Wadżrajana wóz gromu

Charakterystyczną cechą literatury tantrycznej jest jej sekretny język, zwany sandhjabhasza, czyli “język półcieni” lub jak sugeruje M. Eliade sandhabhasza, co oznacza “język intencjonalny”. Język ten, operując symboliką erotyczną i obsceniczną zaciemnia prawdziwy sens buddyzmu tantrycznego oraz prowadzi niejednokrotnie do niewłaściwego zrozumienia jego prawdziwej treści. Istnieją dwa odłamy tantryzmu: pierwszy, który przyjmuje dosłownie teksty i zwany jest tantrą lewej ręki oraz drugi, zwany tantrą prawej ręki, gdzie nakazy takie jak pańcza makara (5 M) traktuje się wyłącznie symbolicznie. Przez pańcza makara rozumie się pięć liter “m”, które są symbolami pięciu zakazów, dotyczących (1) nie jedzenia ryb (matsja), (2) nie jedzenia mięsa (mansa), (3) nie picia alkoholu (madja), (4) nie wykonywania zakazanych gestów (mudra) i (5) nie spółkowania (majthuna). Szkoły tantryczne dopuszczały łamanie tych zakazów, niektóre dosłownie, inne zaś tylko symbolicznie. W czasie obrządków tantrycznych lewej ręki jedzono mięso, ryby, pito alkohol i dopuszczano się praktyk seksualnych, podczas gdy tantrycy prawej ręki udawali tylko, że piją alkohol, jedzą mięso i spółkują.

Wadżrajana przyjmuje, że natura buddy może się objawiać w trzech korzeniach: nauczycielu (guru), bóstwie opiekuńczym (isztadewata) i strażnikach Dharmy (dharmapala, dakinie). Korzenie te są symbolami natchnienia (adhisztana), mocy nadprzyrodzonych (siddhi) oraz działalności (karma).

Do czasów obecnych wadżrajana przetrwała w formie buddyzmu tybetańskiego, zwanego też lamaizmem. Oprócz Tybetu forma ta utrzymuje się w Mongolii, Chinach, Nepalu i północnych Indiach. W Japonii istnieje ezoteryczna sekta shingon, której doktryna wywodzi się od chińskiej szkoły chen-yan.  

Sadhana

Sadhana znaczy dosłownie “środki realizacji”, w tantrajanie jest to praktyka duchowa obejmująca medytację, która wykorzystuje obrazy, recytację mantr, stosowanie mudr, praktykę njasa i wizualizację bóstwa. Sadhana stosuje raczej środki przymusu niż prośby, w celu osiągnięcia nadprzyrodzonych mocy siddhi lub wyzwolenia z koła samsary.

W medytacji wykorzystującej obrazy bóstwa należy starać się przeniknąć intuicyjnie treść wizerunku, by zrozumieć jego istotę. Bardzo duże znaczenie ma w sadhanie powtarzanie mantr, czyli formuł umożliwiających złączenie się z bóstwem.

Mantra. Formuła magiczna lub święte zaklęcie stosowane w hinduizmie i buddyzmie, zwłaszcza w jego odmianie tantrycznej. Pochodzi od słów sanskryckich “mana”- umysł i “tra” – wyzwolenie. Praktykujący ją wierzą, że oczyszcza umysł ze splamień i zanieczyszczeń materialnych. Mantra jest obok mudry i medytacji jedną z form sadhany, czyli techniki tantrycznej prowadzącej do wyzwolenia. Rozróżnia się karma-mantrę (nirguna), która służy do utożsamienia się z absolutem, mula-mantrę (saguna), służącą do wywoływania bóstwa i bidża-mantrę, będącą brzmieniem samego bóstwa.

Każdą mantrę charakteryzuje sześć cech: (1) udzielona została przez guru, (2) długość, (3) jądro (bidża), (4) energia siakti i (6) “zamknięcie na klucz”. Mantrę w trakcie praktyki należy obudzić przez wielokrotne powtarzanie (dżapa). Stosowanie mantry polega na recytowaniu, śpiewaniu, szeptaniu i powtarzaniu w myśli. Można mantrę również pisać lub do liczenia używać koralików (mala). Istotną sprawą jest przekazanie mantry z ust samego guru, gdyż wtedy mantra ma swoją moc i można dzięki niej uzyskać wszystko, w tym również stan buddy. Najwyższa wiedza może zostać osiągnięta przez właściwe wymawianie mantr, a nawet jak wierzy się w amidyzmie, można dostać się do nieba zachodniego, powtarzając jedynie “namo amitabhaja”, co znaczy “chwała Amitabhie”. Innym przykładem mantry może być: “Om wadżra sattwa hum”, której treść oznacza istotę diamentową, czyli buddę, a sylaby om i hum są magicznymi zaklęciami bez wyraźnego znaczenia, które identyfikuje się z brahmanem, Iśwarą i bóstwami buddyjskimi. Niejednokrotnie mantry składają się z niezrozumiałych dźwięków: hrim, hram, hrum, phat, kha, stąd w dziele Bodhisattwabhumi powiedziano, że znaczenie mantry polega na tym, że nie ma ona żadnego znaczenia. Jedną z form mantrowania jest używanie młynków modlitewnych, na których są napisane słowa mantr, dlatego też nieraz wadżrajanę nazywa się mantrajaną.

