Biotechnologia –techniczne zastosowania wykorzystujące systemy biologiczne, ich produkty lub pochodne na skalę przemysłową. Nauka zajmująca się otrzymywaniem produktów za pomocą czynników biologicznych, tj. mikroorganizmów, wirusów, komórek zwierzęcych i roślinnych oraz substancji pozakomórkowych i składników komórek.

Inżynieria genetyczna – dział biotechnologii. Ingeruje w materiał DNA organizmu. Ogół technik powodujących zmianę materiału genetycznego komórki lub organizmu w celu wyeliminowania niepożądanych cech lub nadania pożądanych, stosowanych w przemyśle, rolnictwie, medycynie.

GMO – organizm zmodyfikowany genetycznie. DNA organizmu zmienione w sposób zachodzący nienaturalnie.

Rodzaje modyfikacji:

1. zmiana aktywności genów naturalnie występujących w danym organizmie (knock-out)

2. wprowadzenie dodatkowych kopii genów naturalnie występujących w danym organizmie

3. wprowadzenie genu (transgenu) z organizmu innego gatunku

GMM (mikroorganizmy zmodyfikowane genetycznie) – bakterie, drożdże.

Pozyskiwanie GMM (etapy):

1. izolacja DNA z organizmu dawcy (enzymy restrykcyjne) – wstawienie wyciętego fragmentu DNA (ligacja) do wektora (plazmidu)

2. bezpośrednie przeniesienie (bez wektora) za pomocą CaI₂ albo metodą elektroporacji

Elektroporacja – metoda stosowana w transformacji drobnoustrojów, pozwalająca uzyskać zwiększoną przepuszczalność błon biologicznych poprzez działanie pola elektrycznego. Mieszaninę zawierającą DNA i komórki przeznaczone do transformacji poddaje się działaniu pola elektrycznego. Pod wpływem impulsu elektrycznego komórka pobiera DNA z roztworu.

Zastosowania:

1. medycyna: produkcja ludzkich białek, produkcja szczepionek, terapia genowa

2. przemysł spożywczy: serowarstwo, gorzelnictwo, celuloza – papier

3. ochrona środowiska: bioremediacja toksycznych odpadów

Metody modyfikacji

1. Z wykorzystaniem wektora

1. wektorem są rośliny z rodziny Rhizobium

2. bakteria ta posiada plazmidy i odpowiada za powstawanie narośli w łodygach roślin

3. infekując roślinę wbudowuje w genom gospodarza fragment swojego DNA zawarty w plazmidzie, odpowiedzialny za rozwój narośli

1. Bez wektora – bezpośrednie wprowadzenie fragmentu DNA do jądra komórki. Nadaje się do modyfikacji roślin jednoliściennych. Często konieczne jest uprzednie pozbawienie komórki ściany i wprowadzenie materiału bezpośrednio do protoplastu.

elektroporacja, mikrowstrzeliwanie, z użyciem PEG, fuzja lizosomów, mikroiniekcja

Cele pozyskiwania roślin GMO:

1. Badawcze

2. Praktyczne – ulepszanie roślin hodowlanych:

1. tolerancja herbicydów

2. przedłużenie trwałości owoców

3. usuwanie składników antyżywieniowych

4. modyfikacje fotosyntezy

5. produkcja białek innych substancji dla przemysłu farmaceutycznego

6. modyfikacja roślin ozdobnych

7. odporność na patogeny

8. odporność na szkodniki – wprowadzenie genu Bt z bakterii glebowej, kodującego białko Cry, toksyczne dla owadów

Zwierzęta GMO

1. często chorują

2. są bezpłodne (nie przekazują nowych cech)

Cele modyfikacji:

1. Naukowe

2. Praktyczne:

1. bioreaktory – produkcja białek, hormonów, przeciwciał dla przemysłu farmaceutycznego

2. szybszy wzrost

3. dawcy narządów do ksenotransplantacji

4. zwierzęta towarzyszące – antyalergiczne koty, ryby Glo-fish

Modyfikacja GMO – polega na wprowadzeniu transgenu od zapłodnionego jaja lub komórki we wczesnym etapie rozwoju embrionalnego. Zarodek jest następnie wszczepiony do macicy.

