Sposób żywienia w dużym stopniu determinuje dobry stan zdrowia zarówno młodzieży jak i osób dorosłych. Prawidłowo zbilansowane żywienie powinno zapewnić pokrycie wszystkich potrzeb żywieniowych organizmu.

Odpowiednio zbilansowana dieta jest szczególnie istotna dla dzieci i młodzieży, ponieważ w czasie rozwoju i wzrostu rośnie zapotrzebowanie organizmu na energię i składniki odżywcze. Tylko dostarczanie ich w niezbędnych ilościach zapewni prawidłowy rozwój psychofizyczny młodego organizmu. Warunkiem zaspokojenia tych potrzeb jest spożywanie różnorodnych produktów z wszystkich grup żywności, w odpowiednich ilościach i proporcjach.

W dzisiejszych czasach wśród młodzieży króluje siedzący tryb życia charakteryzujący się dodatkowo złą jakościowo dietą. Fakty te potwierdzają wyniki wielu badań prowadzonych w Polsce i na świecie. Dane epidemiologiczne wskazują na wciąż rosnącą epidemię nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży. Istotnym problemem staje się też niedożywienie i choroby takie jak anoreksja czy bulimia. Nieodpowiednie odżywianie w okresie dorastania skutkuje pogorszeniem kondycji organizmu i zwiększa ryzyko rozwoju chorób cywilizacyjnych (np. cukrzycy typu II, nadciśnienia tętniczego, otyłości).

Nawyki żywieniowe kształtują się w okresie dzieciństwa i dorastania, a szczególny wpływ na nie wywierają wzorce rodzinne oraz środowisko szkolne. Młodzież bardzo często samodzielnie dokonuje wyborów żywieniowych, a w tym okresie jest podatna na wpływy negatywnych bodźców np. reklam, panującej mody czy presji rówieśników. Sposób żywienia w dużej mierze wynika z utrwalonych nawyków żywieniowych. Zarówno sposób żywienia jak i same nawyki będą przekazywane przez młodzież potomstwu w przyszłości.

Ważną kwestią jest więc poznanie sposobu żywienia i nawyków żywieniowych
nastolatków. Ocena tych parametrów pozwoli na oszacowanie potrzeby i zaplanowanie edukacji żywieniowej na temat roli prawidłowego odżywiania.

Podstawowe pojęcia

Rzetelna prezentacja podjętego w tej pracy tematu wymaga wyjaśnienia najistotniejszych pojęć związanych z nauką o żywieniu człowieka.

Sposób żywienia

Sposób żywienia to całokształt zwyczajów odnoszących się do wyboru produktów spożywczych, sposobu ich przygotowania, konsumpcji oraz rozdziału na poszczególne posiłki. Na sposób żywienia wpływa wiele czynników wśród nich można wymienić: pochodzenie, kulturę czy wiedzę żywieniową. [1]

1.1.2. Nawyki żywieniowe

Nawyki żywieniowe to indywidualnie powtarzające się i charakterystyczne zachowania prowadzące do dostarczania składników odżywczych oraz zapewnienia celów społecznych i emocjonalnych. [2]

1.1.3. Prawidłowe żywienie

Prawidłowe żywienie polega na pokryciu całkowitego zapotrzebowania organizmu na energię i niezbędne składniki pokarmowe. Prawidłowe żywienie stanowi istotny czynnik środowiskowy, który w znacznym stopniu wpływa na rozwój człowieka i stan jego zdrowia. Pokrycie wszystkich potrzeb żywieniowych jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania oraz harmonijnego rozwoju młodego organizmu. Należy podkreślić, że racjonalny sposób żywienia rozpoczęty dopiero w późniejszym okresie życia nie naprawi utraconych wcześniej możliwości rozwoju psychicznego i fizycznego organizmu. [3]

1.1.4. Zbilansowana dieta

Zbilansowana dieta to dostarczanie energii i wszystkich niezbędnych składników odżywczych w niezbędnych ilościach i proporcjach, z uwzględnieniem liczby posiłków oraz ich rozkładu w ciągu dnia. Przy planowaniu zbilansowanej diety należy wziąć pod uwagę takie czynniki jak wiek, płeć i aktywność fizyczną. [4]

1.1.5. Normy żywienie człowieka

Normy żywienia człowieka to szablonowo przedstawiane ilości energii i składników odżywczych, które zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, zapewniają zaspokojenie potrzeb żywieniowych wszystkich osób zdrowych w danej populacji.