Pewną odmianą mantry jest dharani, będąca na ogół dłuższą formą od mantry, lecz obdarzoną również mocą magiczną, z tym, że dharani ma wyraźne znaczenie, w przeciwieństwie do mantry, która odznacza się tym, że nie ma żadnego znaczenia. W mahajanistycznej Sutrze buddy medycyny znajduje się dharani, mająca wyraźny cel i przeznaczenie. Zadaniem jej było uzdrowienie ludzi chorych na żółtaczkę. Wypowiedziana została przez buddę, któremu z urny, czyli z kępki włosów na czole zabłysło światło, a z ust popłynęła zbawcza dharani: “Namo bhawata bhaiszadżjaguru-wajduria prabha-radżaja tathagataja arhate samjak samuddaja tadjatha. Om bhanadżija-samudgata swahu.” Treść jej można oddać następująco: “Najwyższą cześć mistrzowi uzdrowienia oddaję. Królowi lapis lazuli, Temu, który tak przyszedł, Oświeconemu arhatowi. Niech będzie pozdrowiona najwyższa zdolność uzdrawiania.”

Njasa. Praktyka tantryczna polegająca na rytualnym przedstawieniu bóstw w różnych częściach ciała. M. Eliade podaje za traktatem Hastapudżawiddhi:

“...palce jednej ręki identyfikuje się z pięcioma żywiołami kosmicznymi i pięcioma bóstwami opiekuńczymi, a wtedy pięć sylab mistycznych o barwach odpowiednio: białej, żółtej, czerwonej, czarnej i zielonej zostaje nałożonych na paznokcie; te zaś sylaby reprezentują pięciu tathagatów: Wajroczanę, Ratnasambhawę, Amitabhę, Akszobhję, Amogasiddhi.”

Inny rodzaj njasy to projekcja bóstwa przez dotykanie różnych części ciała, co doprowadza do utożsamienia ciała z bóstwami tantrycznymi. Można też uprawiać njasę przez medytację, podczas której przenosi się bóstwa do różnych organów ciała.

Wizualizacja. Praktyka tantryczna (sadhana) polegająca na wytworzeniu w wyobraźni obrazu bóstwa lub rzuceniu tego obrazu na ekran wewnętrznej świadomości, w celu przyswojenia sobie mocy bóstwa i ostatecznego utożsamienia się z nim. Aby uzyskać cel wizualizacji, należy uprzednio opanować zakazy i nakazy jogiczne (jama i nijama), dharanę i dhjanę, następnie przestrzegać przyjętej ikonografii, uzmysłowić sobie obrazy przekazane przez guru. Ostatnim etapem wizualizacji jest identyfikacja z bóstwem. Utożsamiać się z bóstwem, tzn. stawać się bogiem i budzić siły boskie, znajdujące się w człowieku.

“Oto sadhana tantryczna w celu wizualizacji bogini Czandamaharoszany: zaczyna się od wyobrażenia, że wewnątrz własnego serca mamy mandalę słoneczną (czerwonego koloru, położoną na kwiecie lotosu o ośmiu płatkach; w środku mandali pokazuje się sylaba “hum”, koloru czarnego. Z owej sylaby emanują promienie świetliste, które przenikają ogromne przestrzenie, a na promieniach znajduje się guru, wszyscy buddowie, bodhisattwowie i bogini Czandamaharoszana. Po oddaniu im czci i wyznaniu swych grzechów, po odnalezieniu ucieczki w potrójnej prawdzie buddyjskiej etc., uczeń ofiarowuje się odkupywać sam zbrodnie innych i czyni ślub osiągnięcia najwyższego oświecenia. Medytuje następnie nad czterema cnotami, uświadamia sobie, że ten świat jest pozbawiony własnej natury, podmiotu i przedmiotu i medytuje nad pustką absolutną, powtarzając formułę: “moją diamentową istotą jest zrozumienie pustki”. Potem wyobraża sobie sylabę “hum” umieszczoną na gałce nagiego miecza; promienie, które emanują z tej drugiej sylaby przyciągają wszystkich buddów i powodują wejście w sylabę. Uczeń medytuje nad Czandamaharoszaną, wizualizując ją jako wychodzącą z sylaby “hum”... i w centrum trzeciej sylaby wizualizuje trzecią Czandamaharoszanę jako siedzącą na sylabie “hum” etc. – przez co wreszcie dochodzi do zidentyfikowania się z boginią.”

Znaki Buddy - mudry

Mandala. Figura geometryczna składająca się z koła i z wpisanego w nią kwadratu, w najprostszym wypadku. Koło jest tutaj symbolem wszechświata, kwadrat zaś zwany pałacem symbolizuje raj, w którym zamieszkuje bóstwo; do pałacu prowadzą cztery wejścia, zwane bramami, których pilnują strażnicy niebiańscy. W sadhanie tantrycznej jest środkiem służącym do koncentracji podczas medytacji, z tym, że sposób jej wykorzystania może być różny, np. może być przedmiotem, w który wpatruje się sadhaka, czyli spełniający sadhanę i starający się ją przeniknąć, tzn. uświadomić sobie jej prawdziwy sens. Mandala często jest obiektem, który sporządza się z kolorowego piasku, następnie poświęca się ją, czyli niszczy. Może być również wykonana w formie bryły przestrzennej, odlanej z metalu. Na planie mandali buduje się stupy i świątynie buddyjskie, np. w ten sposób zbudowana została słynna stupa w Borobudur. Niektóre mandale służą za mieszkanie dla bóstwa, zwłaszcza bóstwa opiekuńczego, zwanego isztadewata (sans.) lub jidam (tyb.)