Metody:

1. wektory retrowirusowe

2. mikroiniekcja DNA

3. komórka linii zarodkowej

Zagrożenia dla środowiska naturalnego:

1. przeniesienie genów do organizmów dziko żyjących

2. wpływa na naturalne ekosystemy – ograniczenie bioróżnorodności

3. zagrożenia dla zdrowia konsumentów: alergie, interakcja genów z komórkami konsumenta, skutki długofalowe

Aspekty socjoekonomiczne:

1. zdominowanie rynku przez wielkie korporacje

2. ograniczenie dostępu nowych technologii dla krajów ubogich

3. przemiany obszarów wiejskich

4. aspekty religijne

Zabrania się wprowadzania organizmów GMO do parków narodowych.

Aspekty ekonomiczne pozyskiwania GMO:

1. koszty są wysokie: badania, drogie nasiona, utylizacja

2. wymierne zyski: produkcja bioplastików, zmniejszenie użycia herbicydów, możliwość upraw w miejscach wcześniej niedostępnych, uproszczenie metod produkcji, wyższe ceny leków

Fitomremediacja – technika oczyszczania środowiska. Wykorzystuje zdolności niektórych gatunków roślin do akumulacji substancji zanieczyszczających lub ich degradacji. Fitoekstrakcja, fitostabilizacja, fitodegradacja, fitowolatilizacja, rizofiltracja.

Związki roślin z innymi organizmami

1. Mikroorganizmy: grzyby mikoryzowe, bakterie azotowe, patogeny lub endofity (grzyby, bakterie, wirusy)

2. Inne rośliny: pasożyty i półpasożyty, saprofity, allelopatie

3. Zwierzęta: roślinożercy, rośliny mięsożerne, rola w rozmnażaniu

4. Wykorzystywanie roślin przez człowieka

Mikoryza – ok. 85% roślin wchodzi w układy mikoryzowe

1. endomikoryza (mikoryza wewnętrzna, in. arbuskularna) – większość roślin zielnych i drzew tropikalnych; strzępki grzyba wnikają przez ścianę do wnętrza komórek, tworząc skręconą masę wewnątrz komórki (arbuskula), błona komórkowa jest zachowana, tworzy wpuklenia

2. ektomikoryza – liczne drzewa strefy umiarkowanej, niektóre rośliny kwiatowe i drzewa tropikalne, zwłaszcza rosnące na glebach kwaśnych, ubogich w substancje pokarmowe; grzyb tworzy mufkę (sieć Hartiga), strzępki nie przechodzą przez ściany komórkowe

3. ektendomikoryza – storczykowate, wrzosowate; obecna zarówno mufka, jak i strzępki penetrujące ścianę komórkową

Niektóre gatunki grzybów mogą tworzyć ekto- lub endomikoryzy w zależności od zainfekowanego gatunku rośliny; nieliczne rodzaje/rodziny roślin bardzo rzadko wchodzą w układy mikoryzowe (kapustowate, komosowate, turzyce).

Zależności między rośliną i grzybem w mikoryzie:

1. od pasożytniczego (infekcje grzybicze) po obligatoryjną zależność rośliny od grzyba (ekto- i ektendomikoryza)

2. grzyby zwiększają absorpcję substancji przez roślinę

3. rozkładając materię organiczną dostarczają roślinie organicznego azotu i fosforu

4. grzyby chronią przed patogenami (bakterie), same zaś wykorzystują roślinne cukry jako źródło energii

5. grzyby ektomikoryzowe różnych gatunków mogą łączyć się ze sobą tworząc anastomozy (sieć wzajemnie połączonych różnogatunkowych strzępek)

