Metale ciężkie

Wszystkie gleby zawierają pewne ilości pierwiastków śladowych. Do tej grupy zaliczane są m.in. ołów, kadm, cynk, nikiel, miedź i chrom. Wśród nich znajdują się pierwiastki toksyczne oraz ważne mikroelementy, takie jak cynk i miedź, które w bardzo małych ilościach są niezbędne do prawidłowego przebiegu procesów życiowych. Za najbardziej niebezpieczne spośród wymienionych metali uznaje się kadm, ołów, rtęć i arsen. Mogą one zaburzać funkcjonowanie układu nerwowego, powodując otępienie, upośledzenie umysłowe, zaburzenia wzroku i koordynacji ruchów, mogą wywoływać zmiany nowotworowe, a także uszkadzać wątrobę i nerki. Wpływają także na metabolizm wapnia, zwiększając łamliwość kości, co jest szczególnie niebezpieczne dla ludzi starszych.

Problem związany z metalami ciężkimi polega nie tylko na ich wyjątkowej toksyczności, ale także na zdolności do akumulowania się, czyli gromadzenia w organizmie człowieka. Skutki zdrowotne regularnego spożywania produktów zawierających nawet niewielkie ilości tych pierwiastków mogą ujawnić się po wielu latach. Metale ciężkie stanowią zagrożenie dla produkcji roślinnej przede wszystkim na terenach uprzemysłowionych. Wraz ze spalinami, ściekami czy pyłami przemysłowymi dostają się do gleby, skąd pobierane są przez rośliny i włączane do łańcucha pokarmowego. Rośliny mogą ulegać skażeniu nie tylko przez glebę, ale także przez części nadziemne, łatwo zatrzymujące na swojej powierzchni metale pochodzące z zanieczyszczonego powietrza.

Źródłem metali ciężkich w glebach użytkowanych rolniczo mogą być nawozy mineralne, zwłaszcza fosforowe i wapniowe oraz nawozy organiczne - w tym szczególnie komposty z odpadów komunalnych i przemysłowych, ale także powstające z roślin pozyskiwanych w rejonach o dużym skażeniu pyłami przemysłowymi lub motoryzacyjnymi. Na terenach zagrożonych występowaniem podwyższonych zawartości metali ciężkich wskazane jest prowadzenie ich systematycznego monitoringu.

W celu zmniejszenia poziomu stężeń badanych metali ciężkich, na użytkach rolnych można uprawiać rośliny pobierające duże ilości tych metali, jak również poprawiające strukturę gleby. Plony tych roślin nie mogą być jednak przeznaczone do bezpośredniego spożycia przez ludzi czy też zwierzęta, lecz do wykorzystania przemysłowego.

Bezpieczna z punktu widzenia jakości plonów uprawa roślin w rejonach skażenia metalami ciężkimi obejmować powinna m.in.:

- rzepak, którego nasiona należy przeznaczyć do produkcji oleju, służącego jako komponent paliw do pojazdów mechanicznych,

- ziemniaki do produkcji spirytusu jako dodatek do paliw,

- wierzbę z przeznaczeniem na opał,

- zboża i trawy z przeznaczeniem nasion na materiał siewny.

Metale ciężkie są bardzo ważnym elementem skorupy ziemskiej. Uważane są za nieodnawialne bogactwa naturalne. Problem środowiskowy, jaki one stwarzają, jest złożony. Z jednej strony mamy do czynienia ze znacznym ubytkiem rud, w skład których one wchodzą, z drugiej zaś, występują one w coraz wyższych stężeniach w żywych organizmach (rośliny, zwierzęta, ludzie) i środowisku, w którym bytują te organizmy. Przyczyną rozproszenia i wzrostu toksycznego wpływu wielu metali na organizmy żywe są głownie procesy antropogeniczne.