Odmianą mandali jest jantra, która również składa z koła i kwadratu, lecz w ten kwadrat są najczęściej wpisane trójkąty, w nich zaś znajdują się mantry, stąd pochodzi nazwa jantra, która jest skrótem od jana mantra, trójkąty zaś mają charakter symboliczny i np. trójkąt z wierzchołkiem zwróconym w dół jest symbolem joni, podczas gdy wierzchołek skierowany do góry przedstawia lingę.

W sensie metafizycznym mandala symbolizuje świadomość, która znajduje się w “pałacu” bronionym przez strażników wrót przed niszczącymi siłami nieświadomości.

Tantra

Dosłownie “nić” lub “ciągłość”. Są dwa znaczenia tego słowa: (1) duchowa droga lub etos religijny albo zespół technik jogi i w tym znaczeniu używa się też słowa tantryzm. (2) pisma zawierające techniki medytacyjne i rytuały stosowane w celu uzyskania przychylności jakiegoś bóstwa.

Najogólniej tantrę można podzielić na tantrę siwaicką, siaktyjską i buddyjską. Istnieje również podział na tantrę prawej ręki i lewej ręki oraz na tantry ojcowskie i matczyne. Istnieje różnica zdań dotycząca pochodzenia poszczególnych rodzajów tantr. Z jednej strony uważa się, że najpierw powstała tantra hinduistyczna, a od niej wywodzi się buddyjska, jednakże buddyści stanowczo zaprzeczają temu i twierdzą, że jest właśnie na odwrót.

Tantra buddyjska dzieli się na cztery klasy: krija-tantra, czarja-tantra, joga-tantra i anuttarajoga-tantra. Ma ona charakter praktyczny i kładzie nacisk na ćwiczenia i realizację, a nie na rozważanie filozoficzne. Jej główne zasady można ująć krótko:

Cały byt i wszystko, co się pojawia, mieści się w naszym umyśle, który jest twórcą i źródłem wszystkich rzeczy.

Umysł ma nieograniczone możliwości.

Ten, kto osiągnął pełną kontrolę nad swoim umysłem, jest buddą, innymi słowy posiada umysł buddy.

Znane są dwie drogi do uzyskania umysłu buddy: droga metod i droga wyzwolenia.

Droga metod, czyli joga bez formy, zwana też mahamudrą, polega na poskromieniu umysłu.

Droga wyzwolenia, czyli joga z formą, polega na ujarzmieniu energii (prana) i wymaga dużego wysiłku oraz praktyki jogicznej.

Wg tradycji buddyjskiej tantryzm został wprowadzony w IV w., a za jego twórcę uważa się Asangę, któremu przypisuje się też najważniejsze i najstarsze dzieło tantryczne Guhjasamadża-tantrę.

Sandhabhasza. Język tajemny zwany też językiem półcieni lub językiem mrocznym, czasem występuje w formie sandhjabhasza i wtedy znaczy język intencjonalny. Celem jego jest ukrycie doktryny przed niewtajemniczonymi lub postawienie jogina w sytuacji nieoczekiwanej. Tantry zawierają wiele treści erotycznych, co zostaje ukryte przez szyfr języka tajemnego, np. bhaga (macica), wadżra (linga), dzień (aktywność), noc (odpoczynek). M. Eliade podaje kilka przykładów zaczerpniętych z Dohakoszy:

surja (słońce) – radżas (krew menstruacyjna), pingala (prawe nozdrze), pradżnia (mądrość).

czandra (księżyc) – siukra (nasienie), ida (lewe nozdrze).

lalana (kobieta) – ida, abhawa (niebyt), czandra, apana (wydech), prakriti (natura), ganga (Ganges), nirwana.

rasana (język) – pingala, prana (oddech), purusza (osoba), jamuna (rzeka), bhawa (byt).

awadhuti – ascetka, suszumna (kanał środkowy energii), pradżnia, najratmja (pusta świadomość).

bodhiczitta – myśl przebudzenia, siukra.

taruni – młoda dziewczyna, mudra.

grihini – żona, mudra.

samarasa – rozkosz, spółkowanie, zatrzymanie oddechu, unieruchomienie myśli, zatrzymanie nasienia..

Przykład tekstu Kanhy:

“ Kobieta i język są unieruchomione z obydwu stron – słońca i księżyca. Oznacza to zatrzymanie obydwu oddechów (prany i apany) w idzie i pingali. Inny sens tego oznacza: kobieta jest poznaniem (pradżnia), a język wysiłkiem, środkiem działania (upaja). Należy zatrzymać tak gnozę jak i wysiłek... a to “unieruchomienie” może być uzyskane tylko przez jogę (zatrzymanie oddechu). Zatrzymanie oddechu musi tu być rozumiane jako zatrzymanie ejakulacji.”

Isztadewata. Jidam (tyb.), opiekuńcze bóstwo medytacyjne. Jest ono ściśle związane z umysłem (jid – umysł, damc hig – silnie związany). Każdy uprawiający medytację pozostaje pod opieką swego osobistego jidama, bóstwa opiekuńczego. Istnieją męskie jidamy jak: bhagawa, czyli łagodne, daka – pół groźne i heruka groźne oraz żeńskie jak: bhagawati – łagodne i dakinie – groźne. Jidamy należą do bóstw sambhogakaji, ciała chwalebnego buddy i podlegają uzmysłowieniu w trakcie medytacji jogicznej.