1.2. Charakterystyka żywienia młodzieży

1.2.1. Częste błędy żywieniowe nastolatków

Okres dojrzewania sprzyja kształtowaniu i utrwalaniu nawyków żywieniowych, których konsekwencje mogą być odczuwalne przez całe życie. Populacja wieku rozwojowego jest szczególnie wrażliwa na skutki nieprawidłowego żywienia. Wadliwe odżywianie stanowi zagrożenie dla właściwego rozwoju organizmu, a także stwarza ryzyko rozwoju wielu chorób w dalszych etapach życia. Zarówno niedobór jak i nadmiar składników odżywczych powodują negatywne konsekwencje zdrowotne. Okres młodzieńczy charakteryzuje wysokie zapotrzebowanie na składniki odżywcze i energię, niezbędne do prawidłowego wzrostu i funkcjonowania rozwijającego się organizmu.

Niedobory ilościowe i jakościowe są przyczyną pogorszania się stanu zdrowia, osłabienia układu odpornościowego, pogorszenia funkcjonowania układu oddechowo-krążeniowego. Ponadto destabilizują rozwój tkanki kostnej i obniżają zdolność koncentracji, co w konsekwencji prowadzi do pogorszenia się kondycji fizycznej organizmu jak i osiągnięć w nauce. Przeciwieństwem niedoborów jest nadmierne spożycie żywności. U dzieci i młodzieży prowadzi to do nadwagi lub otyłości. Główną przyczyną nadmiarów jest przyjęty w rodzinie sposób odżywiania, szczególnie zbyt duża kaloryczność dziennej diety, zbyt duża podaż węglowodanów prostych i tłuszczu zwierzęcego oraz niewystarczająca aktywność fizyczna. Badania wskazują, iż dzieci z nadwagą są wielokrotnie bardziej narażone na otyłość w wieku dorosłym. Poza tym nadmierne spożycie żywności w dzieciństwie może sprzyjać rozwojowi przewlekłych chorób cywilizacyjnych. [11, 12, 13, 17, 29, 31, 32]

Badania prowadzone wśród dzieci i młodzieży dowodzą, że niewłaściwe odżywianie i siedzący tryb życia jest coraz powszechniejszym zjawiskiem dotyczącym licznych grup nastolatków. Wielu autorów w Polsce zwraca szczególną uwagę na fakt, że diety nastolatków są źle zbilansowane, cechują się wyraźnym nadmiarem niektórych składników odżywczych, przy dużych niedoborach innych składników.

Typowe błędy popełniane przez dzieci i młodzież szkloną w spożyciu żywności to: [6]

- nadmierne spożycie żywności

- monotonia i brak urozmaicenia posiłków

- nadmierne spożycie cukrów prostych zwłaszcza sacharozy

- zbyt duże spożycie: słodzonych napojów gazowanych, żywności typu fast-food, mięsa i przetworów mięsnych, a także tłuszczu zwierzęcego

- niewystarczające spożycie: warzyw, owoców, ryb, przetworów mlecznych, produktów zbożowych z pełnego przemiału i co za tym idzie błonnika pokarmowego

Najczęstsze błędy w trybie żywienia i nieprawidłowe zachowania żywieniowe to:

- nieregularność spożywania posiłków

- nie spożywanie śniadań przed wyjściem do szkoły

- nie spożywanie posiłku podczas pobytu w szkole

- nie wystarczająca liczba posiłków

- zbyt długie przerwy między posiłkami

- pojadanie miedzy głównymi posiłkami

- dosalanie i nadmierne dosładzanie potraw

Popełniane przez młodzież błędy w sposobie żywienia skutkują pojawieniem się niedoborów i nadmiarów energii oraz składników odżywczych w dziennej racji pokarmowej. Dieta młodzieży charakteryzuje się zbyt dużym udziałem tłuszczu, sacharozy
i sodu, a deficytową zawartością błonnika, wapnia, potasu, witaminy D, C i kwasu foliowego.

Problem wadliwego żywienia nastolatków, jako że dotyczy większości populacji stwarza konieczność zmiany nawyków żywieniowych. Należy przede wszystkim zwiększyć spożycie warzyw i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych, mleka i jego przetworów oraz ryb. Jednocześnie zaleca się zmniejszenie udziału w diecie tłuszczu, cukru i soli kuchennej oraz urozmaicenie i regularność posiłków. [artykuły nieprawidłowe nawyki żywieniowe u nastolatków – badania wstępne, nieprawidłowe nawyki żywieniowe i związane z nimi zagrożenia dla zdrowia wśród młodzieży gimnazjalnej][9]

1.2.2. Wpływ racjonalnej diety na prawidłowy rozwój młodzieży.

Racjonalna dieta ma szczególne znaczenie w okresie późnego dzieciństwa i wieku nastoletniego. W tym czasie organizm jest szczególnie narażony na niedobory które mogą wynikać nie tylko z niedostatecznego żywienia ilościowego, ale i wadliwego żywienia jakościowego.