6. w zbiorowiskach roślinnych wszystkie rośliny panujące mogą być połączone za pomocą anastomoz mikoryzowych, zaś rośliny znajdujące się poza tą siecią są niezdolne do uzyskania substancji pokarmowych na obszarze zajmowanym przez takie zbiorowisko

Symbioza z bakteriami azotowymi:

1. symbioza z takimi mikroorganizmami stała się przyczyną sukcesu ewolucyjnego roślin motylkowych, które zdominowały zbiorowiska roślinne występujące na glebach ubogich w azot

2. symbioza ta pozwala dodatkowo wzbogacać glebę w azot, wykorzystywany następnie przez inne rośliny

Przebieg infekcji (symbiozy):

1. włośniki rośliny wydzielają chemoatraktanty przyciągające bakterie do korzenia rośliny (noduliny)

2. po akumulacji na powierzchni włośnika bakterie wydzielają czynniki Nod, wywołujące deformację włośników (skrzywienie, skręcenie) i indukujące podziały komórek rośliny

3. bakterie przyłączają się do włośników i powstaje nić infekcyjna, która rosnąc dociera do komórek kory pierwotnej

4. komórki zostają pobudzone do podziałów, tworzy się brodawka korzeniowa, połączona z systemem waskularnym rośliny (transport cukrów do bakterii, a związków azotowych do rośliny). Bakterie są obecne w brodawce w postaci bakteroidów.

Grzyby jako patogeny lub endofity:

1. zarodniki patogenów kiełkują na powierzchni liści lub w miejscu zranienia rośliny, wnikają do wnętrza, gdzie tworzą strzępki, formując grzybnię, przerastają całą roślinę

2. endofity to grzyby żyjące wewnątrz roślin bez wywoływania objawów chorobowych. Niektóre mogą działać na korzyść rośliny, odstraszając roślinożerców lub chroniąc przed patogenami. Grzyby takie mogą być przyczyną zatruć zwierząt i człowieka (np. buławinka czerwona). Niektóre endofity z biegiem czasu stają się pasożytami.

Bakterie, mykoplazmy, wirusy, lęgniaki

1. bakterie infekujące rośliny to głównie pałeczki i bakterie nitkowate. Objawy – powstawanie narośli, zgorzeli, mokrej zgnilizny, parchu, więdnięcie.

2. fitoplazmy – organizmy podobne do mykoplazm, atakujące rośliny, przenoszone zwykle przez owady, infekują człony rurek sitowych

3. wirusy – także zwykle przenoszone przez wektory, wywołują m.in. mozaiki wirusowe

4. lęgniaki (grzyby lęgniowe) – ważne patogeny, wysoce destruktywne (np. zaraza ziemniaczana)

Mechanizmy obronne roślin przed patogenami (wrodzone i nabyte):

1. bariery mechaniczne – kutykula

2. związki chemiczne – wtórne metabolity (np. saponiny – uszkadzające błony komórkowe mikroorganizmów)

3. ekspresja genów obronnych do ataku patogenu (odkładanie ligniny lub kalozy w zainfekowanym miejscu; powstawanie zmian nekrotycznych – odcinanie martwego fragmentu; synteza fitoaleksyn – związków działających na patogen)

4. nabyta odporność systemiczna po przechorowanej wcześniej infekcji

Pasożyty roślinne i saprofity:

1. 60% pasożytuje na korzeniach, 40% na łodygach

2. większość może pasożytować na wielu gatunkach żywicieli

3. po wykiełkowaniu z nasienia pasożyty wytwarzają krótki korzeń zarodkowy, penetrujący tkanki żywiciela dzięki enzymom hydrolitycznym. Po dojściu do systemu waskularnego żywiciela wytwarzają ssawki (haustoria).

U półpasożytów wyrastające pędy zazieleniają się i zaczynają prowadzić fotosyntezę.