A. David Neel opowiada (tłum. M. Jarosławski): “Nauczyciel każe się zamknąć uczniowi w camsie (pustelnia) i medytować, biorąc za przedmiot medytacji swego jidama... powtarzanie formułek magicznych tudzież konstruowanie kyilkhoru (mandala) ma zmusić jidama do ukazania się swemu czcicielowi... Po miesiącach, a nawet po latach, ukazuje się jidam w postaci mglistej i to na krótko, po pewnym czasie zostaje utrwalony i zamieszkuje teraz cams khang, a pustelnik może go już oglądać w środku kyilkhoru... W następnym etapie nabiera życia, można odczuć dotknięcie jego rąk, widzieć poruszające się oczy, otwierające się usta i słyszeć jego głos. Nagle jidam opuszcza kyilkhor i zaczyna chodzić po camsie. Jest to chwila niebezpieczna, gdy chodzi o demony złośliwe. Uwolnione bowiem będą się mściły na tym, który je zamknął w mandali... Osiągnąłeś upragniony cel – mówi nauczyciel – zdobyłeś łaski protektora potężniejszego ode mnie.”

Dharmapala, dosłownie “strażnik nauki buddyjskiej”, stanowi rodzaj bóstwa, którego energia chroni jogina przed popełnianiem błędów. Do głównych strażników należą “ubrany w czarny płaszcz” Mahakala, jego forma żeńska Mahakali i Wadżrapani, gniewna postać bodhisattwy oraz bóstwa żeńskie dakinie.

Dharmapala wraz z dakinią należy do tzw. “trzech korzeni wadżrajany”, obok guru i jidama, przy czym jest on korzeniem działalności, czyli karmy.

Mahakala należy do najpotężniejszych dharmapalów, na ogół przedstawiany jest jako czterorękie bóstwo ubrane w czarny płaszcz, na głowie ma diadem z pięciu czaszek, do jego atrybutów należą czara z czaszki, bębenek damaru, trójząb i wieniec z czaszek. Może występować w siedemdziesięciu postaciach w kolorze czarnym, niebieskim lub białym. Jego żeńskim odpowiednikiem jest Mahakali, spontanicznie powstała bogini, której atrybutami są wadżra, czaszka napełniona krwią oraz osioł ozdobiony wieńcem z czaszek. Występuje w kolorze czarnym.

Dakini. Bogini tantryczna występująca jako bóstwo opiekuńcze lub strażniczka dharmy, na ogół w postaci gniewnej. W hinduizmie uważane są za czarownice, które praktykują czarną magię, składają krwawe ofiary i należą do niższego poziomu tantry. W wadżrajanie reprezentuje trzy ciała buddy (trikaja) oraz czystą świadomość, czyli stan buddy.

W Tybecie nazywana jest Khadroma (kha – niebo, dro – chodzić, ma – kobieta), co można przetłumaczyć jako “podniebna wędrowniczka”. Przedstawiana jest w postaci nagiej, gniewnej kobiety, lecz może przyjmować także inne formy. Np. Tybetańska księga umarłych mówi, że istnieją dakinie cmentarzy, czterech sfer, trzech siedzib, dziesięciu stron świata oraz dwudziestu czterech krain, ponadto ukazują się dakinie zwierzęcogłowe jak: Wajudewi o głowie wilka i wymachująca mieczem bandan, czerwonej barwy Wari o głowie kozicy, trzymająca miecz katowski, czarna Warahi z głową maciory i pętlą w dłoni itp. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że siedzibą dakiń jest przede wszystkim nasza świadomość, z której wychodzą one na wezwanie.

Lamaizm

Buddyzm do Tybetu został przyniesiony po raz pierwszy w VII w. przez Padmasambhawę, ale później nauki te zostały w dużym stopniu zapomniane i dopiero w XI w. Atiśia ponownie je wprowadził i zapoczątkował ich rozkwit. Istniejące obecnie szkoły tybetańskie dzielą się na szkoły starej tantry (ningma-pa), wywodzące swe pochodzenie od Padmasambhawy oraz szkoły nowej tantry, do których należą: sakja-pa, kargju-pa, i gelug-pa. Te ostatnie określa się terminem żółte czapki., pozostałe zaś szkoły nazywa się czerwonymi czapkami, chociaż niezbyt ściśle. W przeszłości istniała jeszcze bardzo ważna szkoła kadam-pa, która pod wpływem nauk Cong-khapy przekształciła się w XIV-XV w. w szkołę gelug-pa. Znaczenie buddyzmu tybetańskiego jako formy wadżrajany jest bardzo ważne, gdyż po zaniku w XII w. tantryzmu buddyjskiego w Indiach, stał się on podstawową ostoją, gdzie zachowały się nie tylko żywe kulty, tradycje i systemy edukacyjne, ale także przetrwały tam kanoniczne teksty , które zaginęły w Indiach. Dwa podstawowe zbiory pism tybetańskich to Kandziur (kanon buddyjski) i Tandziur (zbiór komentarzy), lecz oprócz tych dwóch zbiorów pism istnieje jeszcze “Kompendium starych tantr”, będące podstawowym tekstem starej szkoły ningma-py.

Charakterystyczną cechą lamaizmu jest stosowanie typowych praktyk tanryczno-mistycznych (sadhana), które prowadziły do uzyskanie nadprzyrodzonych mocy (siddhi), jak np. sztuka wytwarzania wewnętrznego gorąca (tumo), sposób szybkiego przemieszczania się (lung-gom), praktyka odcinania jaźni (czöd), ożywianie trupa (rolang), sztuka alchemii (rasajana), lewitacja itp. Należy jednak pamiętać, że zasadniczym celem mnichów tybetańskich jest osiągnięcie wyzwolenia z koła narodzin i śmierci, tak jak we wszystkich odłamach buddyzmu.

