Informacje wstępne
Geneza utworu
Twórczość Sienkiewicza
Henryk Sienkiewicz (pseudonim literacki Litwos) pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej, która utraciwszy majątek zamieszkała w Warszawie. Ukończył polonistykę w Szkole Głównej i utrzymywał się z pisania. Pracował jako dziennikarz oraz korespondent. Jest autorem licznych powieści (zarówno o tematyce historycznej, jak i współczesnej) i nowel. Ponadto zajmował się także krytyką literacką. W 1905 roku otrzymał za utwór Quo vadis? najbardziej prestiżowe wówczas w Europie wyróżnienie, jakie mogło spotkać pisarza – Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. Utwory Sienkiewicza, a zwłaszcza jego powieści historyczne, zyskały sobie olbrzymią popularność wśród czytelników. Tłumaczone były na wiele języków (między innymi: angielski, francuski, włoski, rosyjski) i szybko stawały się literackimi „bestsellerami”. Autor był najbardziej poczytnym pisarzem polskim swoich czasów. Jego twórczość przyniosła mu wielkie uznanie i znaczny majątek (źródła wskazują, że w porównaniu z innymi twórcami pozytywistycznymi brał od wydawców rekordowo wysokie sumy za prawa publikowania utworów).
Sienkiewiczowskie studia nad historią
Autor, przystępując do pisania Trylogii, odbywał wnikliwe studia historyczne. Czytał źródłowe przekazy z opisywanej przez siebie epoki (pamiętniki, listy), utwory literackie (zarówno XVII-wieczne, jak i późniejsze, powiązane tematycznie) i współczesne opracowania na jej temat. Wiadomo, że znał między innymi Opis obyczajów Jędrzeja Kitowicza, Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Klimakteria Wespazjana Kochowskiego, Nową Gigantomachię księdza Kordeckiego,Autobiografię Bogusława Radziwiłła, twórczość Michała Czajkowskiego i Henryka Rzewuskiego. Z XIX-wiecznych historyków opierał się między innymi na pracach Badaczy: Karola Szajnochy, Ludwika Kubali czy Antoniego Walewskiego. Nabytą widzę wykorzystał jednak Sienkiewicz do przedstawienia minionych zdarzeń z jednostronnej perspektywy, niejednokrotnie pomijając istotne fakty. Jeden z XX-wiecznych badaczy literatury określał nawet powieści historyczne Sienkiewicza mianem „baśni na tle historycznym”.
Trylogia
Potop jest środkową, najbardziej obszerną objętościowo z trzech części sienkiewiczowskiej Trylogii. Pozostałe z nich to Ogniem i Mieczem oraz Pan Wołodyjowski. Wszystkie powieści osadzone są w realiach XVII-wiecznej Rzeczpospolitej i dotyczą prowadzonych przez nią wojen. Kolejno: akcja Ogniem i mieczem toczy się w czasach powstania Chmielnickiego na Ukrainie (lata 1648–1651), Potopu w czasach wojen ze Szwecją (lata 1655–1657), a Pana Wołodyjowskiegowojny z Turcją (lata 1668–1673).
Czas i okoliczności powstania utworu
W roku 1880, przed napisaniem Trylogii, Sienkiewicz nakreślił krótki utwór pod tytułem Niewola tatarska. Jest to jego pierwsze dzieło, którego akcja osadzona została w kontekście historycznym. Uważa się go za zapowiedź Trylogii. Potop powstawał w latach 1884–1886 (Ogniem i mieczem w latach 1883–1884, a Pan Wołodyjowski w latach 1887–1888). Utwór początkowo drukowany był w odcinkach w jednym z warszawskich dzienników, „Słowie”.
Jako główne, z perspektywy autora, przyczyny powstania Trylogii najczęściej wymienia się znużenie Sienkiewicza współczesną mu tematyką i z tego wynikające zainteresowanie innymi epokami. Kiedy miał się w wyniku swoich obserwacji zorientować, że realizowanie pozytywistycznego programu nie przynosi zamierzonych rezultatów, miał ulec rozczarowaniu wobec niego. Wskutek tego w świadomości autora zaczęły następować przemiany ideowe. Ponadto należy wskazać, że do powstania cyklu utworów przyczyniły się niewątpliwie wojskowe tradycje rodzinne pisarza. Jego pradziadek brał udział w konfederacji barskiej. Dziadek był żołnierzem, a brat dziadka powstańcem listopadowym. Natomiast starszy brat samego pisarza zginął podczas wojny francusko-pruskiej.
W czasie powstawania Potopu przyszłość narodu polskiego była poważnie zagrożona na skutek działań rządów zaborczych. W zaborach rosyjskim i pruskim nasilała się polityka, mająca na celuwynarodowienie Polaków. Tym bardziej zatem istotne były zawarte w utworze treści patriotyczne.
