CZĘŚCI MOWY

Charakterystyka ogólna

Wyrazy, którymi się posługujemy w mowie lub piśmie, mają określone znaczenie i właściwości gramatyczne — morfologiczne i składniowe. Wyrazy mające podobne ogólne znaczenie (są np. znakami przedmiotów, czynności, cech lub stosunków) i podobne właściwości gramatyczne, a różniące się pod tym względem od innych wyrazów, łączymy w grupy zwane częściami mowy. Rozróżniamy następujące części mowy: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki, przysłówki, zaimki, przyimki, spójniki i partykuły.

Wyrazy, które są znakami przedmiotów myśli lub uczuć, nazywamy wyrazami samodzielnymi. Zaliczamy do nich wymienione części mowy prócz przyimków, spójników i partykuł. Przyimki, spójniki i partykuły nie mają samodzielnego znaczenia, lecz wyrażają stosunki między innymi wyrazami (przyimki i spójniki) bądź zdaniami (spójniki), albo nadają wyrazom lub zdaniom pewne zabarwienie znaczeniowe bądź uczuciowe (partykuły).

Niektóre wyrazy zmieniają swe formy w zdaniach, czyli odmieniają się. Nazywamy je wyrazami odmiennymi. Zaliczamy do nich rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki rzeczowe, przymiotne i liczebne oraz czasowniki. Przysłówki, zaimki przysłowne, przyimki, spójniki i partykuły są nieodmienne.

Przy klasyfikowaniu wyrazów na części mowy bierzemy pod uwagę zarówno ich cechy znaczeniowe, jak i gramatyczne: morfologiczne i składniowe, na ogół bowiem jedno tylko z tych kryteriów nie wystarcza, aby się zorientować, jaką częścią mowy jest dany wyraz.

Rzeczownik

Wyrazy zaliczane do klasy rzeczowników mają różne znaczenia. Wiele z nich to nazwy istot żyjących (np. uczeń, marynarz, kot, wilk) oraz przedmiotów i zjawisk, które możemy rozpoznać za pomocą zmysłów (np. dom, fabryka, góra, śnieg, deszcz). Są jednak i takie rzeczowniki, które nie oznaczają rzeczy postrzegalnych, lecz pojęcia, np. radość, żal, zwycięstwo, porażka, pisanie, prośba, mlodość, starość.

Z punktu widzenia cech gramatycznych rzeczowniki określimy jako wyrazy, które odmieniają się przez przypadki i liczby, a w zdaniu występują najczęściej w roli podmiotu lub dopełnienia.

17

Rzeczowniki występują w jednym z trzech rodzajów: męskim, żeńskim lub nijakim (np. staw, rzeka, jezioro). Rodzaj rzeczownika decyduje o tym, że łączy się z nim przymiotnik w odpowiedniej formie rodzajowej, np. wielki staw, wielka rzeka, wielkie jezioro.

Przymiotnik

Przymiotniki oznaczają właściwości przedmiotów i określają w zdaniu rzeczowniki, które są nazwami tych przedmiotów, np. ciemny las, wielkie miasto. Pełnią one w zdaniu najczęściej rolę przydawek lub orzeczników, np.:

Mieszkam w wysokim domu (przydawka).

Ten dom jest wysoki (orzecznik).

Przymiotniki odmieniają się przez przypadki i liczby, a także przez rodzaje (np. duży, duża, duże). Rodzaj, liczba i przypadek przymiotnika zgadzają się z rodzajem, liczbą i przypadkiem określanego przez niego rzeczownika.

Wiele przymiotników oznacza zmienne cechy przedmiotów, tj. takie, które mogą wystąpić w różnym natężeniu, np. ciepła woda, bardzo ciepła woda, dziś woda jest cieplejsza niż wczoraj. Takie przymiotniki nazywamy jakościowymi.

Przymiotniki jakościowe stopniują się, tzn. mogą wyrażać różne stopnie natężenia jakiejś cechy, np. bialy, bielszy, najbielszy.

Liczebnik

Liczebnikami nazywamy wyrazy, które oznaczają liczbę lub kolejność osób, zwierząt i rzeczy, np. dwa domy, drugi dom.

