Fundacja Uniwersytetu w Białymstoku

UNIVERSITAS BIALOSTOCENSIS

Historia, pamięć, tolerancja

Nauczanie o wielokulturowości i lokalnej historii

Materiały dla nauczycieli przygotowane w ramach projektu„Szlak Dziedzictwa Żydowskiego w Białymstoku”pod redakcjąKatarzyny Niziołeki Radosława Poczykowskiegoze wstępem prof. dr hab. Jerzego Nikitorowicza Białystok 2008

 

Wydawca:

Fundacja Uniwersytetu w Białymstoku

UNIVERSITAS BIALOSTOCENSIS

ul. Marii Skłodowskiej-Curie 1415-097 Białystoktel./fax [phone] [e-mail]

Wydanie I

Białystok 2008ISBN 978-83-925169-3-4

Fot. na okładce

:

Katarzyna Niziołek

Korekta językowa:

Krzysztof Rutkowski

Projekt graczny, skład, druk i oprawa:

burzyński i kuczyński | [e-mail] dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.Copyright © by Authors and Fundacja UwB, 2008

Spis treści

 Prof. dr hab. Jerzy Nikitorowicz:

Wstęp

..............................................................................................................................7

Rozdz. 1: Inspiracje

 Katarzyna Niziołek:

Wielokulturowość Białegostoku i społeczna aktywność obywatelska

..............................................................15

Tomasz Kasprzak:

Wielokulturowość i tolerancja w edukacji – założenia a praktyka

.....................................................................19

 Katarzyna Sztop-Rutkowska:

Dylematy i wyzwania (nie tylko polskie, nie tylko białostockie) związane z wielokulturowością

.....31

 Magdalena Anchimowicz:

Dlaczego pamiętanie o przeszłości jest dziś ważne?

...............................................................................35

 Radosław Poczykowski:

Pytania, których nie zdążyłem zadać mojemu dziadkowi. Rzecz o pamięci, wyobraźni i historiimówionej

.................................................................................................................................................39

Rozdz. 2: Podpowiedzi

I. Dziedzictwo białostockich Żydów

..................................................................................................................................................47

 Radosław Poczykowski, Katarzyna Niziołek:

Wehikuł czasu. Warsztat historyczno-plastyczny 

.............................................................49

 Katarzyna Niziołek:

Zagadki fotograczne. Wspólna wyprawa w teren lub zadanie domowe w formie konkursu

........................53

 Katarzyna Niziołek:

Ulica jak malowana. Warsztat historyczno-plastyczny 

.......................................................................................57

 Mariusz Sokołowski:

Wędrówka śladami wspomnień Felicji Nowak. Warsztat terenowy 

................................................................61

 Katarzyna Sztop-Rutkowska:

Budujemy synagogę. Nauka poprzez zabawę

.......................................................................................69

 Andrzej Fiedoruk:

Kuchnia żydowska. Warsztat edukacyjno-kulinarny 

.............................................................................................73

 Radosław Poczykowski:

Biały Express. Szkic gry terenowej

................................................................................................................79

II. Społeczna pamięć o przeszłości

...................................................................................................................................................85

 Radosław Poczykowski, Katarzyna Niziołek:

Reportaże z przeszłości. Miniprojekt edukacyjno-historyczny 

.......................................87

 Anna J. Kloza:

Jak przetworzyć wywiad w formę literacką? Lekcja języka polskiego

...................................................................91

 Radosław Poczykowski:

Kartografowie pamięci. Warsztat edukacyjno-historyczny 

........................................................................93

 Radosław Poczykowski:

Przeszłość jako przygoda. Warsztat badawczy dla grupy wielonarodowej

..............................................99

 Anna Buchowska:

Pogrom in Kielce. Lekcja języka angielskiego

...................................................................................................103

III. Tolerancja i wielokulturowość

.................................................................................................................................................105

 Katarzyna Niziołek:

Co nas łączy/ co nas rożni? Projekt integracyjno-fotograczny dla grupy wielonarodowej

........................107

 Katarzyna Niziołek, Magdalena Anchimowicz:

Różnice, stereotypy, tolerancja. Całodniowy warsztat z zakresu edukacjimiędzykulturowej

..........................................................................................................111

 Anna Drabiuk:

Tolerancja, czyli czasami dobrze być innym. Warsztat

...........................................................................................117

 Anna Buchowska:

The Young Casualties. Lekcja języka angielskiego

...........................................................................................

121

Rozdz. 3: Dobre praktyki

 Katarzyna Niziołek, Radosław Poczykowski, Katarzyna Sztop-Rutkowska:

Czy ich przeszłość może stać się naszą historią?Odkrywanie żydowskiej przeszłości Podlasia

......................

127

 Radosław Poczykowski:

Złota Macewa

................................................................................................................................................

