Lęki uczniów klas początkowych - lęk przed szkołą

Okres wczesnoszkolny (7 - 12 r.ż.) jest okresem, w którym dominują u dzieci różnorodne trudności szkolne, wynikające częściowo z niedostatków intelektualnych, oraz w głównej mierze z zaburzonego uspołecznienia dziecka. Ogólnie określa się je jako brak dojrzałości szkolnej.

Niedostosowanie do warunków szkolnych rodzi nadmierne napięcia emocjonalne, nierzadko z cechami zahamowania emocjonalnego. Natomiast ekspresja napięć eksploduje pojawieniem się lub nasileniem patologicznych nawyków, tików i jąkania oraz niejednokrotnie występowaniem nadruchliwości.

Napięcia związane ze szkołą stanowią podłoże fobii szkolnej manifestującej się lękiem przed pójściem do szkoły, czy nasilającymi się przed niektórymi lekcjami, dolegliwościami somatycznymi, utrudniającymi wypełnianie obowiązków szkolnych.

Emocja lęku u dzieci może wystąpić w trzech różnych postaciach:

1) niepokoju, czyli stałego nieokreślonego lęku, zwanego lękiem bezprzedmiotowym,

2) lęku przedmiotowego,

3) oraz ataków lękowych z wyraźnym komponentem fizjologicznym.

Niepokój występuje wówczas, gdy sytuacje trudne nawarstwiają się lub mają charakter chroniczny. Wywołują go na ogół wymagania społeczne wraz ze stałymi niepowodzeniami szkolnymi, niekorzystny wpływ osobowości matki jak i traumatyzująca atmosfera rodzinna. Może wywołać tak liczne symptomy wtórne, że niejednokrotnie można je wykryć przy pomocy głębokiej analizy klinicznej.

Lęk przedmiotowy związany jest z konkretnymi przedmiotami lub sytuacjami. Wiele symptomów tego lęku nie ma charakteru nerwicowego. Zaliczamy tu np. lęki poznawcze występujące u dzieci mających silną potrzebę poznania świata, przerastającą możliwość jego zrozumienia, jak również lęki wynikające z wrażliwości dziecka, z jego reaktywności uczuciowej. Gdy jednak lęki przedmiotowe utrwalają się na skutek fiksacji mogą (chociaż rzadko) mieć charakter nerwicowy. Pojawiają się one w postaci myśli lub czynności, których nie można się wyzbyć. Są to zespoły typu natręctw lub fobii.

Możemy wyróżnić trzy postacie fobii szkolnych:

- lęk przed oddzieleniem od matki,

- lęk jako konsekwencja niepowodzeń szkolnych,

- lęk przed ośmieszeniem, utratą dobrej pozycji w grupie koleżeńskiej.

Niektórzy uczniowie znajdują się w nieustannym stanie napięcia, maja zaburzony sen, zawężony krąg zainteresowań, zaburzenia wegetatywne.

Ataki lękowe w ciągu dnia spotykane są rzadko. Najczęściej występują jako tzw. lęki nocne, którym towarzyszą silne objawy wegetatywne (przyspieszone bicie serca, uczucie duszności, pocenie się, drżenie rąk itp.).

U dzieci w wieku szkolnym najczęstszą postacią jest lęk związany z określonymi aspektami funkcjonowania na terenie szkoły. Może on przybierać każdą ze znanych postaci (a więc niepokoju, lęku przedmiotowego i fobii), a każda z nich może mieć różne treści, przy czym występowanie jednej nie wyklucza pojawienia się innych.

Niewątpliwie bardzo ważnym czynnikiem wywołującym lęk jest zagrożenie, ujmowane w kategoriach subiektywnych. Najprościej zależność tę można przedstawić w następujący sposób:

stres - percepcja niebezpieczeństwa - lęk - stan.

Stres jest w tym przypadku rozumiany jako obiektywne właściwości sytuacji, będące zagrożeniem, które z kolei najczęściej są postrzegane jako zagrażające (percepcja niebezpieczeństwa).

