultura podporządkowania i uczestnictwa

• kultura zaściankowości i uczestnictwa

22. Cechy państwa totalitarnego wg. Friedricha i Brzezińskiego

(występując jednocześnie w danym państwie, świadczą o jego totalitaryzmie)

• jedna rządząca partia, brak pluralizmu,

• utopijna ideologia,

• terrorystyczna policja,

• monopol nad mass mediami,

• monopol nad gospodarką,

• kontrola nad armią.

23. Pojecie wroga obiektywnego wg. H.Arendt

Wróg obiektywny,to wspólny wróg, z którym walka przynosi państwu korzyści, głównie materialne (np. w Niemczech – komuniści, Żydzi; dla ZSRR – kulacy – bogate chłopstwo,które żyło z wyzysku).

24. Cechy państwa autorytarnego

• cechy jak w państwie totalitarnym, ale nie muszą występować jednocześnie,

• obywatel bierny, dopiero gdy ingeruje w politykę, państwo reaguje,

• ideologia ma dawać legitymizację reżimu,

• armia rządzi – junty wojskowe.

25. Różnice pomiędzy totalitaryzmem i autorytaryzmem

26. Klasyfikacja typów państw

Państwo niewolnicze

Państwo niewolnicze,to państwo, w którym występuje niewolnictwo (forma wyzysku, polegająca na tym, że pewna grupa ludzi, wraz z narzędziami pracy, stanowi własność innych ludzi bądź instytucji, mogących nimi swobodnie rozporządzać). Praca niewolnicza była szansą na szybkie wzbogacenie się właścicieli pól uprawnych, gdyż koszt pracy niewolnika zamykał się w zapewnieniu mu wyłącznie podstawowych warunków egzystencjalnych.

Państwo feudalne

System społeczno – polityczny opierający się na systemie hierarchicznej zależności jednostek.

łac. feudum – lenno, ziemia i dochody z niej

Król nadawał lenno feudałom, którzy mieli prawo do sprawowania władzy sądowniczej, ściągania podatków i obowiązek ochrony państwa. Dostawali immunitety: sądowniczy – pełnia władzy sądowniczej na terenach należących do feudała spoczywała w jego rękach oraz ekonomiczny – zwalniał feudała z wszelkich świadczeń finansowych i materialnych wobec władcy.

Parowie – najbardziej zamożna warstwa – jedyna grupa, która była lennikami samego króla.

Państwo wczesnokapitalistyczne

Liberalne podejście państwa do wszelkich aktywności społeczeństwa, jeśli nie naruszało obowiązującego prawa (l.gospodarczy: wolność pracy,handlu,produkcji, l.polityczny).

Dynamizm postępu technicznego i przyrostu kapitału.

Kolonializm w fazie rozkwitu.

Państwo liberalno-demokratyczne

• społeczeństwo zorientowane na konsumpcję i polepszenie warunków bytowych,

• państwo ułatwia bogacenie się poprzez wprowadzenie szerokiego katalogu ulg i preferencji,

• Monteskiuszowski trójpodział władzy,

• ważną rolę odgrywają środki masowego przekazu, świat stał się „globalną wioską”,

• ważną rolę pełni samorząd (decentralizacja władzy państwowej),

• otwarte społeczeństwo.

Państwo faszystowskie

• łączenie kultu państwa z kultem wodza,

• aparat przymusu,

• antyideologie: antykomunizm, antyliberalizm, antyintelektualizm, antydemokratyzm, antyindywidualizm, antysemityzm, antyfeminizm, antyhumanitaryzm, antyparlamentaryzm, antypluralizm, antyegalitaryzm, antyinternacjonalizm, antypacyfizm,

• nacjonalizm, biurokratyzm, militaryzm,

• ubóstwiał kult siły fizycznej, permanentna walka o byt, w której słabszy musi ulec silniejszemu,

• odrzucenie demokratycznego trójpodziału władz – wódz uzyskiwał totalną kontrolę nad państwem.

27. Klasyfikacja form państwa

Monarchia – głową państwa jest monarcha (król, książę,…) sprawujący władzę dożywotnio, wyznaczając swojego następcę lub przekazując mu ją na zasadzie dziedziczenia. Władza ta może mieć różny zasięg – od monarchii absolutnej, skupiającej w osobie monarchy całość władzy, do monarchii konstytucyjnej, w której władza ta ma charakter symboliczny, a sam monarcha pełni funkcje reprezentacyjne, niepozwalające mu na rzeczywiste objęcie władzy, która spoczywa w rękach parlamentu, rządu i sądów.

Republika – łac. res publica – rzecz wspólna, publiczna; system rządów, w którym władza wyłaniana jest na czas określony (kadencja) w wyniku przeprowadzenia wolnych i demokratycznych wyborów. Jest państwem wszystkich obywateli zamieszkujących to państwo, suwerenem jest cały naród. Funkcję głowy państwa pełni prezydent lub zbiorowy organ państwa – Rada Państwa. Kompetencje najważniejszych organów określa konstytucja.

28. Cechy państwa federalnego

• zbiór samodzielnych składowych (państw, stanów, landów), zachowujących odrębną politykę w zakresie stanowienia i przestrzegania prawa. Wspólna pozostaje polityka zagraniczna i finanse.

Przykłady: USA, Kanada, Meksyk, Brazylia, Argentyna, Niemcy, Austria, Szwajcaria, Rosja, Australia, Nigeria, Kamerun.

29. Cechy państwa unitarnego

• Państwo, w którym jednostki terytorialno-administracyjne (np. województwa, gminy) są podporządkowane organom centralnym i nie mają autonomii, ani żadnej politycznej samodzielności (przeciwnie niż w państwie związkowym - federacji). Państwo takie jest wewnętrznie jednolite.