Część młodych pozytywistów (na przykład Eliza Orzeszkowa) wypowiadała się krytycznie na temat powieści historycznych. Uważali oni, że ten gatunek w czasach, w których należy przekazywać ważne społecznie idee, odwraca od nich uwagę czytelników. Tym samym nie spełnia pozytywistycznych założeń dydaktycznych. Dodatkowo w czasach fascynacji nauką fałszuje bądź podaje nie do końca zgodnie z prawdą przekazy historyczne.
„Ku pokrzepieniu serc”
Według myśli Sienkiewicza głównym celem Trylogii miało być krzepienie serc rodaków. Czytelnikom znajdującym się w sytuacji zaborczej niewoli ukazane zostały czasy świetności polskich cnót rycerskich. Odbiorcy, ze względu na sytuację polityczno-społeczną, wyczuleni byli na kwestie narodowo-patriotyczne i dostrzegali zawarte w utworach zestawienie dawnych dziejów ze współczesnością. Trylogia swoim przekazem ideowym realizuje tak zwany mit kompensacyjny, czyli dostarczenie czytelnikowi na kartach utworu wzniosłego, wyidealizowanego świata, dzięki czemu budzi uczucia narodowo-patriotyczne (lub z drugiej strony – jak twierdziła Orzeszkowa – pozwala zapomnieć o nieciekawej rzeczywistości, a co za tym idzie, nie przejmować się nią). Pana Wołodyjowskiego, a tym samym całą Trylogię zamyka stwierdzenie:
Na tym kończy się ten szereg książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie – dla pokrzepienia serc.
Znaczenie tytułu
Tytuł powieści nawiązuje do używanego przez historyków terminu „potop”, którym zwyczajowo określa się najazd na Rzeczpospolitą dokonany przez króla Szwecji, Karola Gustawa. Termin ten wziął się stąd, że wojska szwedzkie w znacznej sile liczebnej szybko, z wszelkich stron (w rzeczywistości atak był na dwa miejsca jednocześnie – Wielkopolskę i Litwę) i dokładnie niczym woda „zalały” ziemie polskie, przynosząc nieszczęścia i klęski równe kataklizmowi. W samym utworze znaleźć można następujące odniesienie do tytułu:
poseł przywiódł przed oczy potęgę szwedzką, o której szczęśliwe dni poprzednie pozwoliły prawie zapomnieć. Teraz na nowo przedstawiła się ona umysłom w całej swej grozie, której ulękły się przecież nie takie twierdze, nie takie miasta. Poznań, Warszawa, Kraków, nie licząc mnóstwa zamków, otworzyły swe bramy przed zwycięzcą; jakże mogła się obronić wśród powszechnego potopu klęsk Jasna Góra?
W utwór wpisane jest jednak i drugie znaczenie terminu „potop”. Na zalew mas wojsk szwedzkich polski naród (zarówno szlachta, mieszczaństwo, jak i chłopstwo) odpowiedział „potopem” mas stających do walki partyzanckiej o wolność ojczyzny. Według znanych współcześnie relacji, tytuł powieści nie jest oryginalnym pomysłem autora. Pomógł mu go wymyślić jeden z jego przyjaciół.
Czas i miejsca akcji
Akcja utworu dzieje się w latach 1655–1657. Są to czasy, kiedy na ziemiach Rzeczpospolitej trwa „potop” szwedzki (właściwie do 1660). Część akcji określona jest orientacyjnie porami roku czy miesiącami. Są jednak też wydarzenia opatrzone dokładnymi datami dziennymi:
[…]a jednak mówiono o niebezpieczeństwie wojny i na sejmie, który król Jan Kazimierz złożył 19 maja w Warszawie.
Zdarzenia przedstawione w utworze mają miejsce na terenie prawie całej Rzeczpospolitej. Poza nazwami krain geograficznych (choćby: Mazowsze, Wielkopolska, Małopolska, Prusy Królewskie i Prusy Książęce, Ruś, Litwa, Żmudź, Polesie, Śląsk) pojawiają się nazwy zarówno dużych miast, majątków ziemskich, jak i pól bitewnych. Miejsca akcji to między innymi: Częstochowa, Warszawa, Zamość, Lwów, Sulejów, Lubicz, Kiejdany, Upita, Janów, Ujście, Warka.
Główni bohaterowie
Kreacja bohaterów Potopu odbywa się na kilku płaszczyznach. Opisują oni siebie zarówno poprzez swoje działania i przemyślenia, są opisywani przez inne postacie, jak i wiele o nich można dowiedzieć się z nacechowanych zabarwieniem emocjonalnym komentarzy odnarratorskich. Każda z postaci została przedstawiona w sposób czarno-biały, czyli jest albo dobra, albo zła (choć uznać można też, że poza Kmicicem, który przechodzi wewnętrzną przemianę i rehabilituje się za swoje wcześniejsze awanturnicze życie, służąc ojczyźnie). Ich sylwetki są nieskomplikowane. Co istotne, przedstawieni są w sposób dynamiczny, nie statyczny. Głównym bohaterem występującym w Potopie jest Andrzej Kmicic (ze względu na złą reputację nazwiska, dla określonych celów nazywający się też Babiniczem). Ponadto należy wyszczególnić innych bohaterów indywidualnych, których portrety są wyraźnie zarysowane i którzy mają wpływ na przebieg zdarzeń w utworze. Część z nich należy do stanu szlacheckiego: Michał Wołodyjowski, Jan Onufry Zagłoba, Stanisław i Jan Skrzetuscy. Występują także przedstawiciele magnaterii: Jan Zamoyski, Stefan Czarniecki, Jan Sapieha, Bogusław i Janusz Radziwiłłowie. Wykreowane zostały również postacie kobiece: Oleńka Billewiczówna, Anna Krasieńska-Borzobohata.