Ekspansywna gospodarka realizowana przez człowieka doprowadziła do znacznego ubytku głównych zasobów naturalnych. Gdy względy technologiczne, a przede wszystkim ekonomiczne, nie pozwalają na eksploatację ubogich rud, wówczas niezbędne okazują się metody biotechnologiczne. Wykorzystują one swoiste właściwości drobnoustrojów. Metale, w tym metale ciężkie, w środowisku mają w przeważającej większości naturalne pochodzenie. Wskutek naturalnych i antropogenicznych procesów następuje ich ciągłe przemieszczanie z pierwotnego źródła do innego elementu środowiska a tym samym ich rozproszenie. Towarzyszy temu zmiana formy, stopnia utlenienia oraz stężenia danego pierwiastka.

Do naturalnych procesów, warunkujących zmianę miejsca występowania metali ciężkich w środowisku, należą następujące procesy:

- magmowe i pomagmowe,

- metamorficzne (przemiany skał osadowych lub magmowych pod wpływem wzrostu temperatury, ciśnienia i in.),

- hipergeniczne (zachodzące pod wpływem czynników hydro-, atmo- i biosfery, np. wietrzenie skał, transport, sedymentacja itp.).

Stężenie metali ciężkich w glebach zależy od wielkości adsorpcji, na którą ma wpływ: obecność związków humusowych i innych składników gleby, pH, potencjał utleniająco–redukcyjny i in.

Występowanie metali w organizmach żywych jest konsekwencją występowania ich w środowisku, w którym żyją. Na intensywność migracji metali ciężkich w biosferze ma wpływ wiele czynników, m.in.: geochemiczne, fizyczno-chemiczne, klimatyczne i biologiczne.

Do antropogenicznych procesów, będących źródłem metali ciężkich należą:

- wydobywanie rud metali,

- transport rudy do punktu przeróbki,

- przetwarzanie,

- eksploatacja,

- końcowe zagospodarowanie bądź utylizacja zużytych produktów.

Zanieczyszczenie gleb jest wynikiem emisji pyłów pochodzących z: operacji przemysłowych, energetyki, motoryzacji. Mogą je powodować odpady: przemysłowe, komunalne i osady ściekowe, stosowane do nawożenia oraz środki ochrony roślin. Metale ciężkie wchodzić mogą w reakcje chemiczne ze składnikami gleby, tworząc jako formy słabo rozpuszczalne. Część z nich może być pobierana jest przez rośliny, podstawowe ogniwo łańcucha pokarmowego.

Toksyczność metali ciężkich wynika nie tylko ze stopnia skażenia środowiska, ale także z ich biochemicznej roli, jaką spełniają w procesach metabolicznych oraz ze stopnia wchłaniania i wydalania ich przez organizmy żywe. Rośliny są głównym odbiorcą składników mineralnych z gleby, wód, w tym niebezpiecznych metali a jednocześnie głównym ich źródłem w pożywieniu ludzi i zwierząt. Zagrożenie ze strony metali ciężkich polega głownie na wchodzeniu ich do łańcucha pokarmowego. Przechodzenie metali ciężkich do wyższych ogniw łańcucha pokarmowego jest uzależnione od naturalnych barier biologicznych.

Bioremediacja metali to technologia usuwania metali (głownie z gruntu i wód gruntowych), wykorzystująca żywe mikroorganizmy do katalizowania destrukcji lub transformacji związków metali w formy mniej szkodliwe. Zasadnicze procesy wchodzące w skład technologii bioremediacji to:

- monitoring naturalnego procesu biodegradacji – bioremediacja podstawowa,

- przeprowadzenie modyfikacji środowiskowej np.: dostarczenie pożywek dla mikroorganizmów lub napowietrzanie terenu poddawanego bioremediacji – biostymulacja,

- wprowadzenie dodatkowych mikroorganizmów – bioaugmentacja.

Podczas gdy konwencjonalne technologie oczyszczania gruntów wymagają transportu dużych ilości gruntu skażonego substancjami toksycznymi, tj. metalami ciężkimi, bioremediacja posiada tę zaletę, że może być zastosowana w miejscu skażenia (in situ) i nie wymaga zastosowania żadnych skomplikowanych urządzeń. Stosowana bywa również metoda (ex situ), wymagająca przemieszczenia np. zanieczyszczonego gruntu w inne miejsce, gdzie będzie odbywał się proces usuwania zanieczyszczeń. Biodegradacja przy użyciu mikroorganizmów może odbywać się w środowisku aerobowym (zachodzi przy znacznej ilości tlenu) lub anaerobowym (bez dostępu tlenu).