REKLAMA

Szczególnym rodzajem zagrożenia będącego źródłem lęku, jest zablokowanie działania lub reakcji. Chodzi tutaj o takie warunki, w których tendencje do reagowania lub działania w określony sposób, wynikające z pobudzenia, nie mogą być realizowane. Może tak się zdarzyć na przykład wtedy, kiedy obiekt będący przyczyną pobudzenia jest nieznany, albo też z jakiegoś powodu reakcja musi być odroczona, bądź też dziecko nie potrafi wykonać reakcji, która byłaby prawidłową odpowiedzią na sytuację.

Dzieci w młodszym wieku szkolnym często są pod działaniem silnych bodźców. Już samo podjęcie nauki w szkole jest dla nich dużym stresem. Ponadto fragmentaryczne zaburzenia rozwoju dzieci w sferze poznawczej czy ruchowej, mimo wysokiej nieraz inteligencji, rodzą poczucie mniejszej wartości i przekonanie, że już zawsze będzie ono gorzej oceniane przez nauczyciela. W konsekwencji, na skutek obiektywnych trudności w nauce (np. zła analiza i synteza wzrokowa czy słuchowa, niejednorodna lateralizacja itp.) uczeń klasy pierwszej z lękiem idzie do szkoły, bojąc się upomnień nauczyciela, czy drwin kolegów.

Powszechna jest opinia, że szkoła jest dla uczniów czynnikiem stresogennym i lękotwórczym. Niektórzy uczniowie odczuwają sytuacje szkolne jako wyraźnie nieprzyjemne i zagrażające. Zwiększenie się poziomu lękliwości wiąże się zwykle z ich sposobem reagowania na szkołę i nosi nazwę nerwicy szkolnej, w przypadku której lęk objawia się w różnych formach. Coraz częściej u uczniów utrwalają się nastawienia lękowe wobec określonych sytuacji życia klasowego, szkolnego czy też osób przebywających w szkole.

Dziecko wraz z przekroczeniem progu szkoły staje się jednocześnie członkiem dużej społeczności szkolnej jak i potencjalnej grupy społecznej - klasy szkolnej, która jest w pewnym sensie grupą hierarchiczną. Na jej czele stoi formalny przywódca - nauczyciel. Jednakże w obrębie tej grupy wytwarza się z biegiem czasu podział pomiędzy dziećmi. Na jednym biegunie znajdują się jednostki popularne, a więc dzieci inteligentne, zawsze dobrze przygotowane do lekcji, a także te, które są atrakcyjne zewnętrznie, oraz przywódcy grupy (niekiedy są to te same osoby); na drugim zaś dzieci niepopularne i odrzucane przez grupę. Są dzieci różniące się od rówieśników wyglądem, sposobem zachowania, inteligencją, a także dzieci nieśmiałe, słabsze fizycznie czy też agresywne.

Dzieci niepopularne mają niemałe trudności w społecznym przystosowaniu się na terenie klasy, a także i szkoły. Taka sytuacja może wpłynąć na zachwianie ich równowagi psychicznej i utrwalającą się niechęć do szkoły.

Dzieci uzyskujące wysoki wskaźnik lęku spowodowany opinią i oceną kolegów uczą się w sposób bardziej "nerwowy", w większym napięciu i szybciej się męczą nauką. Jest to związane z mniejszą ich odpornością na bodźce, a zatem z właściwościami układu nerwowego oraz innymi cechami osobowości.

Sytuacja społeczna ucznia w klasie szkolnej i jego pozycja wśród rówieśników jest więc niezmiernie ważnym zagadnieniem dotyczącym wpływu środowiska szkolnego na poziom lęku. Grupa rówieśnicza i jej stosunek do danego ucznia może stać się przyczyną trudności w nauce, może wpłynąć na wzrost niepokoju, lęku, spowodować utrwalenie zahamowań i kompleksów dziecka.

Ponadto u pierwszoklasistów wstępujących w progi szkoły podstawowej, u których nowe i nieznane sytuacje szkolne, zetknięcie się z innym środowiskiem, wejście w zakres nowych obowiązków i przepisów, nikle rysująca się przyszłość, nieznajomość otoczenia - mogą wywołać lęk lub jedną z jego odmian - lęk przed lękiem, czyli tzw. pogotowie lękowe. Jest ono typowe w układzie:

uczeń - jednostka lekcyjna,

uczeń - przedmiot (z którym wiąże się lekcja),

uczeń na lekcji - nauczyciel i klasa.