Fabuła i główne wątki utworu
Fabuła Potopu oparta jest na historycznych zdarzeniach. Powieść nie dotyczy jednak wyłącznie ich. Występuje w niej wiele wątków. Sprawia to, że odpowiedzi na pytanie, o czym jest Potop, może być wiele. Najważniejsze wątki utworu to: historia miłości Kmicica i Oleńki, przemiana wewnętrzna Kmicica, przyjaźń między rycerzami, obraz szlachty w XVII wieku, polskie wojsko w XVII wieku, patriotyzm, wątek polityczno-dyplomatyczny, najazd Szwedów na Rzeczpospolitą, wątek dotyczący Radziwiłłów, obrona przed Szwedami Częstochowy. Poza tym występuje wiele innych wątków pobocznych. Wszystkie z nich łączy postać Kmicica.
Miłości Andrzeja Kmicica – Oleńka i Ojczyzna
Jedną z cech konstrukcyjnych utworu jest konstrukcja fabuły oparta na trójkącie miłosnym. Pojawia się dwóch mężczyzn (Kmicic i Bogusław Radziwiłł) rywalizujących o jedną kobietę (Oleńka Billewiczówna). Sam Kmicic przedstawiony jest jako bohater-kochanek i patriota. Nim jednak to następuje, przechodzi długą drogę. Obie jego miłości – Oleńka i Ojczyzna – są ze sobą ściśle połączone i nie można ich od siebie oddzielić. Swoje awanturnicze życie zamienia na wierną służbę ojczyźnie pod wpływem miłości do kobiety. Działa to też w drugą stronę – służba ojczyźnie prowadzi go do ślubu z Oleńką.
Panorama społeczna
Sienkiewicz przedstawia w Potopie szeroką panoramę społeczną drugiej połowy XVII wieku. Dotyczy ona zarówno stanu szlacheckiego (Kmicic, Zagłoba, Wołodyjowski i inne postacie to różnorodne typy szlacheckie, charakterystyczne dla epoki), jak i magnaterii. Te dwie grupy społeczne przedstawione są na zasadzie kontrastu. Szlachta prezentuje pozytywne wartości patriotyczne i moralne. Natomiast magnaci to w większości niedbający o dobro ojczyzny zdrajcy skupieni na prywatnych interesach.
Obszerne partie utworu poświęcone są opisom ówczesnych wojsk (głównie polskich, ale i szwedzkich oraz składających się z przedstawicieli różnych narodowości armii zaciężnych). Dzielą się one na kilka kategorii. Jedną z nich jest pospolite ruszenie, oddziały składające się ze szlachty. Było ono powoływane do broni jedynie podczas wojen. Szlachta zbroiła się we własnym zakresie (a więc najczęściej marnie), byli niewprawni w żołnierskie życie i niezdyscyplinowani. Inna kategoria to wojska komputowe. Stanowiły one regularną, zaciężną armię. Walczyli w zamian za wynagrodzenie (najczęściej dla tego, kto więcej zapłacił). Jako zawodowi żołnierze byli doskonale wyszkoleni i uzbrojeni. Jeszcze inna kategoria żołnierzy, to grupy sformowane z przestępców, którzy w wojennej zawierusze znajdowali schronienie przed wyrokami sądów. Aby przetrwać, ograbiali oni nie tylko pokonywanych wrogów, ale i każdego, kogo było im na rękę. Takim rodzajem wojska jest na przykład oddział Kmicica, z którym podchodzi on Chowańskiego.
Nawiązania do kultury sarmackiej
W utworze przestawione zostały liczne nawiązania do kultury sarmackiej. Wpłynął na to sam wybór tematyki. Nawiązania widać w języku utworu, jak i kreacjach postaci. Znaleźć można też opisy sarmackich obyczajów (na przykład uczty czy kulig). Bohaterowie przyodziani są w sarmackie stroje (pasy słuckie, kontusze) i odpowiednio uzbrojeni (szable, buzdygany, buławy). Kultura XVII-wiecznej szlachty polskiej została przedstawiona w sposób pozytywny, z pominięciem dotyczących jej wad.