Ze względu na różnice w znaczeniu i zastosowaniu liczebników rozróżniamy:

liczebniki główne, np. dwa, pięć, dwadzieścia siedem;

liczebniki ułamkowe, np. pół, półtora;

liczebniki zbiorowe, np. dwoje, troje, pięcioro;

liczebniki porządkowe, np. drugi, dwudziesty siódmy.

Czasownik

Czasownik jest częścią mowy oznaczającą głównie czynności lub stany osób, zwierząt i rzeczy.

18

Podstawową funkcją składniową czasownika jest orzekanie o zachowaniu się tego, na co wskazuje podmiot, a więc funkcja orzeczenia, np. Uczniowie wracają ze szkoły. Samolot przeleciał nad miastem. Ze względu na to czasownik pełni rolę zdaniotwórczą.

Funkcję orzeczenia pełnią osobowe formy czasownika, tj. takie formy, które zależą gramatycznie od przedmiotu w zdaniu, np. Ja pracuję. Ty pracujesz. Robotnicy pracują.

Oprócz form osobowych czasowniki mają też formy nieosobowe, mianowicie:

1. imiesłowy przymiotnikowe, odmieniające się przez przypadki, liczby i rodzaje, np. wybierający, -a, -e; wybierany, -a, -e; wybierającego, -ej; wybieranego, -ej; wybierani, -e;

2. imiesłowy przysłówkowe nieodmienne, np. wracając, wróciwszy;

3. bezokolicznik, nieodmienny, np. czytać, pisać.

Czasowniki mogą oznaczać czynności lub stany, które trwają w teraźniejszości, trwały w przeszłości lub będą trwać w przyszłości, a także czynności i stany, które zakończyły się w przeszłości lub zakończą się w przyszłości. W związku z tym rozróżniamy czasowniki niedokonane, np. pisać (piszę, pisalem, będę pisał lub będę pisać) oraz czasowniki dokonane, np. napisać (napisałem, napiszę).

Przysłówek

Przysłówki są to wyrazy nieodmienne, określające najczęściej czasowniki, a ponadto przymiotniki i inne przysłówki. Oznaczają one różne okoliczności, np. sposób, miejsce i czas czynności lub stanu, oraz stopień właściwości przedmiotu, czynności lub stanu. Odpowiadają na pytania: jak? gdzie? kiedy?

Przykłady: biegnę szybko, mieszkam daleko, przyjechałem wczoraj, bardzo ładny widok, biegł bardzo szybko.

Większość przysłówków pochodzi od przymiotników, zwłaszcza jakościowych, np.:

lekki — lekko

ładny — ładnie

Poza tym do klasy przysłówków zaliczamy także inne wyrazy nieodmienne, występujące w funkcji okoliczników, np. powoli, naprędce, duszkiem, wczoraj.

19

Przysłówki odprzymiotnikowe, podobnie jak przymiotniki stopniują się, np. szybko — szybciej — najszybciej — ładnie — ładniej — najładniej.

Zaimek

Zaimki tworzą klasę wyrazów bardzo zróżnicowaną pod względem gramatycznym i znaczeniowym. Zaliczamy do niej takie wyrazy, za pomocą których wskazujemy na osoby, przedmioty, ich cechy, okoliczności czynności i stanów lub też pytamy o nie, np.:

Marka nie ma dziś w szkole. On jest chory.

Hania ma dobre stopnie. Danka także mogłaby mieć takie stopnie, gdyby pracowała sumiennie.

O której godzinie odchodzi pociąg? — O piątej.

W lipcu byłem na wczasach. Wtedy była bardzo ładna pogoda.

Kiedy wyjeżdżasz na wczasy? — Jutro.

Pożycz mi tysiąc złotych. — Tylko tyle?

Ile masz lat? — Szesnaście.

W powyższych zdaniach zaimkami są wyrazy: on, takie, której, wtedy, kiedy, tyle, ile. Dotyczą one osób, cech okoliczności i liczb, które oznaczają występujące w zdaniach sąsiednich wyrazy (Marek, dobre, o piątej, w lipcu, jutro, tysiąc, szesnaście).