Do typowych lęków występujących w sytuacjach lekcyjnych zaliczamy:

- obawa przed zapytaniem,

- obawa ośmieszenia przed nauczycielem,

- obawa ośmieszenia przed zespołem klasowym,

- lęk związany z nieumiejętnością zmobilizowania się przed odpowiedzią,

- lęk przed otrzymaniem negatywnej oceny,

- lęk przed wystąpieniem publicznym.

Charakterystyczną negatywną emocją szkolną jest lęk "przed pytaniem". Emocja ta dotyczy wszystkich dziedzin i sytuacji, w których uczeń poddany zostaje sprawdzeniu i ocenie. Szczególnie lękowo odbierane są przez uczniów sytuacje, w których odpowiadają publicznie przy tablicy. Dotyczy to w szczególności uczniów, którzy już doświadczyli niepowodzeń szkolnych lub odczuwają poczucie zagrożenia własnej wartości.

Wysoki poziom lęku wiąże się często z obawą przed niepowodzeniem. Lęk ten występuje przede wszystkim u dzieci, u których wytworzyła się niska samoocena wywołana postawą krytykującą dziecko oraz oczekiwanie niepowodzenia i kary za nie. Ciągłe porażki pojawiają się w doświadczaniu negatywnych opinii i sprzyjają powstawaniu negatywnego obrazu własnego "ja". Dziecko czuje się niepełne, bezwartościowe, jest nieśmiałe i bezradne w sytuacji, w której powinno decydować, zdając się na własne siły. W przypadku konieczności działania motywacją nie jest realizacja celu, lecz chęć uniknięcia porażki i jej następstw. Dziecko takie boi się odpowiadać w szkole, a podczas odpowiadania miesza się nawet wtedy, gdy jest dobrze przygotowane. Często bywa też tak, że znacznie większy lęk wzbudzają w uczniach okoliczności towarzyszące odpytywaniu, jak również komentarze po nieudanej odpowiedzi, niż sam fakt sprawdzania wiadomości.

Przeżyte niepowodzenia, lęk przed negatywnymi uwagami nauczyciela, powoduje wytworzenie się napięcia psychicznego, postawy lękowej zachwiania poczucia bezpieczeństwa oraz niechęci do podejmowania efektywnych działań związanych z nauką. Cała obawa przed momentem oceniania, lęk przed znalezieniem się przed oczami klasy, obawa przed wstydem w wypadku złej odpowiedzi, powoduje trudność w skupieniu uwagi, poddanie się natręctwu lękowemu, co wpływa na wzrost napięcia psychicznego.

Jednakże lęk może się też wiązać z ocenami pozytywnymi, gdy są one niższe od uzyskiwanych dotąd lub gdy uczeń nie czuje się aprobowany i doceniany.

Warto zauważyć, że uczucie lęku powstaje bardzo często również u uczniów ambitnych i dobrze się uczących, bowiem dla nich każda ocena stanowi zagrożenie ich własnej wartości. Lęk ten wraz z rozmaitymi zaburzeniami wegetacyjnymi i somatycznymi nasila się przede wszystkim w czasie odpowiedzi ustnych, utrudniających uczniowi koncentrację uwagi i logiczne myślenie oraz gotowość przypomnienia sobie znanych mu wiadomości.

Do powstawania frustracji i stresu, a często i lęku przed szkołą mogą również doprowadzić następujące czynniki:

- przeciążenie nauką,

- wadliwe ocenianie,

- zbyt czasochłonne prace domowe,

- doznawane kary,

- zbyt wysokie wymagania nauczyciela.

Bardzo często przyczyna lęków szkolnych tkwi w osobie samego nauczyciela. Jego postawa i osobowość stanowią istotną grupę czynników wpływających na poziom lęku u uczniów .

Wyróżnia się trzy postawy nauczycieli wywołujących postawę lękową u dziecka:

- nauczyciel formalista,

- nauczyciel stosujący pedagogiczne uniki,

- nauczyciel zadufany w sobie.

Wszystkie te postawy wpływają destrukcyjnie na psychikę uczniów. Nie stwarzają możliwości dialogu, zakładają arbitralną, bezwzględną przewagę nauczyciela.