Do elementów, które mają wpływ na przebieg bioremediacji, należą: ilość dostępnego tlenu, wody, pH, obecność pożywek, temperatura

Zalety i ograniczenia bioremediacji

Technologia ta polecana jest do szerokiego stosowania w walce z coraz powszechniejszym problemem skażeń szczególnie gruntów i wód gruntowych. Sprawdza się ona w rożnych warunkach pogodowych i w zróżnicowanych formacjach geologicznych.

Coraz większą popularność bioremediacja zawdzięcza wymienionym poniżej cechom:

- jest ekonomiczna (tańsza niż dotychczas stosowane metody oczyszczania gruntów i wód gruntowych),

- proces likwidacji skażenia może być prowadzony in situ (w miejscu skażenia, bez konieczności przemieszczania gruntu),

- grunt nadaje się do użytku bezpośrednio po przeprowadzeniu procesu oczyszczania,

- technologia ta nie wymaga z reguły stosowania kosztownej i skomplikowanej aparatury.

Do ograniczeń w stosowaniu bioremediacji zaliczyć należy:

- rodzaj skażeń w stosunku do których można tę metodę zastosować,

- warunki panujące w miejscu, które należy poddać oczyszczeniu,

- czas, w którym zanieczyszczenie powinno zostać usunięte.

Możliwości zastosowania bioremediacji

Metody te znajdują szczególne zastosowanie przy remediacji gruntów i wód gruntowych skażonych głownie:

- produktami ropopochodnymi, benzenem, toluenem, ksylenem, paliwami napędowymi, benzyną,

- produktami organicznymi, w tym trichloroetylenem,

- pestycydami,

- rozpuszczalnikami,

- środkami do impregnacji drewna.

Metoda ta jest również wykorzystywana w przypadku skażeń metalami ciężkimi.

Fitoodzysk (fitoremediacja) jest to technologia oczyszczania środowiska (gleb, wód gruntowych i powierzchniowych, osadów ściekowych i powietrza), która wykorzystuje naturalne zdolności roślin do pobierania i gromadzenia substancji zanieczyszczających lub do ich biodegradacji (rozkładu wewnątrz tkanek roślinnych).

Dzięki tej metodzie metale wraz z zebraną masą roślinną mogą być usunięte z zanieczyszczonego terenu. W celu osiągnięcia szybkiej rekultywacji środowiska skażonego metalami ciężkimi należy dobierać gatunki roślin, które intensywnie pobierają metale ciężkie, a następnie zbierać je w fazach rozwojowych, kiedy to rośliny wykazują najwyższe ich stężenie.

Fitoremediacja może być stosowana do określenia stopnia zmiany jednej formy składnika występującego w środowisku na inną np. z postaci mobilnej na związaną w biomasie. Na podstawie tego procesu można także określić rzeczywistą ilość składników, która może być usunięta z danej przestrzeni przyrodniczej razem z określoną biomasą.

W fitoremediacji gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi wykorzystywane są rośliny charakteryzujące się:

- dużą akumulacją metali,

- wysokim przyrostem biomasy,

- wysokim stopniem przemieszczania metali z korzeni do części naziemnych, który zapewniłby możliwie największe usunięcie tych pierwiastków ze skażonego środowiska wraz z materiałem roślinnym.

Ze względu na zawartość niektórych metali ciężkich (miedzi, kadmu, cynku, ołowiu), rośliny akumulujące te pierwiastki, można uszeregować w następujący sposób:

Cu

mniszek > skrzyp > trawy > sałata > kukurydza

Cd

tobołek > szpinak > sałata > wierzba > słoma jęczmienia > trawy

Pb

kapusta sitowata>kapusta pekińska>trawy>zboża>liście buraków>ziemniaki>sałata>marchew

Zn

Tobołki alpejskie>zboża>cebula>sałata>szpinak>kukurydza

Saniatacja roślinna podłoża przez wynoszenie składników podłoża z biomasą roślin może więc trwać dziesiątki a nawet setki lat.