Młody człowiek musi mieć odpowiednio zbilansowaną dietę żeby prawidłowo się rozwijać oraz zapobiec nieprawidłowym powikłaniom w latach późniejszym jak
i dorosłym życiu. Aby zapewnić odpowiednią ilość składników odżywczych, energii, soli mineralnych i witamin niezbędna jest urozmaicona dieta. Odpowiednie zbilansowanie produktów może zapobiec występowaniu wielu chorób. Niedostateczna ilość pojedynczych składników jest przyczyną krzywicy (brak witaminy D) czy szkorbutu (brak witaminy C). Nie tylko niedobór ale i nadmiar składników może być przyczyną chorób. Nadmierne spożywanie żywności prowadzi do otyłości, może być przyczyną cukrzycy i miażdżycy jak i innych chorób cywilizacyjnych. [11, 18]

1.2.3. Zasady racjonalnego odżywiania

Piramida zdrowego żywienia w sposób prosty i czytelny obrazuje zestawienie produktów spożywczych na których powinno się opierać racjonalne żywienie dzieci
i młodzieży (rys.1) [21].

Rycina 1. Piramida zdrowego żywienia dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym [21].

Omówienie zasad IŻŻ

Jedz codziennie różne produkty z każdej grupy uwzględnionej w piramidzie.

Podstawowym aspektem tego modelu żywienia jest spożywanie codziennie różnych produktów ze wszystkich grup. Każda grupa produktów spożywczych jest źródłem innych cennych składników odżywczych, należy dobierać artykuły spożywcze jak najbogatsze w substancje odżywcze. Artykuły w różnych grupach są urozmaicone w jedne, a zarazem ubogie w inne substancje pokarmowe, przykładowo mleko i jego przetwory dostarczają wapnia i białka, ale nie zawierają witaminy C, która występuje w owocach i warzywach.

Bądź codziennie aktywny fizycznie - ruch korzystnie wpływa na sprawność i prawidłową sylwetkę.

U podłoża piramidy jest ruch fizyczny, bardzo istotny element dla zdrowia
i prawidłowego rozwoju w wieku młodzieńczym jak i dorosłym życiu, który podnosi sprawność fizyczną, wspomaga umysłową oraz poprawia sylwetkę. [28]

Źródłem energii w twojej diecie powinny być głównie produkty znajdujące się
w podstawie piramidy (na dole).

Źródłem energii powinny być produkty z dołu piramidy. To na nich powinna być oparta racjonalna dieta. W tej grupie mamy produkty mączne, pieczywo, kasze, makarony których spożycie powinno wynosić 5 porcji dziennie. Wartość odżywcza tej grupy zależy od stopnia przemiału rodzaju i rodzaju ziarna. W pszenicy większość składników odżywczych z wyjątkiem skrobi znajdują się w warstwie aleuronowej czyli zewnętrznej warstwie, skrobia natomiast jest w bielmie – wewnętrznej części ziarna. Natomiast w ziarnie żyta składniki odżywcze oraz błonnik pokarmowy są rozłożone równomiernie. W czasie przemiału ziarna, część zewnętrzna zostanie usunięta, dlatego mąki ciemne i grube kasze, a także potrawy z nich przygotowywane mają bogatszy skład pod względem składników mineralnych, witamin oraz błonnika który reguluje pracę jelit. Produkty zbożowe są bogate w węglowodany złożone przede wszystkim skrobie oraz białko. Aczkolwiek w tych produktach białko jest niepełnowartościowe i produkty te muszą być wzbogacane w białko pełnowartościowe w celu zaspokojenia zapotrzebowania na ten składnik pokarmowy. W produktach zbożowych w dużym stopniu występują składniki takie jak: fosfor, cynk, magnez, żelazo, mangan, siarka, chlor oraz witaminy z grupy B szczególnie witaminę B₁, a także błonnik pokarmowy. Stanowią też znikome źródło tłuszczu i wapnia, niestety prawie wcale nie znajdziemy w nich witaminy A, D i C. Produkty zbożowe wykazują także właściwości zakwaszające organizm.

Spożywaj codziennie przynajmniej 3-4 porcje mleka lub produktów mlecznych takich jak jogurty, kefiry, maślanka, sery.