Uczniowie boją się nauczycieli "złych", posiadających niedostatki we własnym wykształceniu, a równocześnie nie posiadających "talentu pedagogicznego", takich, którzy trafili do tego zawodu przypadkowo. Nauczyciele ci swoje kompleksy kompensują niechęcią, czy nawet wrogością do uczniów. Często celowo stwarzają sytuacje stresowe, w których uczeń czuje się niepewnie. Dziecko zaczyna się bać nauczyciela, jego reakcji na odpowiedź jaką mu udzieli. Wreszcie boi się nawet tego, że zostanie zapytane, chociaż jest przygotowane do lekcji. Nauczyciele ci uważają, że im więcej uczeń będzie się bał, tym lepszą będzie miał motywację do uczenia się i tym lepsze będzie osiągał wyniki. Jednakże w takiej sytuacji strach polepszy wyniki tylko do pewnego stopnia, bowiem gdy przekroczy on pewien poziom, praca ucznia ulegnie dezorganizacji, która będzie tym większa, im trudniejsze zadania będzie mu się stawiać do rozwiązania.

Bardzo często lęk szkolny u uczniów może wywołać czynnik osobowy nauczyciela, np. jego nerwowość, lękliwość. Powstawaniu lęku sprzyja również nieodpowiednie podejście nauczyciela do uczniów, brak atmosfery przyjaźni i ciepła, brak opanowania, jak również niesystematyczne pytanie, nieoczekiwane pytanie z dawno przerobionego materiału, oraz pod koniec okresu, gdy nazbiera się dużo materiału.

Sami uczniowie jako przyczyny lęków szkolnych wyliczają jako podstawowe:

- Stan podmiotu:

a) braki w wiedzy, umiejętnościach, słaby poziom ogólny, niskie oceny,

b) własne cechy osobowe (znerwicowanie, brak wiary we własne siły, ambicja i aspiracje);

- Duże wymagania szkolne, fakt i sposób sprawdzania wiedzy;

- Konsekwencje postępów w nauce (reakcje rodziców, nauczycieli, sytuacja szkolna ucznia);

- Osoba nauczyciela i jego zachowanie (nieodpowiedni sposób i poziom nauczania, ubliżanie uczniom, brak kultury bycia, rygoryzm bez powodów);

- Życie klasowe, współżycie szkolne (np. presja silniejszych);

- Ogólna sytuacja szkolna (wszystko, co dotyczy szkoły, przebieg lekcji, przeciągane, długotrwałe i bezczynne przebywanie w szkole);

- Inne, dotyczące sytuacji życiowej ucznia, osób bliskich, zdarzeń wyjątkowych.

Zazwyczaj poszczególne przyczyny, źródła lęku nie występują w sposób izolowany, jako samodzielne, jedyne. Często na powstawanie lęków mają wpływ różne czynniki, które następują po sobie lub występują jednocześnie. Można ustalić pewien "lękotwórczy ciąg czynników".

Niestety lęki, które pojawiają się u dzieci w klasie pierwszej niejednokrotnie trwają przez cały okres nauki, a często wręcz pogłębiają się i nasilają z każdym rokiem uczęszczania do szkoły.

Literatura:

Janowski A. (1975) Poznawanie Uczniów. Warszawa: PWN.

Januszewska E. (1995) Osiągnięcia szkolne oraz poziom lęku u dzieci. Badanie uwarunkowań. W: W. Tłokiński (red.) Lęk. Zjawisko motywowane. Warszawa: Drukarnia Naukowo - Techniczna

Karolczak-Biernacka B. (1989) nauczyciel jako źródło lęku u uczniów. "Nauczanie i Wychowanie", nr.1 -2

Lewicki A.(red.) (1969) Psychologia kliniczna. Warszawa: PWN

Łosiak W. (1984) Lęk i jego uwarunkowania - przegląd współczesnych teorii. "Przegląd Psychologiczny" nr4

Popielarska A. (1989) Reakcje nerwicowe, nerwice i zespoły nerwicowe u dzieci i młodzieży. Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa: WSiP

Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G. (1985) Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego. Warszawa: Nasza Księgarnia

Szewczyk I. (1996) Nieprawidłowości rozwoju emocjonalnego w relacji do okresów rozwojowych dziecka. W: E.Januszewska (red.) Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej dzieci i młodzieży. Lublin: TN KUL

Iwona Walas