Saprofity (mykoheterotrofy) uzyskują substancje pokarmowe z martwych części roślin:

1. nie są zdolne do samodzielnego rozkładu materii organicznej – czynią to poprzez grzyby mikoryzowe

2. całkowite saprofity mają łuskowate liście, niewielki system korzeniowy, nie wytwarzają zielonych organów, żyją w głębokim cieniu w ściółce leśnej i wyglądem przypominają pasożyty korzeniowe

Allelopatie, czyli wzajemne biochemiczne oddziaływanie roślin:

1. polega na wydzielaniu do środowiska przez rośliny donorów – substancji chemicznych, które modyfikują procesy wzrostu i rozwoju roślin – akceptorów

2. wpływ allelozwiązków jest uzależniony od stężenia – w niskich stężeniach mają działanie stymulujące, natomiast w wysokich – są inhibitorami

Zwierzęta roślinożerne

Roślinożercy są czynnikiem kontroli populacji roślinnych, a także czynnikiem stymulującym rozwój różnorodności gatunkowej roślin.

Mechanizmy obronne roślin:

1. mechaniczne: kolce, ciernie, włoski parzące, kutykula, nalot woskowy, żywica, gruba sklerenchyma wokół wiązek przewodzących

2. substancje chemiczne zawierające smak: krzemionka, szczawian wapnia, żywice

3. związki trujące: terpeny, alkaloidy, związki cyjanogenne (niektóre gatunki owadów wykorzystują trucizny roślinne jako własną broń)

4. hormony owadzie: hormony linienia i juwenilne – anomalie rozwojowe u żerujących owadów

5. związki lotne wabiące drapieżniki żerujące na szkodnikach roślinnych; jednocześnie informują inne rośliny o niebezpieczeństwie – daje to czas na syntezę związków obronnych

6. inhibitory trawienia: lignina, taminy, inhibitory proteaz (??)

7. zmniejszenie zawartości metabolitów podstawowych: cukrów, aminokwasów; roślina jest wtedy wybierana niechętnie

Rośliny mięsożerne

1. systemy korzeniowe mięsożerców są zazwyczaj słabo wykształcone, wszystkie są jednak zielone i zdolne do fotosyntezy

2. zwierzęta stanowią jedynie uzupełnienie pożywienia, gdyż rośliny te występują na kwaśnych, ubogich, bagnistych glebach

Rola zwierząt w rozmnażaniu

1. rośliny owadopylne, zapylane są przez ptaki, nasiona innych są rozsiewane przez zwierzęta

WYKORZYSTANIE ROŚLIN PRZEZ CZŁOWIEKA

Rośliny jako żywność:

1. rośliny jadalne – uprawiane z powodu wysokiej zawartości skrobi (nasiona zbóż; bulwy – ziemniak), białka (strączkowe), cukrowców (owoce), tłuszczu (nasiona – rzepak, słonecznik, len), witamin i błonnika

2. ok. 40% areałów uprawnych zajmują zaledwie trzy rośliny: pszenica, ryż i kukurydza

3. rośliny aromatyczne, wykorzystywane jako przyprawy – zapachowe i smakowe dodatki do żywności (liście – bazylia; owoce lub nasiona – pieprz, wanilia; kora – cynamon; pąki kwiatów goździki)

Produkcja alkoholu – najważniejsze rośliny służące do produkcji alkoholu to winorośl (wina, brandy) i jęczmień (piwo, whisky), choć wykorzystuje się również ryż, żyto, ziemniaki, owoce, miękisz agawy (tequila) i palmy (arak).

Używki – kawa, herbata, tytoń, konopie, drzewo kokainowe i inne.