Mleko i przetwory mleczne są istotną częścią piramidy. Młodzi ludzie powinni wypijać 3-4 szklanki mleka dziennie lub część mleka zastępować produktami mlecznymi takimi jak jogurty, kefiry, maślanka, lub serami twarogowymi lub podpuszczkowymi żółtymi czy pleśniowymi. Mleko i jego przetwory mają właściwości alkalizujące. Zawierają pełnowartościowe białko, tłuszcz, cukier mleczny- laktozę, wapń który jest główną domeną w tej grupie, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach A, D i witaminy
z grupy B w szczególności B₂. Ubogie są niestety w żelazo oraz witaminę C. Nie występuje w nich błonnik pokarmowy.

Jedz codziennie 2 porcje produktów z grupy – mięso, ryby, jaja. Uwzględniaj też nasiona roślin strączkowych.

Kolejną grupę stanowią produkty mięsne (mięso zwierząt rzeźnych, dziczyznę oraz drób i ich przetwory), ryby, owoce morza, jaja, nasiona roślin strączkowych(fasola, groch, soja, soczewica) i orzechy. Artykuły spożywcze z tej grupy powinno się spożywać 2 razy dziennie. Mięso, przetwory mięsne oraz ryby są najlepszym źródłem pełnowartościowego białka które waha się między 15-20%, tłuszczu, składników mineralnych tj. fosfor, żelazo, cynku, siarki. Zawierają witaminy z grupy B zwłaszcza B_1, B₁₂ i PP oraz witaminę A. Mięso zwierząt rzeźnych charakteryzuje się większą zawartością substancji odżywczych niż drób czy dziczyzna. Zawartość tłuszczu zawartego w mięsie występuje w szerokich granicach między 2% a 30%. Zależy to przede wszystkim od gatunku mięsa. Szczególną uwagę należy poświęcić rybą i owocom morza, które mają zbliżone wartości odżywcze do mięsa. Białko i tłuszcz rybny mają dużą wartość odżywczą. Ryby(zwłaszcza morskie) i owoce morza zawierają ponadto liczne mikro i makroelementy, zwłaszcza jod, miedź, kobalt, a także witaminy A i D. Natomiast ryby spożywane z ościami dostarczają spore ilości wapnia. Jaja zawierają pełnowartościowe białko, są źródłem żelaza i witamin A i D. Jednak nie powinno się spożywać ich w nadmiarze ze względu na duże ilości cholesterolu we frakcji LDL. Natomiast nasiona roślin strączkowych i orzechy zawierają również wysokowartościowe białko dlatego są włączone do tej grupy. Oprócz tego zawierają inne cenne składniki takie jak: błonnik pokarmowy, węglowodany, witaminy z grupy B (tiamina i niacyna) oraz składniki mineralne (żelazo, magnez, miedź, potas i siarka). Nasiona roślin strączkowych są ciężkostrawne. Szczególnie cenna w tej grupie jest soja, która zawiera znaczne ilości białka. Orzechy są bogate w NNKT, stanowią również źródło błonnika pokarmowego, składników mineralnych i witamin. [27]

Każdy posiłek powinien zawierać warzywa lub owoce.

Warzywa i owoce powinny być spożywane minimum 5 razy dziennie w ramach regularnych posiłków jak i podjadania między nimi. Do tej grupy możemy zakwalifikowane są warzywa i owoce bogate w witaminę C, z dużą zawartością β-karotenu, oraz pozostałe warzywa i owoce które zawierają inne składniki mineralne i błonnik oraz ziemniaki. Świeże warzywa i owoce najlepiej jeżeli to możliwe spożywać w postaci surowej w celu zachowania wyższej wartości witamin (w całości bądź rozdrobnione oraz w postaci soków). Pod wpływem obróbki termicznej następują straty witamin i składników mineralnych w owocach i warzywach. Tą grupę możemy podzielić następująco:

Ziemniaki zawierają węglowodany złożone w postaci skrobi, mają w swoim składzie błonnik pokarmowy. Składniki mineralne występujące w nich to potas, fosfor, chlor, sód, magnez i żelazo. Ziemniaki ponadto zawierają prawie wszystkie witaminy z grupy B, oraz witaminę C. Niestety pod wpływem obróbki termicznej i przechowywania witamina C w ziemniakach ulega znacznym stratom.

Warzywa i owoce bogate w witaminę C. Do tej podgrupy zalicza się: paprykę, nać pietruszki, warzywa kapustne (biała, włoska i czerwona, brukselka), kalafior, kalarepa, pomidory, owoce jagodowe (czarne jagody, porzeczki - czarne, czerwone, białe, truskawki, maliny, poziomki) agrest, a także owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny, lenonki i grejpfruty).

