Polonez jest tańcem pochodzenia ludowego. Pierwsze wzmianki o tańcu w rodzaju poloneza pochodzą z II poł. XVI i początków XVII w., głównie z relacji cudzoziemców. Jedna z takich notatek opisuje taniec wykonany w 1574 r. podczas uroczystości koronacji Henryka III Walezego: „gdy Henryk Walezy zasiadł w sali zabaw na tronie ozwały się dźwięki nieznanego tańca i przed królem przesuwać się zaczął wąż długi, wijący się w niezliczone skręty, w którym tancerze wiedli tancerki za ręce, a każda para przechodząc przed tronem, składała majestatowi ukłon głęboki. Taneczny wąż sunął powoli i majestatycznie, co kilka kroków przystawał, a wówczas mężczyźni kłaniali się partnerkom głęboko, ścierając czapkami pył spod ich stóp. Zbliżywszy się do tronu, senatorowie, dostojnicy, rycerstwo przedstawiali królowi z wielką godnością żony, po czym – ciągle w rytmie uroczystego tańca – rozchodzili się, para w jedną, para w drugą stronę, na boki sali.”

W polskiej muzyce ludowej polonez znany był pod różnymi nazwami: „taniec polski”, „wolny”, „chodzony”, „starodawny”, „chmielowy”, „gęsi”, „wielki”, „pieszy”, „powolny”, „powolej”, „łażony”, „okrągły”, „staroświecki” – w zależności od rejonu występowania oraz od obrzędów i uroczystości na których był wykonywany.

Nazwa polonez pojawia się dopiero od roku 1730 jako nazwa francuska – polonaise. Wcześniej znany był pod innymi nazwami. Obok nazwy polonez utrzymywała się do początków w. dawna nazwa „polski”.

Polonezy ludowe były utworami śpiewanymi i miały dość jednostajną budowę rytmiczną. Przykładem pierwotnej postaci poloneza są melodie kolęd „W żłobie leży”, „Bóg się rodzi” czy „Dzisiaj w Betlejem”.

Od ludu taniec ten przejęły zaścianki szlacheckie. Typem tego rodzaju polonezów śpiewanych jest zachowany z epoki saskiej polonez „Z wysokich parnasów” oraz polonezy z oper St. Moniuszki – „Halki” i „Strasznego Dworu”.

Kolejny etap w historii poloneza to typ dworski. Tańczono go na dworach magnatów i królów majestatycznie i dostojnie z niezwykłą powagą, budzącą zdziwienie cudzoziemców.

Specyficzny rytm poloneza nadaje mu właściwą posuwistość, okazałość i tryumfalny blask. Zasadniczą cechą polonezów dworskich jest ich charakter instrumentalny, w przeciwieństwie do wokalnego charakteru polonezów ludowych i zaściankowo-szlacheckich.

Obraz muzyczny tańca, na który składa się model metro-rytmiczny, tempo wykonywania, cechy melodyczne a także forma i obraz ruchowy, kształtował się stopniowo a z biegiem czasu podlegał zmianom. Zespół cech muzycznych i tanecznych ukształtował się pomiędzy II połową XVIII w. a początkiem XIX w. Jest to okres największej popularności formy towarzyskiej tego tańca i artystycznej muzyki stylizowanej.

Tańczony pod koniec XVI i w XVII wieku na dworze królów polskich polonez, był swego rodzaju paradą szlachty przed królem; stanowił nieodzowną część ceremoniału dworskiego. Otwierano nim największe uroczystości. Był tańcem poważnym, dostojnym. Zaczynała go i prowadziła para „najznakomitsza”. Za nią szły godnie, posuwiście inne pary.

Od połowy XVII w. polonez znany wśród wszystkich warstw społecznych naszego kraju zyskał rangę oraz miano tańca narodowego. Osiągnął sławę i poza jego granicami (Łużyce, Szwecja – taniec „Polska”) jako szczególnie reprezentatywny dla naszej kultury. Stał się synonimem polskości.

TWÓRCY POLONEZÓW:

Jednym z pierwszych znanych twórców polonezów był Michał Kleofas Ogiński (1765 – 1833), który stworzył artystyczną formę polonezów wprowadzając tzw. trio (środkową część poloneza wykonywał zespół złożony z trzech instrumentalistów – najczęściej 2 oboje lub flety i fagot). Najbardziej znany polonez Ogińskiego to „Pożegnanie ojczyzny”.

Fryderyk Chopin (1810-1849) – jego polonezy na fortepian mają nieprzemijającą wartość artystyczną.

Henryk Wieniawski (1835-1880) – twórca wirtuozowskich polonezów na skrzypce i orkiestrę.

Stanisław Moniuszko (1819 – 1872) – Twórca polonezów orkiestralnych z oper „Halka”, „Hrabina” i „Straszny Dwór”.

Tadeusz Sygietyński (1896 - 1958) – m.in. „Polonez Warszawski”

Feliks Dzierżanowski (1890 – 1975) – m.in. „Polonez ludowy”, „Król Władysław Jagiełło”

J. Zarębski – „Polonez Fis-dur op. 6”

Z. Noskowski – „Polonez elegijny”

K. Szymanowski – „Polonez z tańców polskich”

Wśród utworów kompozytorów obcych popularność zyskały polonezy w operach:

„Wolny strzelec” C.M. Webera

„Eugeniusz Oniegin” P. Czajkowskiego

„Borys Godunow” M. Musorgskiego

Współczesny, bardzo lubiany polonez autorstwa Wojciecha Kilara pochodzi z filmu „Pan Tadeusz” (1998).