Rośliny jako surowce dla przemysłu:

1. materiał budulcowy – drewno i korek wykorzystywane w budownictwie, meblarstwie

2. produkcja papieru

3. materiał opałowy

4. produkcja tkanin – miazga drzewna (do produkcji wiskozy), włókna celulozowe (len, konopie, juta, sizal i inne), włoski nasienne (bawełna, kapok)

5. przemysł chemiczny – kauczuk, lateks, żywice, barwniki roślinne, olejki eteryczne

Rośliny w medycynie

1. pozyskiwanie substancji czynnych jako surowca do produkcji lekarstw (np. glikozydy nasercowe, opiaty, chinina, rutyna, kwas salicylowy)

Bioremediacja (fitoremediacja) – użycie roślin do usuwania metali ciężkich i glinu z zanieczyszczonych wód i gleb.

Olejek różany jest jednym z najcenniejszych i najdroższych olejków eterycznych na świecie. W medycynie naturalnej bardzo ceniony. Normalizuje ciśnienie krwi, pomaga przy przewlekłym zapaleniu żołądka i niedoborze enzymów. Łagodzi migreny, nudności, napięcie przedmiesiączkowe i stany osłabienia organizmu. Leczy pleśniawki, oparzenia i normalizuje układ hormonalny. Jest silnym afrodyzjakiem. W sferze emocjonalnej likwiduje nerwice, wzmacnia uczucie radości, zwiększa energię. Regeneruje skórę i ma działanie odmładzające. Pomaga przy leczeniu trądziku. Redukuje blizny i rozstępy.

Farmakognozja – dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem roślinnych substancji czynnych.

Roślinne substancje czynne

1. Glikozydy – związki glikanów z aglikanami. Wytwarzane w liściach, gromadzone w organach. Flawonoidy (flawony, antocyjany), kumarynowce, antrachinony, karotenoidy, saponiny, gorycze.

2. Garbniki (hydrolizujące, niehydrolizujące; wytwarzane w tkance miękiszowej; tanina).

3. Alkaloidy (azotowe związki zasadowe; morfina, narkotyna, opiumowe, kodeina, sporyszowe)

4. Olejki eteryczne – mieszanina węglowodanów aromatycznych i alifatycznych

5. Śluzy – substancje koloidalne

6. Pektyny – występują w blaszce środkowej ścian komórkowych; rośliny koloidalne

7. Związki działające podobnie do fitohormonów zwierzęcych – insulinopodobne, goitrogeny, roślinne estrogeny

8. Fitoncydy – czosnek, cebula; związki lotne

Toksyczność roślin zależy od: warunków klimatycznych, glebowych, geograficznych, wieku rośliny, organu roślinnego.

Zatrucie roślinami toksycznymi zależy od: spożytej dawki, drogi wprowadzenia, gatunkowej wrażliwości zwierzęcia, indywidualnej wrażliwości na dawkę.

Rośliny

1. Szalej jadowity, cykuta

1. substancje czynne: alkohol – cykutoksyna

2. surowiec: kłącze, łodyga

3. działanie toksyczne: ślinotok, pieczenie w jamie ustnej, mdłości, wymioty, rozszerzenie źrenic, drgawki, urata świadomości, trudności w oddychaniu, śmierć wskutek porażenia ośrodka oddechowego

1. Pokrzyk wilcza jagoda

1. substancje czynne: atropina (owoce), hioscyjamina (pozostałe organy)

2. surowiec: wszystkie części rośliny są trujące, największe stężenie alkaloidów jest w korzeniach i owocach

3. działanie trujące: pobudzenie, euforyczne halucynacje, napady szału, nierozpoznawanie otoczenia, światłowstręt, zaburzenia mowy, utrata przytomności, porażenie ośrodka oddechowego, porażenie mózgowia, międzymózgowia i rdzenia przedłużonego

1. Lulek czarny

1. substancje czynne: alkaloidy – hioscyjamina, atropina, skopolamina

2. surowiec: trująca jest cała roślina, najbardziej korzeń i nasiona

3. działanie trujące: halucynacje, rozszerzenie źrenic, wysuszenie błon śluzowych jamy ustnej i gardła, pobudzenie ruchowe