Warzywa i owoce będącym dobrym źródłem β-karotenu – czyli witaminy A pochodzenia roślinnego – prowitaminy A. W tej grupie mamy: warzywa korzeniowe (marchew), jarmuż, kapusta pekińska, koper, fasolka szparagowa, sałata, brokuły, szczaw, szpinak, dynia, cykoria, pomidory, morele, melony i papaja.

Inne warzywa i owoce, które oprócz niewielkiej ilości witaminy C i karotenu, są cennym źródłem błonnika pokarmowego i składników mineralnych. W tej grupie mamy: buraki, cebulę, ogórki, pietruszkę, por, rzodkiewkę, kukurydzę, winogrona, gruszki, śliwki, wiśnie, czereśnie i wiele innych.

Należy pamiętać, że owoce i soki owocowe mimo dużej zawartości witamin
i błonnika pokarmowego, zawierają duże ilości cukrów prostych których spożycie powinno być ograniczone. Dlatego powinno się spożywać więcej warzyw niż owoców. [26]

Ograniczaj spożycie tłuszczów, w szczególności zwierzęcych.

Znaczna część tłuszczów w racjonalnej diecie i młodzieży powinna pochodzić produktów spożywczych takich jak ryby, orzechy i tłuszcze roślinne. Tłuszcze ze względu na źródło pochodzenia można podzielić na zwierzęce: masło, słonina, smalec
i łój, tłuszcz rybny i tłuszcze roślinne czyli oleje i margaryny.

Ryby zawierają tłuszcz w granicach od 0,2% do 25%, zależnie od ich rodzaju. Pochodzące z morza zawierają NNKT: n-3 i n-6, czyli niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe. Tłuszcz ten jest konieczny przy prawidłowym rozwoju młodego organizmu. Jest niezbędny w funkcjonowaniu mózgu oraz procesach widzenia, a oprócz tego kwasy n-3 są ważnym czynnikiem w profilaktyce miażdżycy.

Do grupy lipidów pochodzenia zwierzęcego zalicza się też śmietanę, która dostarcza głównie tłuszczu oraz zawiera witaminę A, inne składniki mineralne ponadto znikome ilości białka. Masło jest źródłem głównie nasyconych kwasów tłuszczowych, cholesterolu, ale zawiera również witaminy A i D rozpuszczalne w tłuszczach. Smalec
i słonina są źródłem wyłącznie nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu.

Tłuszcze roślinne dostarczają natomiast wiele nienasyconych niezbędnych kwasów tłuszczowych. Szczególnie bogate w WNKT są orzechy, oleje słonecznikowy oraz sojowy i margaryny z nich produkowane. Tłuszcze te zaleca się spożywać w stanie surowym, jako dodatek np. do smarowania pieczywa czy sałatek. Do gotowania, smażenia i pieczenia należy stosować olej rzepakowy bezerukowy oraz oliwę z oliwek. Ze względu na korzystne proporcje kwasów tłuszczowych jednonienasyconych do wielonienasyconych nie ulegają szybkiemu utlenianiu. [12,13]

W racjonalnej diecie należy też ograniczyć produkty zawierające izomery trans nienasyconych kwasów tłuszczowych (wyroby ciastkarskie, cukiernicze, margaryny twarde, żywność typu fast-food i produkty z dużą ilością cholesterolu (głównie podroby) które zawierają głównie szkodliwą frakcję LDL.

U dzieci i młodzieży, zmniejszenie spożycia tłuszczu może nastąpić poprzez ograniczenie konsumpcji żywności typu fast-food (frytki, hamburgery, cheesburgery, pizza) oraz chipsów ponieważ produkty te zawierają w granicach 33%- 48% tłuszczu. [10]

Ograniczaj spożycie cukru, słodyczy, słodkich napojów.

Cukier, słodycze oraz słodkie napoje, powinny być stosowane w ograniczonych ilościach. W tej grupie wyróżniamy cukier i wyroby czekoladowe, cukiernicze, ciastkarskie, miód, drzemy marmolady i słodzone napoje. Cukier jest źródłem tylko kalorii. Reszta produktów zawiera oprócz znacznej ilości cukru niewielkie ilości białka i składników mineralnych. Ponadto produkty cukiernicze i ciastkarskie obfitują w tłuszcz.
Ograniczaj spożycie słonych produktów, odstaw solniczkę.

Dla prawidłowego rozwoju młodzieży wskazane jest ograniczanie spożycia soli kuchennej czyli do 5 gramów dziennie . Ilość ta obejmuje zarówno sól w produktach jak i dosalanie i wynosi w 1 płaską łyżeczkę. Aby ograniczyć jej spożycie w potrawach należy zastępować ja ziołami jak majeranek, bazylia, oregano, czosnek, tymianek, czy zielona pietruszka. Ograniczając NaCl należy również spożyciem chipsów oraz paluszków. Spora ilość soli znajduje się w daniach instant jak zupach i sosach w proszku.