131

 Katarzyna Niziołek, Radosław Poczykowski:

Supełek – chronimy pamięć naszego miasteczka

..........................................................

133

 Katarzyna Niziołek:

Szlak Dziedzictwa Żydowskiego w Białymstoku

...............................................................................................

135

 Katarzyna Borawska, Joanna Kamalska:

Koło „Judaica”

........................................................................................................................

141

 Aleksandra Siemiończyk:

„Syrena” w Krakowie – fragment pamiętnika

............................................................................................

143

 Anna Buchowska:

Opowieści chanukowe

..........................................................................................................................................

147

 Anna J. Kloza:

Sześć milionów czy więcej? Lekcje o Holokauście i „osmaleniu”

.........................................................................

149

 Anna J. Kloza:

Nie chcę pamiętać, nie mogę zapomnieć

................................................................................................................

151

Scenariusz spektaklu „Nie chcę pamiętać. Nie mogę zapomnieć”

.............................................................................................

153

 Anna J. Kloza:

Sprawiedliwi wśród narodów świata – fragment pamiętnika

.................................................................................

159

 Zamiast zakończenia

 Prof. dr hab. Edmund Dmitrów:

Moje białostockie niepamiętanie

......................................................................................................

165

Wykorzystać wielokulturowość – rozmowa z prof. dr hab. Andrzejem Sadowskim

..................................................................

167

Kim jesteśmy 

 Autorzy 

...............................................................................................................................................................................................

177

Fundacja Uniwersytetu w Białymstoku

..........................................................................................................................................

181

10

Historia, pamięć, tolerancja

>>

Wstęp

nie rozstrzyganie za wychowanka. Postawa tolerancji pomaga w realizacji pragnienia bycia sobą, przyznawania się doswoich słabości, błędów, własnego spojrzenia na świat i problemy. Pomaga także, mimo istnienia nawet bardzo suroweji rygorystycznej normy, „wytrzymywać” przykre i nieprzyjemne sytuacje związane z przekraczaniem przez kogoś normyspołecznej. Wobec powyższego, nauczyciel powinien podjąć problem kształtowania tożsamości w kontekście wspieraniai nakreślania własnego projektu życia, własnego spojrzenia na otaczający świat i zachowania w sobie tego, co własnei rdzenne, jak też szukając antidotum na konikty w świecie globalnym, podjąć problem dialogu w celu przezwyciężeniawielu problemów ludzkości i zbliżenia do siebie jednostek, narodów, religii i kontynentów, na co wskazują autorzy.Uważam, że traktowanie postawy tolerancji w kontekście społeczeństwa wielokulturowego winno byćuszczegółowione, dookreślone i głębiej sprecyzowane (do tego szczególnie zachęcam czytelnika). Dotyczy bowiemuznania prawa różnych kultur do autonomicznego istnienia oraz podtrzymywania swojej specyki kulturowej. Pluralizacjasystemów wartości, postaw i zachowań kulturowych rodzi ustawiczne napięcia związane z koniecznością dokonywaniawyborów. Wymagany nowy typ kompetencji komunikacyjnych, działanie w sytuacji wielu konwencji i nieokreślonościkodów komunikacyjnych, wymaga nie odtwarzania, ale ustawicznego negocjowania i poszukiwania kompromisu.Wielokulturowość, która wiąże się z tolerancją, wyzwala porównywanie, uświadamianie różnic, odpowiedź na pytania:Kim jestem? Kim chcę być? Kim powinienem być? Jakie wartości dopuszczane są w kontekście uznawanego kanonukulturowego? Jaką mam hierarchię potrzeb w tym zakresie? Jakie autorytety wspierają mnie w kształtowaniu tożsamościkulturowej? Jak łączę wartości rdzenne – podstawowe z uniwersalnymi, globalnymi?Coraz częściej formułowane są także pytania o to, czy grupy dominujące, większościowe są świadomeswojej roli i zadań wobec grup mniejszościowych, czy kultura grup mniejszościowych różnego typu i wymiaru znajdujeodzwierciedlenie w kulturze grupy większościowej, czy jest i będzie w przyszłości reprezentacją kultury regionu, narodu,cywilizacji, jaka jest wizja ról społecznych i jak wypracowywać sposoby wspierania i pomagania ludziom w osiąganiukulturowych wartości.W literaturze przedmiotu ma miejsce zwracanie uwagi na przenikanie się wzajemne, współistnienieprzedstawicieli dwóch lub większej liczby kultur różniących się językiem, religią czy uznawanymi wartościami, jak teżna problem dynamiki współistnienia i interakcji, trwałych związków między grupami. K. Krzysztofek (2006) podkreśla,że kontaktując się z innymi kulturami, niekoniecznie się z nimi komunikujemy. Stąd istotą wydaje się poszukiwanieperspektyw kreujących określoną wspólnotę przy jednoczesnym zauważaniu różnorodności wizji, tworzeniu społecznej jedności z uwzględnieniem wielości poglądów i specyki grup. Wielokulturowość wydaje się bowiem tworzyćpubliczną przestrzeń, umożliwiając różnym grupom interakcje, tym samym proponować różne formy pluralizmu, którymoże być rozumiany tylko jako występowanie obok siebie różnych kultur, aż do powstania uporządkowanych strukturspołecznych.Analizując różne podejścia w deniowaniu wielokulturowości i tożsamości, zauważyłem, że to właśnieuświadomienie sobie różnicy kulturowej determinuje wielokulturowość i jednocześnie otwieranie się na odmiennośćlub zamykanie się w różnym zakresie i stopniu, świadome lub nieświadome reakcje na odmienność lub wchodzeniew interakcje. W tym ustawicznym procesie, zmiennym i dynamicznym, niezbędne są przemyślane i zorganizowanedziałania edukacyjne, aby kształtować i nabywać umiejętności świadomego i odpowiedzialnego dokonywania wyborów.Istotne w tym przypadku jest to, w jaki model działań wpiszemy się, jakie zasady, formy i metody zaproponujemy,aby w efekcie przechodzić od reakcji konfrontacyjnych do interakcji wpisanych w schemat dialogu i wspólnegobudowania społeczeństwa opartego na zauważaniu siebie, wzajemnym szacunku, zrozumieniu i porozumieniu poprzezdoświadczanie i współdziałanie ze sobą, mimo różnic, a może dzięki temu, że zauważyliśmy te różnice kulturowe.Tożsamość z jakąś wspólnotą jest istotnym warunkiem partycypacji w kulturze danej grupy, przynależnościi lojalności grupowej. F. Znaniecki (1971) tożsamość grupową traktuje jako rzeczywistość istniejącą w świadomościludzi, którzy w niej uczestniczą i tworzą ją (poznają siebie i swoje możliwości w środowisku, w którym wzrastają).Sądzę, że tożsamość można określić jako spotkanie teraźniejszości z przeszłością i antycypowaną przyszłością.Wyrasta ona ze świadomego orientowania się ludzi na wartości grupy, które decydują o swoistości i odrębności,wyrażając się w emocjonalnym stosunku do tych wartości. Stąd „mała ojczyzna”, prywatna ojczyzna, tutejszość,swojskość, zakorzenienie itp. Jeżeli tożsamość osobista zakotwiczona jest w potrzebie unikatowości, tożsamośćspołeczna zasadza się na potrzebach przynależności i podobieństwa do innych. Tożsamość grupową stanowi zestawwartości i celów strukturalizujących życie jednostki, które są nierozerwalne z ludzką egzystencją i z takimi pojęciami,