Rola historii w utworze
Autor wplótł w treść utworu liczne nawiązania do historii. Nieustannie miesza się ona z fikcją literacką. Dzięki temu w znacznym stopniu urealnieniu ulega teść utworu. Natomiast na płaszczyźnie akcji utworu ma to na celu pokazanie realizmu epoki, nadanie mu odpowiedniego tła, przybliżenia realiów życia i obyczajów opisywanych czasów. Ponadto przedstawiony obrazpowinien dotrzeć do młodego, współczesnego Sienkiewiczowi, pokolenia i utrwalić się w jegopamięci. W czytelnikach mają zostać pobudzone uczucia patriotyczne, mogą oni utożsamiać się z bohaterami przedstawionymi na tle wydarzeń historycznych. Pokazane zostaje również, co czeka zdrajców ojczyzny (wątek radziwiłłowski). Aby wiernie przedstawić realia historyczne, Sienkiewicz umieszcza zdarzenia powieści w rzeczywiście istniejących miejscach, występują bohaterowie, którzy swoje pierwowzory mają w postaciach historycznych, ukazane są zdarzenia z historii Rzeczpospolitej. Miejsca historyczne określone są ogólnie, bardziej szczegółowo, miastami lub miejscowościami, pod którymi wydarzyły się bitwy (porównaj z punktem dotyczącym czasu i miejsc akcji niniejszego opracowania). Bywają też określane bardzo szczegółowo – na przykład Krakowskie Przedmieście w Warszawie. Postacie historyczne to przede wszystkim znani z podręczników historii władcy i magnaci. Występują między innymi: Jan Kazimierz, Karol X Gustaw (porównaj też z punktem dotyczącym bohaterów niniejszego opracowania). Z ważniejszychwydarzeń historycznych, na których opiera się akcja utworu, należy wymienić: „potop” szwedzki, poddanie się Szwedom Wielkopolski, obronę Częstochowy, zdradę Radziwiłłów, przygody polskiego króla czy odbicie z rąk najeźdźców Warszawy.
Należy jednak zaznaczyć, że przedstawione przez Sienkiewicza fakty historyczne, często są przerysowane. Autor manipuluje nimi w taki sposób, aby osiągnąć zamierzony efekt moralizatorski. Na przykład portret zdrajcy Radziwiłła mija się z przekazami historycznymi. Podobnie rzecz się miała z obroną Częstochowy. Bitwa nie miała takiego, jak przedstawione w utworze, znaczenia historycznego. Nie była też aż tak wielka i zacięta, a ksiądz Kordecki, obrońca Jasnej Góry, w utworze jest w znacznym stopniu poddany literackiemu zabiegowi heroizacji. Przykłady można mnożyć, nie umniejsza to jednak literackiemu kunsztowi powieści.
Gatunek literacki
Potop (a właściwie cała Trylogia), jak zostało zauważone wcześniej, to powieść historyczna. Rozkwit tego gatunku na gruncie europejskim przypadł na czasy romantyzmu. Najwybitniejszym twórcą był angielski pisarz, Walter Scott. Jest on autorem takich powieści jak: Waverley, Rob Roy,Ivanhoe. Jego utwory uważa się za wzory nowożytnej powieści historycznej. Do rozwoju gatunku w znacznym stopniu przyczynił się także francuski pisarz, Aleksander Dumas (ojciec), autor między innymi Trzech Muszkieterów czy Hrabiego Monte Christo.
Najważniejszą cechą gatunku jest jego synkretyzm rodzajowy (patrz punkt dotyczący problematyki utworu niniejszego opracowania), a co za tym idzie – nawiązanie utworu do faktów historycznych. Jego akcja zostaje osadzona w realnych miejscach, przywoływane są mające miejsce zdarzenia i występują historyczne postacie. Na takim tle zostają przedstawione przygody fikcyjnych bohaterów (lub przedstawionych nie zgodnie z prawdą historyczną, a potrzebami utworu – na przykład pułkownik Michał Wołodyjowski to postać, która istniała w rzeczywistości). W Potopie zdarzenia historyczne to wojna między Rzeczpospolitą i Szwecją (a także liczne, wymienione powyżej, pomniejsze wątki). Na tym tle swoje przygody przeżywa Kmicic.
Synkretyzm utworu
W poetykę powieści historycznej jako gatunku wpisany jest synkretyzm rodzajowy, czyli zabieg literacki polegający na łączeniu ze sobą w jednym utworze różnych gatunków literackich. Powieść miesza się lub czerpie z utworów historiograficznych, takich jak na przykład pamiętnik czy kronika. Można również zauważyć powiązania powieści historycznej z powieścią przygodową i sentymentalną (jeden z XX-wiecznych badaczy literatury zauważył w Trylogii nawet elementy charakterystyczne dla gatunku western). Wiadomo, że Sienkiewicz, pisząc Trylogię, pilnie studiował źródła historyczne. Oczywiście bez tego nie byłoby możliwe przywoływanie dokładnych zdarzeń czy kreowanie niektórych z postaci. Ponadto autor wplótł w utwór fragmenty utrzymane w poetyce utworów z epoki – na przykład początek powieści, przedstawienie rodu Bielewiczów, przypomina XVII-wieczny, sarmacki armoriał (czyli opis szlacheckich rodowodów i herbów).