Szata roślinna jednak ma także duże znaczenie w remediacji gruntów zanieczyszczonych ponieważ utrwala je i osusza, inicjuje procesy biologiczne a także stanowi barierę ochronną dla przyległych obszarów.

Ze względu na mechanizm działania można wyróżnić następujące typy fitoremediacji:

fitoakumulacja,

rizofiltracja,

fitodegradacja,

biodegradacja ryzosferyczna,

fitostabilizacja,

fitoulatnianie

kontrola hydrauliczna drzew.

Korzyści i możliwości zastosowania fitoremediacji

Fitoremediacja znajduje szerokie zastosowanie w oczyszczaniu wody gruntowej oraz remediacji gruntów skażonych metalami ciężkimi, a także radioaktywnymi związkami organicznymi.

Główne zalety to:

- niski koszt nakładów inwestycyjnych,

- szerokie możliwości stosowania zależne od rodzaju skażenia,

- minimalne zakłócenie istniejących warunków środowiskowych,

- powszechna aprobata opinii publicznej.

Zabiegi fitoremediacji gleby prowadzi się zazwyczaj w miejscu powstania zanieczyszczenia (in situ). Ma to istotny wpływ na obniżenie kosztów oczyszczania.

Ograniczenia w zastosowaniu fitoremediacji

- wolne tempo oczyszczania, które w zależności od rodzaju i poziomu skażenia może trwać nawet kilka – kilkanaście lat. Dla zwiększenia efektywności pobierania tych związków w glebie prowadzi się liczne badania genetyczne - modyfikacje genetyczne są obecnie w fazie badań

laboratoryjnych,

- ograniczenie działania do płytkich warstw gleby (zależnego od poziomu penetracji przez korzenie uprawianych roślin,

- wymaganie odpowiednio dużych powierzchni dla stosowania zabiegów agrotechnicznych,

- powolny wzrost i specyficzne wymagania pokarmowe i wilgotnościowe wielu hiperakumulatorów oraz różna tolerancja na inne zanieczyszczenia i zasolenie gleby,

- zbyt wysokie koncentracje zanieczyszczeń mogą powodować poważne uszkodzenia roślin i prowadzić do ich zamierania,

- nie poznana w wielu przypadkach toksyczność i biologiczne własności produktów biodegradacji,

- niska efektywność w przypadku zanieczyszczeń silnie zaabsorbowanych na cząsteczkach gleby,

- części roślinne nasycone związkami toksycznymi mogą przenikać do obiegu żywności (np. przy przemieszczeniu się opadających liści lub dostępu do nich zwierząt hodowlanych).

Bioremediacja metali, wykorzystująca żywe mikroorganizmy do katalizowania destrukcji lub transformacji metali w formy mniej szkodliwe, ma zastosowanie głownie do oczyszczania gruntów i wód gruntowych. Nie bez znaczenia wydaje się tutaj możliwość zastosowania tej metody w miejscu skażenia (in situ), czy też brak większych wymagań co do stosowania kosztownej i skomplikowanej aparatury. Metody bioremediacyjne sprawdzają się w rożnych warunkach pogodowych i formach geologicznych. Konwencjonalne technologie wymagają natomiast znacznych nakładów finansowych związanych z zastosowaniem dodatkowych układów technologicznych, środków chemicznych oraz transportem dużych ilości odpadów stałych, ścieków czy znacznych ilości gruntu.

Fitoremediacja jest technologią przyszłości. Celem jej badań jest poznanie dokładnych mechanizmów oczyszczającego działania roślin oraz określenie optymalnych warunków dla tych procesów. Na dzień dzisiejszy wymienione metody stanowią najczęściej uzupełnienie metod konwencjonalnych, takich jak: ekstrakcja, strącanie chemiczne, wymiana jonowa i in.

Jednym z powodów rzadkiego obecnie wykorzystania tych metod jest to, że biohydrometalurgia i bioremediacja, wykorzystujące żywe mikroorganizmy, oraz fitoremediacja, oparta na zdolnościach akumulacyjnych niektórych roślin, są stosunkowo młodymi technologiami.