11

Historia, pamięć, tolerancja

>>

Wstęp

jak wolność i wybór, odpowiedzialność i zobowiązanie przed sobą i grupą. Człowiek bez zobowiązań nie posiadaodpowiedzialności i tym samym pozbawiony jest swojej wolności, stąd osobista tożsamość jest zawsze społecznątożsamością.W psychoanalizie poczucie własnej tożsamości jest najistotniejszym kryterium zdrowia psychicznego.Poczucie tożsamości (samego siebie) jest warunkiem poznania rzeczywistości i powstania „Ja”. Jak wskazywał S.Freud, potrać realizować swą miłość do drugiego człowieka jest w rozumieniu psychoanalizy najważniejszym zadaniemw ludzkim życiu i przy tym równocześnie stwarzającym tożsamość, która to poprzez przynależność do grupy, regionu,społeczności otwiera wiele płaszczyzn widzenia siebie. Uznając, że każdy z ważniejszych kontekstów społeczno-kulturowych jest źródłem kreowania tożsamości (dostarcza informacji kim się jest i kim ma się być, czego oczekiwać, jak poznać i zrozumieć siebie i innych), chciałbym przywołać badania A. Kłoskowskiej (1996), z których wynika, że jednostka ludzka, będąc usytuowana w obrębie różnorodnych czynników, z każdego czerpiąc pewne elementy swegosamookreślenia, łącząc je z psychicznymi czynnikami, w efekcie kształtuje tożsamość. To przyswajanie (walencjakulturowa), czerpanie z różnych źródeł, może pozostawać w różnych związkach z deklarowanymi identykacjami. Stądtożsamość jednostki jako zbiór wszystkich czynników określających „Ja” może rzutować na identykację z grupąi przybierać zróżnicowany charakter: integralny, podwojony, rozproszony, rozszczepiony, niepewny, kosmopolitycznyitp.Zapoznając się z materiałami pt.