Szkoły wadżrajany

Ningma-pa

rŃying-ma-pa (tyb.), szkoła starej tantry, wg tradycji założona przez Padmasambhawę w VIII wieku, gdy w Tybecie panował Thri-song-decen (K‘ri-srong-lde-brcan). Obecne teksty opierają się na “nowo odkrytych” pismach, które zaczęły się pojawiać w XIV w., a powstały przez kompilację “Kompendium starych tantr”. W odróżnieniu od szkół nowej tantry ningma-pa przyjmuje sześć grup tantr, mianowicie: krija-tantrę, upajoga-tantrę, joga-tantrę, mahajoga-tantrę, anujoga-tantrę i atijoga-tantrę. Ta ostatnia zwana jest także dzogczen i stanowi najważniejszą praktykę jogiczną tej szkoły. Ci, którzy spełnią wymagania krija-tantry osiągną wyzwolenie po ośmiu życiach, upajogi po trzech żywotach, mahajogi po śmierci, ati-jogi zaś jeszcze w obecnym życiu. Do wybitnych przedstawicieli ningma-py należy Klong-czen-rab-‘bjams-pa, który napisał “Siedem skarbów Klong-czena”.

Dzogczen, co dosłownie znaczy “wielka doskonałość”, zwany też ati-joga. Jest to praktyka i nauka mająca na celu uświadomienie sobie pierwotnego stanu umysłu. Wg nauki dzogczen istnieją trzy ścieżki prowadzące do tego celu. Pierwsza to ścieżka wyrzeczenia oparta na wiedzy sutr, druga to ścieżka przekształcenia wykorzystująca metody tantryczne, np. powtarzanie mantr i wizualizację mandali, trzecia ścieżka natomiast polega na samowyzwoleniu i to jest właśnie dzogczen. Celem tej metody podobnie jak dwóch poprzednich jest pozbycie się trzech namiętności: nienawiści, żądzy i zaślepienia. Praktyka dzogczen polega na wykorzystaniu dwóch właściwości natury człowieka, mianowicie na: stanie spokoju umysłu i stanie ruchu myśli, co właśnie stanowi właściwość każdej istoty. Porównując metodę tantry można powiedzieć, że przekształcenie namiętności w mądrość wymaga wyższego poziomu umiejętności, np. potrzebne jest zablokowanie gniewu, wymagające dużo silnej woli, podczas gdy w dzogczen po prostu obserwuje się rozwój namiętności, a następnie jej zanikanie, tak więc bez ingerencji zewnętrznej gniew jak gdyby rozpuszczał się sam w sobie. “Kto praktykuje dzogczen medytuje bez medytowania.”

Wg nauki dzogczen istnieją trzy stany buddy objawiające się w postaci: ciała tęczowego (’ja’lus), ciała promiennego (’od sku) i ciała tęczowego wielkiego przeniesienia (’ja’ lus’ pho ba chen po).

Rozróżnia się trzy praktyki, które prowadzą do realizacji tych ciał, mianowicie są to: praktyka ösel, tregczō i thōgal. W wyniku spełnienia tych praktyk uzyskuje się świadomość wizji świetlnych, pojawiających się w pewnych szczególnych okolicznościach. Np. w wyniku przemiany w ciało tęczowe wielkiego przeniesienia jogin może stać się jeszcze za życia niewidzialnym. Często pojawiają się pewne szczególne znaki po śmierci jogina, który uzyskał jedno z ciał świetlistych.

W. Y. Evans Wentz podaje, że śmierci Padmasambhawy towarzyszyły następujące oznaki:

“Rano po tym jak Padma pożegnał się z królami wszystkimi obecnymi, życząc im wszystkiego, co najlepsze, na niebie, w pośrodku promieniującej tęczy, pojawił się w pełni osiodłany, błękitnej maści rumak. Dało się słyszeć niebiańską muzykę, zgromadziły się liczne bóstwa. Padma dosiadł konia, który wzniósł się do góry. Następnie Padma udzielił swego ostatecznego błogosławieństwa, w imię Buddy, Dharmy i Sanghi, i wraz z towarzyszącymi mu bóstwami zniknął w promieniach słońca.”

Padmasambhawa, dosłownie “zrodzony z lotosu”, zwany też Guru Rimpocze, czyli “drogocenny mistrz lub Guru Żiba – “łagodny mistrz”, lub Guru Drajpo – “okrutny mistrz” oraz “wielki z Udijany”. W VIII w. przybył do Tybetu na zaproszenie mnicha Szantirakszity w czasie (755-797) panowania króla Thri-song-decena (K‘ri-srong-lde-brcan). Jest postacią w dużej mierze legendarną, o czym świadczy fakt, że uważa się go za Buddę. Buddyzm, który wprowadził do Tybetu, miał charakter tantryczny, a on sam zaliczał się do siddhów, obdarzonych mocami nadprzyrodzonymi. Przypisuje mu się zbudowanie pierwszego tybetańskiego klasztoru Samje (775) oraz napisanie niezliczonych pism (terma), które podobno ukrył w nieznanych miejscach. W XIV w. “odkryto” szereg pism, w tym między innymi biografię Padmasambhawy i Tybetańską księgę umarłych (Bardo Thödöl). Uchodzi za założyciela starej szkoły ningma-pa.