Pij codziennie odpowiednią ilość wody.

W celu zachowania optymalnego zdrowia i dobrego samopoczucia należy pamiętać o odpowiedniej ilości płynów. Racjonalne jest wypijanie dziennie co najmniej 1,5 litra wody. W przypadku upalnych i mroźnych dni (ze względu na odprowadzanie wody przez organizm z potem i parą wodną) oraz wysiłku fizycznego podaż płynów powinna być większa. Zaleca się picie wody, niesłodzonych napojów, soków warzywnych i owocowo-warzywnych. Nie zaleca się jednak spożywać słodzonych napojów (nie) gazowanych oraz soków owocowych ze względu na dużą ilość cukrów prostych
w tych napojach.

1.2.4. Podział i rola składników pokarmowych.

Prawidłowe funkcjonowanie, wzrost i rozwój organizmu nie były by możliwe bez składników odżywczych wchodzących w skład produktów spożywczych. Aby organizm młodego człowieka mógł funkcjonować prawidłowo, potrzebuje około 60 różnych składników pokarmowych z czego blisko 40 z nich dostarczanych jest wraz z pożywieniem (składniki egzogenne). Większość składników organizm może wytworzyć samodzielnie z innych związków odżywczych, a więc nie musi ich bezpośrednio dostarczać z żywnością(związki endogenne). Składniki odżywcze można podzielić w zależności od roli jaką pełnią w organizmie. Dzielimy je na trzy grupy:

a) Składniki energetyczne - do tej grupy zalicza się węglowodany, tłuszcze
i niewielka część białek.

b) Składniki budulcowe - w tej grupie mamy białka, lipidy, cholesterol oraz niektóre składniki mineralne (wapń, fosfor, siarka, żelazo i jod).

c) Składniki regulujące – witaminy, błonnik pokarmowy oraz niektóre składniki mineralne. [12,13]

Białka

Białka zbudowane są z aminokwasów i muszą być składnikiem każdej diety. Możemy powiedzieć, iż są najważniejszym składnikiem zawartym w pożywieniu niezbędnym do utrzymania zdrowia i muszą znaleźć się w codziennej diecie każdego człowieka. Pełnią w organizmie wiele kluczowych ról. Stanowią materiał budulcowy tkanek, pełnią rolę nośnika dla niektórych witamin i składników mineralnych, warunkują aktywność enzymów oraz biorą udział w przemianie materii. Spadek odporności, zahamowanie wzrostu oraz spowolnienie rozwoju fizycznego i intelektualnego może być spowodowany niedoborem białka w diecie. Ze względu na pochodzenie białko dzielimy na:

pochodzenia zwierzęcego znajdujące się w produktach takich jak:

- mięso,

- mleko,

- ryby,

- sery,

- drób.

znajdujące się w produktach roślinnych jak:

- produkty zbożowe

- nasiona roślin strączkowych

Ze względu na codzienne ciągłe zapotrzebowanie na białko pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego, nie powinno go zabraknąć w codziennej diecie [14, 15, 23]

Tłuszcze

Tłuszcze mają największą wartość energetyczną ze wszystkich składników odżywczych. Ze względu na pochodzenie dzielimy je na:

roślinne
zwierzęce

Najczęściej występują w postaci stałej. Tłuszcze zwierzęce są nośnikami witamin:
A, D, K. Przeważają w nich kwasy tłuszczowe nasycone, są też źródłem cholesterolu.
Tłuszcze roślinne otrzymuje się przez tłoczenie nasion roślin oleistych, takich jak: rzepak, olej, soja, sezam czy len i kukurydza. Występuje w nich witamina, E przeważają
w nich nienasycone kwasy tłuszczowe, natomiast nie zawierają cholesterolu.
Tłuszcze pełnią w organizmie człowieka wiele istotnych funkcji mianowicie:

- są głównym źródłem energii, obok węglowodanów,

- stanowią zapasowy materiał energetyczny dla organizmu,

- dostarczają niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych – kwasu linolowego
i α – linolenowego,

- stanowią materiał budulcowy dla struktur błoniastych komórek

- wchodzą w skład płynów ustrojowych,

- podnoszą sytość, walory smakowe potraw i wartość energetyczną posiłków

- ułatwiają wypróżnianie

Nadmierne spożywanie tłuszczów zwierzęcych prowadzi do otyłości oraz chorób jej pokrewnych – chorób układu krążenia i cukrzycy typu 2. Dlatego powinny być ograniczane w codziennej diecie. [23, 15].