Historia, pamięć, tolerancja. Nauczanie wielokulturowości i lokalnej historii

przygotowanymi przez młode pokolenie, uświadomiłem sobie wyraźniej wskazania dotyczące przyszłości świata,głównie w wymiarze kulturowym i etycznym, problem zachowania i rozwoju języków i kultur, rozwiązywania koniktóww tym zakresie poprzez zrozumienie siebie, porozumienie z innymi i ustawiczny dialog wewnętrzny i zewnętrzny.Kończąc chciałbym przypomnieć te znane z pewnością wskazania. Oto one:Ufaj ludziom; nie ma takiej przyszłości, którą można zbudować na nieufności.

•

Dbaj o planetę Ziemię; powierzono ci ją w użytkowanie i tak, jak ją otrzymałeś, będziesz musiał przekazać

•

swoim dzieciom i wnukom.Co rozumne, jest piękne; przyszłością gatunku ludzkiego jest niematerialny świat ducha i rozwój w najbliższym

•

wieku będzie oparty na szarych komórkach, na rozwoju inteligencji i rozkwicie wartości duchowychi mądrości.Przygotowuj pokój, jeśli chcesz pokoju; jeżeli szykujesz wojnę, będziesz miał wojnę.

•

Dawaj bliźniemu, jeśli chcesz dostawać; według afrykańskiego przysłowia miłość jest jedyną rzeczą, którą

•

dzielenie zwiększa.Dla ogólnoświatowego Świata, dla światowego rynku – światowa demokracja; nie będzie „światowej wioski”

•

tak długo, jak nie będzie obywatelstwa Ziemi – ojczyzny solidarnej i szanującej obywatelstwa narodowei miejscowe kultury.Nasza przyszłość nie jest nigdzie zapisana; jest w rękach i umysłach nas wszystkich (Mayor 2001: 39).

•

W pracach kierowanej przeze mnie Katedry Edukacji Międzykulturowej na Uniwersytecie w Białymstokukierujemy się tymi m.in. wskazaniami i uznajemy, że termin „międzykulturowość” jest nową jakością, zakładającąoprócz zauważania siebie, chęć poznania i zrozumienia innych, współpracę, ustawiczne interakcje i współdziałaniez odmiennymi kulturami. Stało się to szczególnie istotne w sytuacji podmiotowego określania się mniejszości językowych, etnicznych, narodowych, wyznaniowych, zamieszkujących określone tereny, jak też pojawiania sięemigrantów oraz coraz liczniejszych grup uchodźców. Niezbędne stały się działania edukacyjne kreujące ideei zasady, kształtujące postawy otwartości, tolerancji, działania i zapoznające z historią, tradycjami i obyczajamiinnych kultur. W tym też celu organizujemy cykliczne konferencje, a ostatnio powołaliśmy Stowarzyszenie WspieraniaEdukacji Międzykulturowej. Z wielką więc radością i przyjemnością polecam Czytelnikowi pracę, w której znajdująsię wartościowe analizy, informacje o badaniach wyżej wskazanych problemów, a przede wszystkim zrealizowanei realizowane pomysły młodych ludzi z zakresu edukacji regionalnej (lokalnej), wielo- i międzykulturowej.

12

Historia, pamięć, tolerancja

>>

Wstęp

Bibliograa:

Burszta J. 1974,

Kultura ludowa – kultura narodowa

, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.Mayor F. 2001,

Przyszłość świata,

Warszawa, Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych.Kłoskowska A. 1996,

Kultury narodowe u korzeni

, Warszawa, PWN.Krzysztofek K. 2006,

Wielokulturowość jako przemysł kultury w strategiach rynkowych

, w: K. Golemo, T. Paleczny,

E. Wiącek (red.),

Wzory wielokulturowości we współczesnym świecie

pod red., Kraków, Wyd. UJ.Mucha J. 1999,

Badania stosunków kulturowych z perspektywy mniejszości

, w: J. Mucha

(red.),

Kultura dominująca jako kultura obca. Mniejszości kulturowe a grupa dominująca w Polsce

, Warszawa, Ocyna Naukowa.Sadowski A. 1999a,

Zróżnicowanie kulturowe a społeczeństwo obywatelskie

, „Sprawy Narodowościowe”,

Seria Nowa, Zeszyt 14–15Sadowski A. 1999b,

Sterowanie wielokulturowością. Dotychczasowe doświadczenia i kierunki przemian

(na przykładzie województwa białostockiego)

, w: J. Nikitorowicz, M. Sobecki (red.),

Edukacja międzykulturowa w wymiarze instytucjonalnym

, Białystok, Trans Humana.Szacki J. 1971,

Tradycja. Przegląd problematyki

, Warszawa, PWN.Szczepański J. 1963,

Elementarne pojęcia socjologii

, Warszawa, PWN.Znaniecki F. 1971,

Nauki o kulturze

, Warszawa, PWN