Język utworu
Sienkiewicz, aby jednocześnie być zrozumiałym dla odbiorcy i zbliżyć utwór do realiów opisywanej epoki, posłużył się w Trylogii stylizacją archaiczną. Zwłaszcza wypowiedzi postaci (choć również ijęzyk narracji) stanowią połączenie elementów mowy dawnej ze współczesną pisarzowi. Widać to szczególnie w składni zdań i posługiwaniu się związkami wyrazowymi charakterystycznymi dla XVII-wiecznej polszczyzny. Ponadto zaznaczyć należy, że język utworu jest prosty, komunikatywny i łatwo przyswajalny dla czytelnika. Umiejętnie użyte środki stylistyczne cechuje prostota, wszelkie opisy cechują się plastycznością wyrazu. Wyraźnie widać to w licznych scenach batalistycznych i bitewnych pojawiających się na kartach powieści.
Podstawowe informacje o bohaterze
Andrzej Kmicic to główna postać występująca w drugiej części Trylogii Henryka Sienkiewicza,Potopie. Bohater pochodzi z rodu szlacheckiego. Podczas trwania akcji utworu przechodzi wewnętrzną przemianę. Z warchoła i hulaki staje się przykładnym szlachcicem, panem majątku ziemskiego, kochającym mężem i patriotą. Bohater przechodzi wewnętrzną przemianę, co sposób jego kreacji zbliża do typowego dla poetyki romantycznej. Podobne przemiany przechodzą takie mickiewiczowskie postacie jak Gustaw-Konrad czy zwłaszcza Ksiądz Robak. Kmicica poznajemy na samym początku powieści, przy okazji testamentu Herakliusza Billewicza, serdecznego przyjaciela ojca bohatera. Zapisał mu on w spadku wieś Lubicz i wyraził wolę, aby jego wnuczka, Oleńka, wyszła za niego za mąż. Kmicic do tej pory prowadzi bandyckie życie. Jednak pod wpływem miłości do Oleńki zmienia się i aby stać się wartym jej ręki, ulega metamorfozie w oddanego sprawie narodowej obrońcę ojczyzny. Na końcu utworu ma reputację wiernego krajowi patrioty, osiada w majątku Wodokoty i bierze ślub z Oleńką.
Charakterystyka zewnętrzna
Kmicic jest młodym, zdrowym, dobrze zbudowanym mężczyzną. Nosi podgolone włosy i szlacheckie wąsy. Jego wyraz twarzy jest hardy i zawzięty,
oczy ma jak ryś, aż nimi kłuje.
Ubiera się typowo po sarmacku, w bogate, charakterystyczne dla swojego stanu stroje (między innymi kontusz, pas, zależnie od pory roku – furto, futrzana czapka). Jednak wraz z trwaniem akcji utworu traci na zdrowiu, co widać po jego wyglądzie zewnętrznym. Kilkakrotnie jest ciężko ranny (na przykład po bohaterskiej szarży na Szwedzki oddział, dzięki której ratuje z opresji króla Jana Kazimierza). Pojawiają mu się w widocznych miejscach blizny (jedna na głowie po pojedynku z Panem Wołodyjowskim, druga na policzku po postrzeleniu bohatera przez Bogusława Radziwiłła).
Charakterystyka wewnętrzna
Bohatera poznajemy jako chorążego orszańskiego. Prowadzi wówczas awanturniczy tryb życia. Otacza się ludźmi, którzy jak samo jak on korzystają z panującej wojennej zawieruchy i uciekają przed ciążącymi nad nimi wyrokami za przestępstwa. Dokonuje licznych zbrodni (na przykład pali Wołmontowicze). Jest hardy, porywczy i pewny siebie. Kiedy zaczyna pojedynkować się z Wołodyjowskim na szable, lekceważy go jako przeciwnika. Kiedy zdaje sobie sprawę ze swojej przegranej i ośmieszenia, uniesiony dumą mówi:
Kończ… waść!... wstydu… oszczędź!...
Ma o sobie bardzo wysokie mniemanie, a jego czyny są nieodpowiedzialne. Za każdą doznaną krzywdę pała żądzą krwawej zemsty. Ponadto nie stroni od hucznych uczt i nadmiernych ilości alkoholu. Jednocześnie jednak odznacza się wyjątkową odwagą i brawurą. Jest także wyśmienitym żołnierzem i wybornym dowódcą.
Kiedy w Kmicicu zachodzi powolna, stopniowa przemiana, przybiera drugie nazwisko – Bainicz (od nazwy jednego z zaścianków). Motorem jego działań staje się miłość, która początkowo nieszczęśliwa, okazuje się w końcu być odwzajemnioną, wielką i kończy się szczęśliwie. Później, dzięki jej sile, najważniejsza staje się dla Kmicica ojczyzna i walka o jej dobro. Kmicic zostaje żołnierzem na usługach Rzeczpospolitej. Odznacza się głęboką wiarą w Boga (broni Jasnej Góry, wielokrotnie się modli). Mimo że niesłusznie posądzony o zdradę przez Bogusława, potrafi zachować spokój (później, dzięki protekcji samego króla, imię bohatera zostaje oczyszczone). Ostatecznie Kmicic rehabilituje się w oczach szlachty i co najważniejsze – Oleńki. Kiedy kończy sięPotop jest on już zupełnie kimś innym niż postać, którą poznajemy na początku powieści. Kmicic
duszą i sercem stojąc przy królu, starostwem upickim nagrodzon, żył długo w przykładnej zgodzie i miłości z Laudą, powszechnym szacunkiem otoczony.