Węglowodany

Węglowodany w diecie każdego człowieka stanowią główne źródło energii. Dostarczają 50 – 60% energii w codziennej diecie. Magazynowane są w ustroju człowieka w niewielkich ilościach w postaci glikogenu. Występują w postaci cukrów prostych (jedno i dwucukry) jak i węglowodanów złożonych. Najlepiej je spożywać w postaci węglowodanów złożonych (skrobi). Źródłem skrobi są ziemniaki, zboża oraz nasiona roślin strączkowych. Najcenniejsze są produkty z pełnego przemiału które prócz węglowodanów dostarczają błonnika pokarmowego, żelaza, cynku, magnezu oraz witamin z grupy B.[23, 24]

Składniki mineralne

Składniki mineralne należą do związków egzogennych. Niektóre z nich są magazynowane w organizmie i wykorzystane w chwili zapotrzebowania. Rola składników mineralnych to:

- udział w reakcjach biochemicznych

- utrzymywanie równowagi biochemicznej w organizmie.

Składniki mineralne nie są źródłem energii, jednakże bez ich obecności nie mogą zachodzić procesy metaboliczne oraz regulacyjne. Substancje te możemy podzielić na:

makroelementy
mikroelementy.

Pierwiastki zaliczane do makroelementów to: wapń, potas, sód, fosfor, magnez i siarka. Natomiast do grupy mikroelementów : żelazo, jod, fluor, chrom, miedź, jod, mangan, selen oraz cynk. Rola w organizmie i źródła w pożywieniu poszczególnych pierwiastków przedstawia tabela1 i tabela 2. [16, 22, 25]

Tabela 1. Źródła i rola makroelementów [16, 22,25]

Makroelementy	Rola w organizmie	Źródło
Wapń (Ca)	Jest podstawowym elementem budulcowym kości i zębów, Jest odpowiedzialny za przekazywanie impulsów nerwowych w synapsach i generowanie skurczów mięśni poprzecznie prążkowanych oraz mięśnia. Ponadto jest odpowiedzialny za gospodarkę elektrolitową oraz reakcje obronne organizmu. Działa przeciwzapalne, przeciwalergiczne, przeciwobrzękowo.	mleko i przetwory mleczne, fasola, ryby morskie, warzywa liściaste, suszone owoce
Potas (K)	Jest odpowiedzialny za regulację ciśnienia osmotycznego, utrzymywanie równowagi kwasowo-zasadowej. Przekazuje on też impulsy w układzie nerwowo-mięśniowym oraz bierze udział w transporcie aminokwasów i syntezie białek.	owoce, warzywa, ziemniaki, cytrusy, banany, pełnoziarniste produkty zbożowe, kiełki pszenicy, orzechy.
Sód (Na)	Natomiast ten pierwiastek jest odpowiedzialny za utrzymywanie równowagi kwasowo-zasadowej, regulację ciśnienia osmotycznego i bierze aktywny udział w przekaźnictwie nerwowym	sól kuchenna, ryby, pieczywo, drób, żółty ser
Fosfor (P)	Jest elementem budulcowym kości i zębów, stanowi składnik budulcowy tkanki mięśniowej i mózgu. Jest odpowiedzialny za prawidłową pracę serca i nerek, oraz pobudliwość nerwowa. Bierze udział w podstawowych procesach metabolicznych	ryby, mięso, drób, jajka, orzechy, pełne ziarno
Magnez (Mg)	Dzięki niemu funkcjonuje układu nerwowo-mięśniowego, Stanowi budulec kości, zębów i mięśni. Bierze udział w biosyntezie białek oraz procesach enzymatycznych. Ochrania układ enzymatyczny przed mutagennym wpływem środowiska.	nasiona roślin strączkowych, orzechy, morele, banany, figi, kakao, warzywa zielone, produkty zbożowe, podroby
Siarka (S)	Odpowiada za prawidłową strukturę białek. Jest składnikiem białek budujących m.in. włosy i paznokcie, oraz składnikiem witaminy B₁	mięso, orzechy, mleko i przetwory mleczne, nasiona roślin strączkowych

Tabela 2. Źródła i rola mikroelementów [16,22,25]