Sakja-pa

Saskja-pa (tyb.), szkoła buddyzmu tantrycznego w Tybecie, należąca do tzw. nowej tantry. Pochodzenie swoje wywodzi od indyjskiego mahasiddhi Wirupy, lecz jej założycielem był ’Brog-mi, natomiast podstawy doktrynalne stworzył Kun-dga-‘sn‘ing-po. Do podstawowych jej tekstów należy Hewadżra-tantra, której tłumaczem na język tybetański był założyciel szkoły ’Brog-mi. Zwana jest także lam-‘bras, co dosłownie oznacza “ścieżka i owoc”.

Największe znaczenie osiągnęła w XIII w., gdy Sakja-pandita jako przedstawiciel całego Tybetu oddał hołd Godanowi, synowi wielkiego chana Mongołów Ogedeja. Przełożony sakja-pa uzyskał z ich poparciem wielką władzę cywilną nad całym Tybetem, porównywalną z władzą królewską.

Siedzibą tej szkoły jest klasztor pod ta samą nazwą w prowincji Cang (bCang, tyb.), założony w roku 1703. Lokalizacja klasztoru okazała się bardzo szczęśliwa, gdyż znalazł się on na szlaku handlowym, łączącym Nepal z bogatym obszarem w otoczeniu Szigace i jednocześnie na skraju ziem koczowników, dostarczających wełny i masła. Spowodowało to zwiększenie bogactwa i sławy klasztoru.

Kargju-pa

bKa’rgjud-pa (tyb.), szkoła należąca do nowej tantry i wywodząca swe pochodzenie od mahasiddhów Tilopy i Naropy, jednakże za założyciela jej uważa się Marpę (1012-1096), ucznia Naropy. Marpa przyniósł swą naukę z Indii, gdzie spędził szereg lat, poświęcając się w głównej mierze tłumaczeniu tekstów buddyjskich, co zjednało mu przydomek loczawa, czyli tłumacz. Do jego uczniów należą Milarepa (tyb. Milaraspa) i Gampopa, który przejął po Marpie przewodnictwo w kargju-pa. To właśnie on połączył doktrynę szkoły kadam-pa z naukami przyniesionymi przez Marpę z Indii i w ten sposób powstała nowa szkoła kargjupa.

Podstawową nauką kargjupy jest mahamudra, co znaczy dosł. “wielki znak”, istotą jej jest praktyka medytacyjna zmierzająca do uzyskania stanu oświecenia. Ponadto przyjmuje ona do swoich tekstów “Sześć nauk Naropy”, których celem jest uzyskanie oświecenia albo w tym życiu, albo w godzinie śmierci. Zawierają one również pouczenia na temat: (1) otrzymywania ciepła wewnętrznego (tumo), (2) ciała pozornego (nirmanakaja), (3) przeżyć sennych, (4) doświadczeń świetlnych (5) stanu pośredniego (bardo), (6) przejścia z jednego wcielenia do drugiego.

Do głównych jej bóstw należą: Wadżrawarahi, matka wszystkich heruków, którzy są jednocześnie jej synami i mężami oraz Mahakala i Mahakali jako strażnicy Dharmy. Specjalnością kargju-pa jest praktyka czöd polegająca na odcinaniu ego, czyli własnej jaźni.

Kargju-pa dzieli się na szereg podszkół, z których do najważniejszych należą: karma-pa, drikung-pa (’bri-k‘ung-pa) i druk-pa (’brug-pa). Przełożony szkoły karma-pa, tzw. Lama Karma-pa stoi na czele całej kargju-pa i ma obecnie swoją siedzibę w klasztorze Rumtek w Sikkimie. Podszkoła druk-kagju-pa rozpowszechniona jest w Bhutanie, Ladakhu i północnych Indiach

Mahamudra. Praktyka i nauka tantryczna, której celem jest osiągnięcie stanu buddy lub uświadomienie sobie powszechnej pustki. Zapoczątkowana została przez wielkich siddhów indyjskich Tilopę i Naropę, następnie przeszczepiona do Tybetu, gdzie zrobiła wielką karierę, zwłaszcza w szkole kargjupa. W języku tantry mahamudrę osiąga się wtedy, gdy męska energia psychiczna znajdująca się w prawym kanale psychicznym rasana i energia żeńska z kanału lalana zostaną skierowane do kanału centralnego awadhuti.

Praktyka mahamudry składa się z wglądu, medytacji i działania (sadhana). Przez wgląd rozumie się wniknięcie intuicyjne w naturę umysłu i uświadomienie sobie, że jest on pustką. Medytacja prowadzi do uświadomienia sobie czterech szlachetnych prawd, prawa karmy i zależnego powstawania oraz cierpienia związanego z kołem życia i śmierci. Należą do niej praktyka wstępna polegająca na wykonywaniu pokłonów, recytowaniu mantr, ofiarowywaniu mandali i oddawaniu czci swemu guru. Działanie polega na stosowaniu takich środków, które służą do oczyszczania “ciała, mowy i umysłu”. Należy tu między innymi praktyka czöd oraz “sześć nauk Naropy”.

Osiągnięcie umysłu buddy można uzyskać dwiema drogami: pierwsza to “droga metod zwana też jogą z formą, druga zaś to droga wyzwolenia, czyli joga bez formy. Pierwsza polega na ujarzmieniu energii psychicznej (prana) w trakcie ćwiczeń jogicznych, podczas gdy druga wykorzystuje poskromienie umysłu i to właśnie jest mahamudra. Twórca metody mahamudry Tilopa mówi:

Wyrzecz się sług i rodziny, przyczyn żądz i nienawiści. Medytuj samotnie w lasach i miejscach odosobnienia.Przebywaj w stanie nie-medytacji. Jeśli osiągnąłeś “nie chcieć nic więcej osiągnąć”, to osiągnąłeś mahamudrę.