Podstawowe informacje o bohaterze
Aleksandra (Oleńka) Billewiczówna to jedna z głównych postaci kobiecych występujących wPotopie Henryka Sienkiewicza. Jest ona wnuczką i spadkobierczynią zmarłego niedawno Henryka Billewicza, jej rodzice od dawna nie żyją. Pochodzi ze starego szlacheckiego rodu. Mieszka w majątku w Wodokach. Dziadek przeznaczył jej rękę Kmicicowi. Nie pozwala mu się ona jednak do siebie zbliżyć z powodu jego złej reputacji. Dopiero kiedy oczyszcza on swoje imię z wcześniejszych grzechów dzięki wiernej służbie sprawie narodowej, na końcu powieści, bierze z nim ślub. Postać wykreowana została jako posiadająca wyłącznie cechy pozytywne.
Charakterystyka zewnętrzna
Bohaterka odznacza się wyjątkową urodą,
miała piękność białego kwiatu.
Jej cera jest arystokratycznie blada, rysy twarzy delikatne, a włosy płowe. Podczas spotkań z Kmicicem na jej twarzy często pojawiają się rumieńce. Spod czarnych brwi błyszczą patrzące dumnie i pewnie błękitne oczy.
Charakterystyka wewnętrzna
Oleńka stanowi wzór XVII-wiecznych cnót kobiecych. Jest przywiązana do tradycji rodzinnej, narodowej i rycerskiej. Darzy szacunkiem tych szlachciców, którzy są prawymi patriotami (na przykład starego miecznika Billewicza), nawet jeśli nie są zamożni. Podoba jej się u mężczyzn odwaga i pewność siebie. Gardzi natomiast zdrajcami ojczyzny (na przykład Radziwiłłowie) oraz tchórzami. Przy umiłowaniu do mężczyzn prawych wyraźnie widać też patriotyzm bohaterki. Jednocześnie Oleńka odznacza się głęboką pobożnością. W wyniku rozstania z Kmicicem postanawia iść do klasztoru. Wyrzuca też sobie, że nie potrafiła modlić się za Pana Andrzeja (kiedy miała oczerniające go, ale fałszywe, informacje na jego temat – miał on rzekomo planować zamach na króla Jana Kazimierza). Jest pewna siebie i nieustępliwa. Postępuje zgodnie z powziętymi zamiarami, a jej wybory są oparte na rozsądku oraz prawości. Jednocześnie potrafi być czuła, dobra i opiekuńcza. Opiekuje się kilkakrotnie rannym Kmicicem. Cechują ją także wierność i oddanie. Mimo przewin Kmicica, wciąż go kocha i zdaje się, że czeka właśnie na niego. O jej rękę starają się (doskonały rycerz i prawy patriota) Pan Wołodyjowski oraz (potrafiący czarować damy swoimi wdziękami) książę Bogusław Radziwiłł. Oleńka odrzuca ich jednak.
Podstawowe informacje o bohaterze
Janusz Radziwiłł jest jedną z postaci pojawiających się w Potopie Henryka Sienkiewicza. Nosi tytuły hetmana wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego, księcia na Birżach i Dubinkach. Przedstawiony został jako bohater negatywny. Początkowo jest obrońcą ojczyzny, wkrótce jednak okazuje się być dbającym wyłącznie o własne interesy zdrajcą sprawy narodowej. Marząc o zostaniu królem Litwy, zawiera przeciwko Rzeczpospolitej przymierze ze Szwedami. Wskutek tego jego wrogami zostają wcześniejsi sprzymierzeńcy, inne postacie występujące w powieści – Michał Wołodyjowski, Zagłoba, Skrzetuscy i w końcu także główny bohater utworu, Andrzej Kmicic. Bratem Janusza jest inny negatywny bohater, książę Bogusław Radziwiłł, koniuszy litewski. Janusz umiera jako zdrajca ojczyzny. Ma świadomość poniesienia klęski, niezrealizowania swoich planów i bycia przegranym. Postać została wykreowana na podstawie historycznej postaci Janusz Radziwiłła.
Charakterystyka zewnętrzna
W czasie dziana się akcji Potopu Janusz jest w wieku czterdziestu paru lat. Ma postawną, silną posturę. Jego twarz wydaje się być ogromna, sprawia wrażenie, że jest niczym:
gniewliwa, lwia twarz wojownika i władcy zarazem.
