63. Podstawowe elementy utworu epickiego. Elementy świata przedstawionego utworu.

Decydujące znaczenie w określeniu gatunku ma hierarchia elementów i funkcji właściwych danemu utworowi, bowiem konkretny utwór nie jest nigdy czystą realizacja dyrektyw jednego rodzaju (i gatunku), lecz układem elementów różnych rodzajów (i gatunków) literackich.

FABUŁA

Organizuje elementy przedstawienia, szeregując je w czasie i ustalając między nimi związki funkcjonalne. Jest na tyle istotny, że brak tego fundamentalnego i ustalonego składnika struktury epickiej traktujemy jako odejście od epiki.

Fabuła to zdarzenia składające się na koleje życiowe bohaterów, postać bohatera jest siłą napędową fabuły. Nie jest to jednak konstantą.

NARRATOR

Podmiot utworu epickiego. Znajduje się najczęściej na innej płaszczyźnie niż świat, który się wyłania z jego wypowiedzi. Opowiada o świecie przedstawionym z określonego punktu widzenia, nie może uniknąć zajęcia stanowiska wobec tego, o czym opowiada.

• W epice realistycznej jest wszystkowiedzący, poza światem przedstawionym. Dąży do ukrycia się za przedstawionym światem, przy konsekwencji i jednolitości zajmowanego stanowiska. Posiada wszechwiedzę na temat świata przedst. połączoną z postawą niezależności i wyższości wobec niego.

• W epice romantycznej natomiast dobitnie zaznacza swą obecność, wypowiada własne opinie, uczucia.

• Narrator może się niemal całkowicie utożsamiać z bohaterem.

Właściwie można tworzyć masę krzyżówek stosunku narratora do świata i jego wszechwiedzy.

Wypowiedź narratora mająca formę wierszowaną (epika wierszowana to forma całkowicie historyczna) zawsze powoduje proporcjonalnie wyższy stopień jawności tego narratora niż forma prozatorska.

NARRACJA

Zbiór wszystkich elementów tekstu składających się na fabułę, reguł przy pomocy których te elementy są łączone i zasad według których elementy te generują u odbiorcy poczucie obcowania z fabułą.

SYTUACJA NARRACYJNA

Okoliczności i warunki określające stosunek narratora do zdarzeń i bohaterów. Stopień jawności sytuacji narracyjnej bywa zróżnicowany, od niezauważalnej w powieści realistycznej (np. Lalka B. Prusa z narracją w 3. os.) do jednoznacznej w powieści psychologicznej (np. Ulisses J. Joyce’a akcentujący proces myślenia i odczuwania postaci).

Jest układem zewnętrznym wobec fabuły.

CZAS NARRACJI

Przebieg czasowy, w którym istnieje osoba opowiadacza i kształtują się okoliczności towarzyszące narracji. W tradycyjnych epikach był najczęściej utajony, w najnowszej prozie powieściowej staje się coraz bardziej widoczny.

CZAS FABULARNY (CZAS ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO)

Przebieg czasowy, w którym żyją przedstawione postacie i kształtują się przedstawione zdarzenia. Jest zwykle „dłuższy” od czasu narracji, zdarzają się jednak wyjątki, np. utwory psychologiczne. Długość czasów jest jednakowa w np. transmisji radiowej.

Jest z reguły przeszły w stosunku do czasu narracji. Epika bowiem opiera się na opozycji przeszłości przedstawionego świata i teraźniejszości sytuacji narracyjnej.

Dystans między czasem narracji a czasem fabularnym:

1. EPIKA WSPÓŁCZESNA- pisarz przedstawia zjawiska, z którymi sam się zetknął lub mógł zetknąć.

2. EPIKA HISTORYCZNA- świat przedstawiony zbudowany z elementów pochodzących z rzeczywistości historycznej i dostępne są twórcy ze źródeł pisanych czy zabytków.

3. EPIKA FANTASTYCZNA- świat przedstawiony umieszczony w nieokreślonej przeszłości lub w fikcyjnej przyszłości. Czas niemający historycznego odpowiednika.