Czöd. Jest praktyką tantryczną, której celem jest pozbycie się własnej jaźni, czyli ego. Za inicjatorów tej praktyki przyjmuje się Phadampę Sangje, indyjskiego jogina i Maczing Labdrönme, tybetańską mniszkę, którzy żyli na przełomie XI i XII w. Praktyka ta polega na prowadzeniu medytacji przy wykorzystywaniu kang-ling, czyli trąbki z kości piszczelowej, damaru, bębenka małpiego, dzwonka, drill-bu i sztyletu phurbu. Na miejsce akcji czöd przeważnie wybiera się cmentarz lub miejsce kremacji zwłok, gdzie praktykujący zwołuje głodne duchy, aby pożarły jego ciało. “..Wyobraża sobie, że bóstwo przedstawiające jego własną wolę, wydostaje się z czubka jego własnej głowy i staje przed nim z mieczem w dłoni. Jednym uderzeniem ścina mu głowę, a gdy demony zbiegną się na ucztę, obcina mu członki, obdziera ze skóry i rozpruwa brzuch, z którego wypadają jelita, krew toczy się strumieniami, a szkaradni goście szarpią mu ciało, żrąc chciwie i głośno. Ten akt misterium nazywa się czerwoną ucztą, a po niej następuje czarna uczta, której mistyczne znaczenie ujawnia się tylko adeptom wyższego stopnia. Z kolei orgia ustępuje ponuremu nastrojowi samotności, a egzaltacja naljorpy stopniowo słabnie.”

Tradycję praktyki czöd kontynuuje się jeszcze w szkole kargju-pa, która opiera przy tym na doktrynie Pradżniaparamita-sutry, przyjmującej jak wiadomo za podstawę wszystkich rzeczy pustkę (śiunja).

Marpa. Jogin tybetański, żył w latach 1012-1096, sławny ze swych tłumaczeń tekstów buddyjskich na język tybetański, co zjednało mu przydomek “loczawa”, czyli tłumacz. Trzykrotnie podróżował do Indii, gdzie spotkał Naropę, który go wtajemniczył w nauki ezoteryczne. Jako uczeń Naropy stał się ojcem duchowym szkoły kargju-pa, natomiast do jego wychowanków zalicza się Milarepę. Uchodzi za idealnego gospodarza, męża i ojca wielu synów.

Milarepa. Milaraspa (tyb.), żył w latach 1040-1143 lub 1052-1135. Jogin tybetański i poeta. Wiódł życie surowego ascety i nie ośmielał się przyjmować chętnie uczniów. Przekazał jednak jednemu wytrwałemu zapaleńcowi Gampopie nauki i praktyki swego mistrza Marpy. Tradycja szkoły kargju-pa uznaje go za swego ojca duchowego, obok Marpy. Szczególny nacisk kładł na wytwarzanie “wewnętrznego żaru” (tumo), co umożliwiało mu przebywanie wysoko w Himalajach, wśród śniegów i lodów. Urodził się w zachodnim Tybecie, gdzie również żył i prowadził ascetyczny tryb życia. Szczególnie upodobał sobie jaskinię Tak-Nak w Południowych Skałach. Prowadził w nich intensywne medytacje, podczas których kładł lampkę oliwną na głowie, aby nie zasnąć, i tak pozostawał bez ruchu, aż wypaliła się cała oliwa.

Gdy odwiedziła go ciotka, przynosząc mu jedzenie, udał, że jej nie poznaje i nadal medytował. Gdy zaś przybyła do niego jego siostra, początkowo go nie poznała, tak schudł, poszarzał i śmierdział z powodu odżywiania się pokrzywami. Przypominał szkielet, rysy mu się zaostrzyły, oczy zapadły, usta i język drżały.

Pieśń Milarepy:

“Posłuchaj, proszę, przez chwilę mej pieśni.  Kiedy pomyślisz o mym legowisku, wydam ci się dziką bestią.

Na ten widok każdy odczuje wstręt. Kiedy pomyślisz o moim pożywieniu, wydam ci się zwykłym zwierzęciem.

Na ten widok każdy poczuje od razu mdłości. Kiedy pomyślisz o moim ciele, wydam ci się szkieletem.

Na ten widok zapłacze nawet nieprzyjaciel. Kiedy pomyślisz o moim zachowaniu, wydam ci się szaleńcem.”

Gampopa. sGampopa (tyb.) był założycielem szkoły kargju-pa, działał jako lekarz, żył w latach 1078-1153. Jako młody chłopiec wstąpił do szkoły kadampa, a następnie stał się uczniem Milarepy, a po jego śmierci opracował regułę szkoły kargju-pa. Ponadto napisał książkę pod tytułem “Ozdoba z klejnotów wyzwolenia”, która składa się z sześciu części, mianowicie:

nauki dot. stanu buddy (tathagatagarbha), - uświadomienie sobie stanu buddy, - znaczenie nauczyciela (guru), 

pouczenia o sposobach wyzwolenia się z koła narodzin i śmierci - ,nauki o trzech ciałach buddy (trikaja)

znaczenie współczucia i działanie dla innych.