Przyozdabiają ją długie, charakterystyczne dla kultury sarmackiej, zwisające w dół wąsy. Na poważnym czole często pojawiają się zmarszczki oznaczające zamyślenie lub gniew. Bohater ubiera się w polskie, bogato zdobione stroje.
Charakterystyka wewnętrzna
Książę, mimo iż jest sławnym wojownikiem i potężnym, wpływowym oraz bogatym władcą, pragnie jeszcze większej władzy. Poprzez zawarcie sojuszu ze Szwecją, zamierza zostać królem Litwy:
Janusz pragnął korony i świadomie szedł do niej przez groby i ruinę ojczyzny.
Jednocześnie nie interesuje go Rzeczpospolita i jej dobro. Dba wyłącznie o siebie i swój ród:
sam jeden mógł prawo zbrojną ręką poprzeć, zbyt był sprawami publicznymi zajęty, a jeszcze bardziej pogrążony w wielkich zamysłach tyczących domu własnego, który chciał wynieść nad wszystkie inne w kraju, choćby kosztem dobra publicznego.
Przy tym Janusz bezwzględnie dąży do realizacji swoich celów. Jego działania są przemyślane, szczegółowo zaplanowane i jednocześnie perfidne. Kmicica nakłania do opowiedzenia się po swojej stronie poprzez zmuszenie go do złożenia przysięgi bezwzględnego posłuszeństwa. Nie cofa się przed haniebnymi, oszukańczymi czynami. Tych, którzy się mu sprzeciwiają, bezwzględnie tępi. Na przykład na pozornie, po prośbie Kmicica, ułaskawionych pułkownika Wołodyjowskiego, Zagłobę i Skrzetuskich, którzy sprzeciwili się księciu w związku z zawarciem przez niego sojuszu ze Szwecją, wydaje wyrok śmierci.
Bohater jest porywczy i łatwo unosi się gniewem. Dzieje się tak, kiedy coś idzie nie po jego myśli lub krzyżuje jego plany. Znajdując się w takim stanie, sieje postrach nawet wśród swoich wiernych poddanych. Obrazuje to choćby zachowanie jednego z jego podwładnych:
Książę Janusz wpadł w taki gniew, że Ganchof, nieustraszony żołnierz, nie śmiał przez dobę zbliżyć się do niego.
Umiera samotnie w Tykocinie, oblężony przez wojska Sapiehy, 31 grudnia.
Podstawowe informacje o bohaterze
Bogusław Radziwiłł to jeden z bohaterów występujących w Potopie Henryka Sienkiewicza. Nosi tytuł koniuszego litewskiego. Został przedstawiony jako postać negatywna, obłudny zdrajca ojczyzny, dbający tylko o swoje własne dobro. Jednocześnie jest człowiekiem światowym, odznacza się doskonałą znajomością obyczajów. Znany jest z tego, że bez problemu uwodzi kobiety. Jego stryjeczny brat to inna negatywna postać, książę rządzący Litwą, Janusz Radziwiłł. Ojcem Bogusława zaś był Janusz, biorący udział w rokoszu przeciwko Zygmuntowi III, który zginął marnie. Bohater jest wrogiem Andrzeja Kmicica zarówno ze względu na kwestię narodową, jak i ze względu na to, że jest jego rywalem do ręki Oleńki Billewiczówny. Mimo iż Bogusław jest bliski kary za swoje czyny (zostaje pojmany przez Kmicica), unika jej jednak (zamiast być skazanym wyrokiem sądu zostaje przez Kmicica wydany swojemu krewnemu, dzięki czemu uchodzi z życiem). Prototypem literackim postaci był rzeczywisty książę Bogusław Radziwiłł.
Charakterystyka zewnętrzna
Bohater, kiedy go poznajemy, ma trzydzieści pięć lat. Wygląda jednak na o dziesięć lat młodszego. Jest wysoki i dobrze zbudowany. Ma szerokie ramiona. Do jego postury nie pasuje jedynie głowa. Ma ona nieproporcjonalnie małe rozmiary. Twarz bohater ma drobną, o młodzieńczych rysach. Na niej znajduje się nos o rzymskim profilu i duże, śmiało patrzące oczy. Usta są małe, nad nimi znajdują się delikatne, przystrzyżone wąsy.Książę przykłada bardzo dużą wagę do swojego wyglądu. Zgodnie z ówczesną zachodnią (francuską, niemiecką) modą maluje się:
Twarz miał też barwiczką pomalowaną, a brwi węgielkiem wyczernione.
Robi sobie nawet maseczki z migdałowego mleka. Ubiera modne stroje. Zakłada długą perukę oraz ozdobiony strusimi piórami kapelusz. Nosi przy sobie (nawet podczas bitew) koronkową chustę. Ponadto często mówi po niemiecku lub francusku. Co charakterystyczne, przy boku nosi nie szablę (zgodną z obyczajami sarmackimi), a szpadę (oręż, którym posługiwała się zachodnia arystokracja i który służył szczególnie do pojedynków).