POSTACIE (BOHATEROWIE)

Ze względu na stosunek postaci do fabuły:

1. POSTAĆ AKTYWNA- ich decyzje wyznaczają kierunek rozwoju fabuły

2. POSTAĆ PASYWNA- są niejako określane przez przebieg zdarzeń, ich losy są kształtowane przez czynniki zewnętrzne.

Ze względu na ich rolę konstrukcyjną utworu:

1. GŁÓWNE (PIERWSZOPLANOWE)- ośrodek zainteresowania pisarza, ich losy wysuwają się na czoło świata przedstawionego.

2. UBOCZNE (DRUGOPLANOWE)- ściśle związane z bohaterami głównymi, ich działania na ogół nie mają decydującego wpływu na rozwój zdarzeń.

3. EPIZODYCZNE- składniki tła w utworze, nie posuwają(sic!) fabuły naprzód, ale za to wzbogacają elementy środowiskowe etc.

Może także wystąpić sytuacja gdzie wszyscy bohaterowie są na równych prawach:

• BOHATER ZBIOROWY- wtedy utwór nie ma wyraźnie zarysowanych wątków, fabuła składa się z szeregu epizodów.

Zasady tworzenia bohatera są historycznie zmienne. Zależą bowiem od zwyczaju artystycznego, dążeń określonej poetyki i konwencji utrwalonej w danym gatunku.

(w eposie antycznym bohaterami bogowie i herosi; w średniowiecznym- bohater niezłomny, wierny ideałom rycerskim, waleczny; powieść w. XVIII i XIX- mieszczanie; powieść radziecka- bohater-robotnik.

• PORTE-PAROLE– postać, która przedstawia punkt widzenia autora.

• DYSTANS SATYRYCZNY- pisarz ustosunkowuje się krytycznie lub z niechęcią do określonych postaci.

Postać epicka stanowi fikcyjny równoważnik jakiegoś istniejącego w rzeczywistości i historycznie konkretnego typu ludzkiego:

1. UOGÓLNIENIE- bohater posiada szereg cech właściwych ludziom danej epoki.

2. TYPOWOŚĆ- bohater reprezentuje ogólne właściwości jakiejś postawy moralnej. Przewagę ich widzimy w parabolach.

3. CHARAKTERYSTYCZNOŚĆ- wyposażenie bohatera w cechy indywidualne, odróżniające go od innych postaci. Częsta w powieści psychologicznej.

CHARAKTERYSTYKA BOHATERA (indywidualizacja, czyli nadanie imienia, cech, zapatrywań, odróżniających bohatera od innych oraz wypowiadanie się, wyrażanie uczuć, typ gestu itd.)

• bezpośrednia- narrator charakteryzuje sam, wprost podaje cechy. Dowodzi arbitralności narratora.

• pośrednia- informacja implikowana. Informuje o obiektywizmie narratora.

Oba rodzaje charakterystyki raczej nie występują osobno, a przeplatają się.

ZDARZENIE

Motyw, najmniejsza cząstka dalej nierozkładalna.

WĄTEK

Szereg rozwijających się w czasie zdarzeń połączonych jednością postaci bohatera:

• GŁÓWNY- układ zdarzeń związanych z bohaterem głównym. Zasadniczy element świata przedstawionego, skonkretyzowany odpowiednik tematu dzieła.

• UBOCZNY- dzieje postaci drugoplanowych. Organizuje pewne fragmenty fabuły.

• EPIZODYCZNY- zachodzą ‘na marginesie’, występuje na tle zasadniczych zdarzeń fabularnych.

MOTYWACJA- system uwarunkowań, któremu podporządkowane jest życie bohaterów.

1. FANTASTYCZNA/BAŚNIOWA- losy bohaterów podporządkowane siłom nadprzyrodzonym.

2. REALISTYCZNA

3. SPOŁECZNA-

4. PSYCHOLOGICZNA- na pierwszym planie psychologiczne przyczyny postępowania

5. METAFIZYCZNA- los, przeznaczenie, fatum

6. BILOGICZNA- w poetyce naturalistów, światem zwierzęcym i ludzkim rządzą jednakowe prawa

7. KONSTRUKCYJNA- element wspólny wszystkich powyższych motywacji