IV. Kompozycja
1.Pojęcie świta przedstawionego, główne elementy świata przedstawionego (postać literacka, zdarzenie, fabuła, akcja, czas, przestrzeń).
Elementy świata przedstawionego traktujemy jako specyficzną formę znakową. Elementy tego świata tworzą całość, na podstawie której możemy określić znaczenie utworu, a następnie jego ideę.
Części składowe świata przedstawionego: postaci, motyw, zdarzenia.
POSTAĆ LITERACKA stanowi centralny element świata przedstawionego, jest przedmiotem uwagi podmiotu literackiego.
W utworze może być ich kilka i żadna z nich nie zajmuję pozycji dominującej mówimy wtedy o bohaterze zbiorowym.
Najbardziej charakterystyczną cechą postaci literackiej jest to, że nigdy nie jest dana od razu w całości, lecz powstaje w miarę rozwijania się opowieści o niej. Natura postaci literackiej jest zatem fragmentaryczna.
Na postać literacką składają się motywy (najmniejsze cząstki kompozycyjne świata przedstawionego) i sekwencje motywów – wątki.
Postaci stereotypowe – efekt silnego oddziaływania pewnego wzorca stworzonego w taki sposób, że z jednej strony zaspokaja on potrzeby odbiorców danej generacji, a z drugiej inspiruje do tworzenia postaci podobnych – np. bohaterowie romantyczni.
Postaci konwencjonalne – wyższy poziom stereotypowości – np. bohaterowie sielanek konwencjonalnych.
Postać główna – stanowi podstawowy czynnik konstrukcyjny, wokół niej grupują się postaci uboczne.
Postaci epizodyczne – występują tylko w jednym zdarzeniu.
MOTYW podstawowa cząstka morfologiczna budowy utworu, nie posiada stałych cech strukturalnych. Tworzy całości wyższego rzędu, takie jak wątek, postać literacka, fabuła i temat.
Spoisty – układają się w jakiś porządek (czasowy, przyczynowy bądź funkcjonalny)
Luźny – nieuporządkowany (dygresje, sceny epizodyczne)
Dynamiczny – dzięki nim toczy się akcja utworu, dokonują się przemiany sytuacji bohatera, świata przedstawionego
Statyczny – odnosi się do wyglądu i kształtów elementów świata przedstawionego
Zdarzeniowy – kształtuje przebieg czasu w utworze
ZDARZENIE. WĄTEK
Wątek – ciąg zdarzeń, których podmiotem jest ta sama postać. Jako element składowy świata przedstawionego stanowi jednostkę konstrukcyjną fabuły. Tworzony przez zdarzenia, w których uczestniczy postać główna, nazywamy wątkiem głównym i wobec niego inne, które tworzone są przez zdarzenia dotyczące postaci ubocznych, nazywane wątkami ubocznymi. Ze względu na liczbę wątków realizowanych w utworze rozróżniamy:
Jednowątkowe – nowela, niektóre dramaty (Koridian Słowackiego)
Wielowątkowe – epos, powieść
Powtarzające się wątki – wątki obiegowe (np. wędrowca, żeglarza).
FABUŁA sekwencja zdarzeń przedstawionych w utworze. Rodzaje relacji między zdarzeniami:
Następstwo czasowe – odzwierciedla kolejność relacjonowanych zdarzeń
Związek przyczynowo – skutkowy – ukazuje zależność postępowania bohaterów, od tego co zdarzyło się wcześniej.
Zdarzenia fabularne mają z reguły charakter celowościowo – teleologiczny. Zadanie zdarzeń epizodycznych polega na przedstawieniu tła działań, stworzeniu kolorytu lokalnego.
Przedakcja – relacje o zdarzeniach poprzedzających czas opowiadanych zdarzeń.
Poakcja –zdarzenia relacjonowane w narracji, a rozgrywające się poza ramą czasową opowiadanych zdarzeń.
AKCJA –typ fabuły, który powstaję w wyniku nagromadzenia motywów zdarzeniowych.
Fazy:
Zawiązanie akcji
Rozwinięcie
Perypetie
Rozwiązanie akcji
TEMAT – konstrukcja, która porządkuje świat przedstawiony i nadaję mu spójność. Zorganizowany zespół centralnych motywów świata przedstawionego (główny wątek utworu). Może być tożsamy z wątkiem głównym.
IDEA DZIAŁA LITERACKIEGO – świat przedstawiony dzieła literackiego i jego cząstki morfologiczne. Idea dzieła literackiego może być wyłożona expressis verbis lub mocno zakamuflowana. Wypowiedzieć ją może sam autor, podmiot literacki lub któraś z postaci świata przedstawionego.
Tendencja – idea utworu dająca się wyprowadzić z tak zorganizowanego materiału fabularnego, że daję jej ona status jedyności, wyłączności i niepodważalnej słuszności.
Najpopularniejszym przykładem pojawiania się tego rodzaju idei jest powieść tendencyjna. Idea może powtórzyć się w cyklu utworów o bardzo zróżnicowanych, odmiennych i oryginalnych tematach. (np. „Oczy i światło” Vercerosa)