1. Bieluń dziędzierzawa

1. substancje czynne: alkaloidy – skopolamina, hisocyjanina, atropina

2. surowiec: nasiona

3. działanie trujące: omamy wzrokowe i słuchowe, dezorientacja z nierozpoznawaniem otoczenia, początkowo tachykardia, potem bradykardia, przyspieszenie oddechu, rozszerzenie źrenic i zaburzenia widzenia, napady wściekłości i szału, potem uspokojenie, wzrost temperatury ciała do 41°C, narkotyczny sen, podczas którego może dojść do zgonu w związku z porażeniem ośrodka oddechowego

1. Bagno zwyczajne

1. substancje czynne: olejek eteryczny, garbniki, ledol, palustrol, arbutyna

2. surowiec: cała roślina jest trująca, liście i pędy zawierają olejek eteryczny

3. działanie trujące: bóle i zawroty głowy, podrażnienie żołądka i układu pokarmowego, uszkodzenie nerek, paraliż systemu nerwowego

1. Cis pospolity

1. substancje czynne: taksyna

2. surowiec: cała roślina oprócz osnówki

3. działanie trujące: spadek ciśnienia krwi, zaburzenia rytmu serca, migotanie komór, a nawet śmierć

1. Rumianek pospolity

1. substancje czynne: olejek eteryczny, flawonoidy, związki kumarynowe, śluz, cholina, sole mineralne

2. surowiec: koszyczek rumianku

3. działanie lecznicze: środek przeciwzapalny i przeciwskurczowy układu pokarmowego, działanie przeciwalergiczne, przeciwdziała stanom zapalnym skóry, stosowany zewnętrznie na owrzodzenia skóry, hemoroidy, rumień, oparzenia słoneczne i termiczne I i II stopnia, wewnętrznie w nieżycie jelit i żołądka

1. Skrzyp polny

1. substancje czynne: krzemionka, flawonoidy, saponiny

2. surowiec: ziele z pędów płonnych

3. działanie lecznicze: działanie remineralizujące, moczopędne, przeciwzapalne, zapobiega tworzeniu się kamieni w układzie moczowym i miażdżycy

1. Aronia czarna

1. substancje czynne: antocyjany, fenolokwasy, garbniki, pektyny, witaminy, sole mineralne

2. surowiec: owoce

3. działanie lecznicze: leczenie nadciśnienia tętniczego, arteriosklerozy, kataru żołądka, żylaków odbytu

1. Babka lancetowata

1. substancje czynne: składniki irydoidowe, śluz, garbniki, fenolokwasy, kwas chlorogenowy, kumaryna, flawonoidy, kwas krzemowy, składniki mineralne (sole cynku i potasu)

2. surowiec: liść

3. działanie lecznicze: środek wykrztuśny i rozkurczający mięśnie gładkie górnych dróg oddechowych, posiada właściwości bakteriostatyczne, wyciągi podawane doustnie pobudzają produkcję interferonu i przeciwciał antywirusowych, sok lub odwar przyspiesza gojenie się ran i regenerację naskórka

1. Chmiel zwyczajny

1. substancje czynne: aromatyczna żywica (lupulina), olejek lotny, gorycze

2. surowiec: szyszka

3. działanie lecznicze: uspokajające, bakteriostatyczne, moczopędne, napar pomaga w zasypianiu, łagodzi nadpobudliwość, usprawnia trawienie, ma zastosowanie w leczeniu gruczołu krokowego

1. Szałwia lekarska

1. substancje czynne: olejek lotny (tujon, cyneol, kamfora, pinen), garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, gorycze, witamina B₁, PP, A, C