Charakterystyka wewnętrzna
Bogusław cieszy się sławą wielkiego rycerza, za takiego uważa go nawet Wołodyjowski, który mówi o nim:
Wojownik wielki i rycerz jeszcze większy.
Jest porywczy zarówno w słowach, jak i w czynach. Cechuje się niespotykaną brawurą. Kiedy zostaje porwany przez Kmicica, w najmniej spodziewanym momencie ucieka mu i jego ludziom:
[…] Zanim inni mogli zrozumieć, co się stało, zanim odetchnęli, zanim okrzyk zgrozy zamarł na ich warach, Bogusław roztrącił ich jak burza, wypadł z majdanu na drogę i pomknął wichrem ku Pilwszkorn.
Bohatera interesują tylko i wyłącznie jego własne dobro, sława i wygoda. Dąży do tego, aby być najlepszym rycerzem i kochankiem. Nie może znieść myśli, że jakaś kobieta jest w stanie mu się oprzeć. Kiedy zostaje odtrącony rzez Oleńkę, stara się zdobyć ją na wszelkie sposoby. Usiłuje przypodobać się, wyprawiając bogate uczy i szarmancko prawiąc wyrafinowane komplementy, przedstawia siebie niezgodnie z prawdą jako zwolennika króla Jana Kazimierza, zaś Kmicica oczernia fałszywym oskarżeniem o zdradę ojczyzny. Kiedy to wszystko nie pomaga, usiłuje wobec szlachcianki użyć siły.
Podstawowe informacje o bohaterze
Pan Zagłoba to jedna z głównych postaci występujących w Potopie Henryka Sienkiewicza (pojawia się również w pozostałych częściach Trylogii – Ogniem i mieczem oraz Panu Wołodyjowskim). Wykreowany został w konwencji humorystycznej jako wzór typowego Sarmaty. Posiada cechy charakterystyczne dla XVII-wiecznego przedstawiciela stanu szlacheckiego. Pieczętuje się herbem Wczele. Literackiego pierwowzoru Zagłoby szukać można w autorze pamiętników z epoki, Janie Chryzostomie Pasku.
Charakterystyka zewnętrzna
Szlachcic w czasie trwania akcji Potopu ma już swoje lata. Odznacza się dosyć pokaźną tuszą i zaczerwienioną twarzą. Widać, że niejedno w życiu przeżył – przez czoło przechodzi mu głęboka szrama, a jedno oko ma zasłonięte bielmem. Cechuje się nad wyraz mocną głową. Przy tym nie gardzi piwem, winem czy gorzałką, a jego nade wszystko ulubiony trunek to miód pitny.
Charakterystyka wewnętrzna
Zagłoba jest człowiekiem dobrodusznym, przedstawionym w sposób sympatyczny. Dba o swoich towarzyszy (na przykład ratuje Skrzetuskich i Wołodyjowskiego z niewoli Radziwiłła), otacza ich opieką i darzy szczerą przyjaźnią (na przykład swojego przybranego krewnego, niezbyt rozgarniętego, Rocha Kowalskiego). Potrafi zjednywać sobie brać szlachecką i uzyskiwać jej posłuch (na przykład prawie doprowadza do zbiorowego linczu na Szwedach pokonanych podczas odbijania Warszawy). Jego przekonujące przemowy wypełnione są szlachecką retoryką, choćby:
Mości panowie, słuchajcie! Kto mnie nie zna, temu powiem, żem jest stary zbarażczyk, który Burłaja, największego hetmana po Chmielnickim, tą oto starą ręką usiekł.
Jak przystało na typowego Sarmatę, Zagłoba jest gawędziarzem i gadułą. Na każdą okazję potrafi znaleźć odpowiednią historię o minionych bitwach. Opowiada o nich, przechwalając się swoimi (często mało prawdopodobnymi) zasługami. W rzeczywistości pana Onufrego nie da się nazwać dzielnym rycerzem, a nawet można przypisać mu tchórzostwo. Bezpośrednich starć raczej unika, woląc osłaniać tyły. Jednak w sytuacjach, w których zachodzi taka potrzeba, chwyta za szablę. Jego przechwałki dotyczą jednak nie tylko tematyki wojennej czy bitewnej, na przykład:
Za kimże się wszystkie podwiki oglądały, jeśli nie za mną?... Pamiętasz, jakeś to narzekał, że na ciebie żadna i nie spojrzy
Pan Zagłoba często przypisuje sobie czyny lub udział w zdarzeniach, których to nie on był głównym bohaterem. Zdarza mu się robić to przy samych zainteresowanych. Ponadto Zagłoba potrafi odnaleźć się w każdej sytuacji, sławne są jego przemyśle fortele, dzięki którym niejednokrotnie zarówno sam wychodzi z opresji, jak też ratuje z niej innych bohaterów. Charakterystycznymi i widocznymi cechami Zagłoby są również jego rubaszność i złośliwy, ironiczny humor. Bohater na każdą wypowiedź innej postaci potrafi znaleźć trafną ripostę. Nie liczy się przy tym ze statusem swojego rozmówcy.