Zaimki pełnią w zdaniu taką rolę jak rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przysłówki (lub inne wyrazy o funkcji okoliczników) i mogą je zastępować. Ze względu na to dzielimy zaimki na: rzeczowne, przy-miotne, liczebne i przysłowne.

Zaimki tym się różnią od rzeczowników, przymiotników, liczebników i przysłówków, że osoby, przedmioty, cechy, liczby i okoliczności, do których się odnoszą, uświadamiamy sobie tylko na tle sytuacji, w której się ktoś wypowiada, albo też na tle kontekstu, tj. innych wyrazów lub zdań występujących w danej wypowiedzi.

Ze względu na znaczenie dzielimy zaimki na:

osobowe, np. ja, ty, my, wy;

zwrotny się (siebie, sobie itd.);

dzierżawcze, np. mój, twój, nasz, wasz;

wskazujące, np. ten, ta, to, tamten, ów;

pytające, np. kto? co? który? jaki? gdzie?;

względne, tj. łączące zdanie podrzędne z nadrzędnym, np. kto, co,

który, jaki, gdzie;

nieokreślone, np. ktoś, coś, jakiś;

przeczące, np. nikt, nic;

upowszechniające, np. każdy, wszyscy, zawsze.

Przyimek

Przyimki są to wyrazy niesamodzielne i nieodmienne, których funkcja polega na oznaczaniu stosunków podrzędnych między wyrazami samodzielnymi. Łączą one mianowicie wyraz podrzędny, przeważnie rzeczownik lub zaimek rzeczowny, z wyrazem nadrzędnym, najczęściej czasownikiem, a poza tym ż innym rzeczownikiem, przymiotnikiem lub przysłówkiem, np.:

Proszę (o co?) o radę.

Idę (dokąd?) do szkoły.

Droga (jaka?) do miasta.

Zdolny (do czego?) do pracy.

Pracuję lepiej (od kogo?) od ciebie.

Przyimek wraz z rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczownym stanowi jedną część zdania: dopełnienie, okolicznik lub przydawkę.

Spójnik

Spójniki są to wyrazy niesamodzielne i nieodmienne, których funkcja polega na:

1. łączeniu samodzielnych wyrazów w zdaniu w stosunku współrzędnym, np.:

Michał i Krzysztof wybrali się na wycieczkę.

Karol był zdolny, ale leniwy.

1. łączeniu zdań w zdaniu złożonym w stosunku współrzędnym lub podrzędnym, np.:

Karol był zdolny, ale nie przykładał się do nauki.

Dowiedziałem się, ie zdałaś dobrze egzamin.

W związku z tym rozróżniamy spójniki współrzędne i podrzędne.

Partykuła

Partykuły są to wyrazy niesamodzielne i nieodmienne, których funkcja

polega bądź to na wzmacnianiu znaczenia samodzielnego wyrazu w zdaniu lub zdania, bądź też na modyfikowaniu ich znaczenia.

Do partykuł o funkcji wzmacniającej należą: no, -że, np.:

Chodź no tutaj!

Idzie prędzej!

Do partykuł o funkcji modyfikującej należą:

1. Partykuła czy, za pomocą której nadajemy zdaniu charakter pytania, np. Czy Marek już przyszedł?

2. Partykuła -by, za pomocą której ujmujemy czynność lub stan jako przypuszczalne (możliwe pod pewnym warunkiem) lub pożądane, np. Poszedłbym do kina, gdybym miał czas. Napiłbym się kawy.

3. Partykuły niech, oby, za pomocą których wyrażamy rozkaz lub życzenie, np. Niech Janka nas odwiedzi! Obyś miał rację!

4. Partykuła nie, za pomocą której zaprzeczamy treści wyrazu lub zdania, np. Przyjdę do ciebie nie dzisiaj, lecz jutro. Nie wyjadę w lipcu na wczasy.

Wykrzyknik

Wykrzykniki są to wyrazy nieodmienne, które wyrażają stan uczuciowy mówiącego lub też służą wezwaniu kogoś. Należą do nich takie wyrazy, jak: ach! och! hej! hop! halo!