Gelug-pa

dGe-lugs-pa (tyb.), dosł. znaczy “wzór cnoty”. Szkoła wadżrajany założona przez Cong-khapę na początku XV w. W klasztorach zaprowadzona została surowsza dyscyplina i celibat, zgodnie ze wskazaniami Atiśi. Macierzystą szkołą, z której rozwinęła się gelug-pa, była szkoła kadam-pa, założona przez Drom-stöna (’Brom-stona, tyb.) ucznia Atiśi. Od XVI wieku, gdy na jej czele stanął dalaj lama, stała się główną siłę polityczną Tybetu. W pewnym okresie duże znaczenie miał panczen lama z klasztoru Taszi-lhunpo (bKraszis-lhunpo). Rozwój gelug-py rozpoczął się od roku 1438, gdy głową tej szkoły został założyciel klasztoru Taszi-lhunpo Gedun Drub, bratanek Cong-khapy, uważany dzisiaj za Dalaj Lamę I, mimo, że tytuł ten otrzymał dopiero Sonam Gjaco, czyli Dalaj Lama III. Po śmierci Gedun Druba szkoła wprowadziła system sukcesji lamów-tulku, przy czym dalaj lama jest reinkarnacją Awalokiteśwary, natomiast panczen lama wciela się w buddę Amitabhę.

Podstawowym tekstem szkoły jest Lamrin-czen-mo (“Wielka stopniowa ścieżka”), której autorstwo przypisuje się Cong-khapie, lecz oparta została na dziele Atiśi Bodhipathapradipa. Przedstawia ona wzrastający sposób oczyszczenia umysłu poprzez dziesięć stopni , które prowadzą do stanu buddy. Inny ważny tekst gelug-py stanowi traktat Snags-rim czen-mo (“Wielka stopniowa ścieżka tantry”) również napisana przez Cong-khapę, który przedstawił w nim opisy tantrycznych rytuałów.

Szkoła dalaj lamów i panczen lamów posiada wiele klasztorów, zarówno w Tybecie jak i poza jego granicami. Do najważniejszych należą: Drepung (’Bras-pungs), Sera i Ganden (dGa’-ldan) wszystkie trzy położone w sąsiedztwie Lhasy, ponadto Taszil-lunpo (bKraszis-lhunpo) w prowincji Cang (gCang) oraz Kum-bum (sKu-‘bum) i Labrang (Blabrang) znajdujące się dawniej w prowincji Amdo, lecz obecnie leżące już poza granicami Tybetu. Klasztory te są jednocześnie uniwersytetami i znaczącymi centrami naukowymi.

Cong-khapa. Cong-k‘apa, (tyb.), był tybetańskim mnichem, od którego wywodzi się szkoła gelug-pa. Urodził się w roku 1357 w prowincji Amdo niedaleko klasztoru Kum-bum, gdzie w młodym wieku został wyświęcony na mnicha przez wielkiego lamę Karma-py, a mając lat siedemnaście wyruszył do Tybetu Środkowego na dalsze studia. W trakcie nauki opanował: dyscyplinę klasztorną, Sutry Pradżniaparamita, filozofię logiczną, retorykę, sztukę dyskutowania, wiedzę tantryczną, medycynę, śpiew i taniec religijny. W 1409 r. założył własny klasztor Riboganden (Ribo-dga-ldam), co oznacza “radosna góra” – dzisiejsza nazwa Ganden, gdzie kontemplował, pisał i nauczał oraz wprowadził surową dyscyplinę klasztorną. W latach 1416-1419 doprowadził do założenia dwóch klasztorów: Drepung (’Bras-pungs) i Sera, położonych obok Lhasy, które to klasztory należą obecnie do największych w Tybecie. Zmarł w roku 1419. Dorobek jego prac obejmuje 18 ksiąg, wśród nich najznaczniejsze są już uprzednio wymienione Lamrim-czen-mo i Ngari czen-mo, stanowiące podstawowe podręczniki nauczania w klasztorach gelug-pa.

Atiśia. Był uczonym buddyjskim i nauczycielem na uniwersytecie klasztornym w Wikramaśili, gdzie opracował naukę na temat oświeconego umysłu. Żył w latach 980-1055. W roku 1042 przybył do Tybetu na zaproszenie króla zachodniego Tybetu Guge, skąd rozpoczął swą misję apostolską. Trzeba bowiem wiedzieć, że wprowadzony w VIII w. przez Padmasambhawę buddyzm już zaniknął i należało budować go od nowa. Tego właśnie podjął się Atiśia, który po krótkim pobycie w Guge udał się do Tybetu Środkowego, gdzie kontynuował nauczanie. W swej pracy Bodhipathapradipa podzielił wszystkich buddystów na trzy grupy:

1. tych, którzy chcą odrodzić się w lepszym wcieleniu, 2. pragnących osiągnąć oświecenie w tym życiu,

3. bodhisattwów, których celem jest pomaganie innym.

Od czasu pobytu Atiśi w Tybecie pojawił się wzmożony kult Awalokiteśwary, po tybetańsku Czenrezig (sPjan-ras-gzigs), który zajął centralne miejsce w mandali buddów medytacyjnych jako Lokeśwara, zamiast buddy Wajroczany.

Kadam-pa i Drom-stön. Najważniejszym uczniem Atiśi był Droms-stön (’Broms-ston, tyb.), (1005-1064), założyciel własnej szkoły pod nazwą kadam-pa (bka’gdams-pa), co oznacza dosłownie “związani przykazaniem”. Różniła się ona od innych szkół tym, że wprowadziła surową dyscyplinę, żądając od swych zwolenników spełnienia czterech ślubów: – nie zawierania małżeństw, – nie picia alkoholu, – nie podróżowania i nie posiadania pieniędzy. Szkoła ta została później pochłonięta przez nowopowstałą szkołę gelug-pa.