2. surowiec: liść

3. działanie lecznicze: poprawia pracę układu trawiennego, obniża poziom cukru we krwi, napary łagodzą zapalenia gardła i skóry, stosuje się je na trudno gojące się rany i owrzodzenia żylakowate nóg, działa kojąco na depresję, zmęczenie, wyczerpanie, ma właściwości bakteriobójcze, herbatka przeciwdziała biegunce, jest słabym środkiem przeciwgrzybicznym i przeciwkaszlowym

Podstawowe zasady zbioru ziół:

1. tylko rośliny zdrowe, nieuszkodzone, rozwinięte

2. każdy gatunek oddzielnie do papierowych toreb lub koszyków

3. tylko podczas suchej pogody wraz z szybkim suszeniem

Zasady uprawy roślin leczniczych:

1. dobór właściwych gatunków

2. uwzględnienie ekologii (gleba, klimat, nawożenie, zabiegi)

3. optymalny termin i sposób zbioru, właściwy sposób suszenia

4. możliwe szybkie przygotowanie surowca leczniczego

5. unikanie chemicznych środków ochrony roślin

Rozmnażanie roślin leczniczych: nasiona, kłącza, sadzonki, rozłogi, cebule, bulwy.

Hydroponika – bezglebowa uprawa roślin na pożywkach wodnych; uprawa sztuczna w szklarniach; korzyści: wyższe plony, brak zjawiska zmęczenia gleby.

Preparaty z ziół: ziółka, napary: 1 część ziół na 10 części wody. odwary: najpierw zalewane zimną wodą, wyciągi: wytrawiane wodą lub eterem, nalewki, octy aromatyczne, wina lecznicze, oleje lecznicze, wody aromatyczne, syropy, zastrzyki, proszki, pigułki, tabletki, czopki, mazidła, maści, plastry, mydła lecznicze.

Wytrawianie surowców roślinnych – na zimno lub gorąco; ciała czynne przechodzą do roztworu

1. maceracja: w temperaturze pokojowej 1 część ziół na 20 części wody lub alkohol na 12h; rozmiękczanie substancji przez jej długotrwałe moczenie

2. perkolacja: do trucizn; temperatura pokojowa, za pomocą specjalnego płynu; proces wydobywania z surowca roślinnego lub zwierzęcego określonych substancji przez stałe obmywanie go za pomocą specjalnego rozpuszczalnika

3. dygestia: temperatura wyższa niż pokojowa

Rośliny miododajne

1. spadź – słodka ciecz występująca głównie latem, zazwyczaj w postaci kropel na igłach i gałęziach świerka, modrzewia, jodły oraz na liściach niektórych drzew liściastych, m.in. dębu i lipy

2. nektar – wydzielina miodników (nektarników) roślin; jest to wodny rozwór cukrów, głównie fruktozy i glukozy; wabi zwierzęta zapylające kwiaty (głównie owady), przez co odgrywa kluczową rolę w procesie rozmnażania roślin

3. pyłek: obnóża pyłkowe – zlepki pyłków z zewnętrznej strony goleni trzeciej pary odnóży pszczoły

4. pierzga: pyłek kwiatowy zebrany przez pszczoły, upakowany w komórki plastra z dodatkiem miodu

Wytwarzanie miodu: nektar i spadź zbierane przez pszczoły dojrzewają w plastrze (przemiany chemiczne); sacharoza pod wpływem enzymów pszczelich i kwasu mrówkowego rozkładana jest do cukrów prostych, a ich mieszanina to miód.

farma forte, zawiera dekstrozę i drożdże piwne, przeciwbiegunkowy, reguluje trawienie, szczególnie dla dzieci (cielaki źrebaki itd.), diarrstabil, zawiera lignocelulozę, pektyny jabłkowe, kwiat rumianku ,borówkę czarną, również przeciwsraczkowe; dentosept (płukanka) zawiera wyciągi z kwiatu tataraku, kwiatu rumianku, kory dębu, liścia szałwii, stosowany w zapaleniu błony śluzowej jamy ustnej i zapaleniu przyzębia