Mikroelementy	Rola w organizmie	Źródło
Żelazo (Fe)	Stanowi składnik hemoglobiny. Bierze udział w oddychaniu komórkowym i jest składnikiem niektórych enzymów	wątroba, mięso, orzechy, rośliny strączkowe, żółtka jaj
Jod (I)	Stanowi składnik hormonów tarczycy, odpowiedzialnych za metabolizm	jodowana sól kuchenna, ryby morskie, wodorosty
Fluor (F)	Jest składnikiem szkliwa zębów i kości. Ponadto zwiększa gęstość kości.	ryby, żelatyna
Chrom (Cr)	Odgrywa znaczącą rolę w metabolizmie glukozy oraz reguluje stężenie glukozy we krwi. Zwiększa magazynowanie glukozy w mięśniach wspomagając syntezę glikogenu, regulację poziomu lipidów w krwi i wpływa na utrzymanie równowagi pomiędzy poziomem cholesterolu LDL i HDL. Ponadto skutecznie łagodzi objawy hipoglikemii czyli spadku stężenia glukozy we krwi, co zapobiega napadom niekontrolowanego obżarstwa.	otręby, zarodki ziaren zbóż, pełne ziarna zbóż, olej kukurydziany, podroby, mięso, drożdże.
Miedź (Cu)	Bierze czynny udział w procesach krwiotworzenia, udział w wytwarzaniu tkanki łącznej i kostnej, przemianach żelaza, metabolizmie tkanki nerwowej. Wchodzi z skład enzymów - aminooksydazy, która uczestniczy w tworzeniu kolagenu i elastyny oraz tyrozynazy, która jest niezbędna do wytwarzania barwnika melaniny.	wątroba, ostrygi, zielone warzywa, ryby, pełne ziarna zbóż, orzechy, nasiona roślin strączkowych.
Mangan (Mn)	Jest istotnie ważny dla tworzenia tkanki łącznej i kości. Bierze udział w funkcjonowaniu mózgu i trzustki. Odgrywa ważna rolę w procesach rozrodczych. Uczestniczy w wytwarzaniu krwinek czerwonych, Jest skuteczny w leczeniu schizofrenii, oraz jest konieczny jest do prawidłowego trawienia i wchłaniania składników odżywczych.	orzechy, produkty zbożowe z pełnego przemiału, otręby pszenne, ryżowe, fasola, groch, czekolada, herbata-napar, kapusta.
Cynk (Zn)	Jest konieczny do odczuwania smaku i zapachu, metabolizmu alkoholu. Ponadto jest niezbędny dla ponad 200 enzymów, syntezy białek i kwasów nukleinowych. Reguluje rozwój fizyczny i odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie narządów płciowych. Zwiększa produkcję plemników i bierze udział w tworzeniu krwinek czerwonych. Leczy rany i oparzenia, odpowiada za prawidłowe wydzielanie się insuliny przez trzustkę i stężenie witaminy A i cholesterolu, oraz ma swój udział w regulacji ciśnienia krwi i rytmu serca.	mięso, wątroba, jaja, produkty zbożowe z pełnego przemiału, sery podpuszczkowe, fasola, groch, kasza gryczana, orzechy, przetwory zbożowe.

Witaminy

Witaminy to substancje, których organizm człowieka nie może wytworzyć samodzielnie i są potrzebne do zachowania sił witalnych oraz zachowania optymalnego zdrowia. Witaminy są niezbędne do prawidłowego metabolizowania białek, tłuszczów, węglowodanów oraz mikroelementów. To właśnie od witamin zależy większość funkcji życiowych organizmu. Witaminy są potrzebne do zachowania zdrowia oraz prawidłowego wzrostu organizmu. Wyróżniamy 13 witamin, które podzielono na dwie grupy:

Witaminy rozpuszczalne w wodzie,
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach.

Do witamin rozpuszczalnych w wodzie zaliczamy witaminy: z grupy B, PP, C, H oraz kwas foliowy. Natomiast do grupy rozpuszczalnych w tłuszczach, witaminy: A, D, E, K.

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach mogą być magazynowane w ustroju, dlatego ich nadmiar nie może być usunięty szybko z organizmu i może dojść do hiperwitaminozy. Z kolei witaminy rozpuszczalne w wodzie są magazynowane w organizmie człowieka w niewielkich ilościach, a co za tym idzie bardzo trudno jest je przedawkować, a ich nadmiar jest wydalany w sposób bardzo szybki wraz z moczem. [15,16, 22, 23, 24, 25] Rolę i źródła witamin w organizmie przedstawiono w tabelach 3 i 4.

Tabela 3. Źródła i rola witamin rozpuszczalnych w tłuszczach [22, 25]

Witamina	Rola w organizmie	Źródła
Witamina A i prowitamina A	Bierze czynny udział w procesie widzenia, zapobiega zakażeniom skóry, dróg oddechowych, moczowych, przewodu pokarmowego, nadmiernemu rogowaceniu skóry. Ponadto bierze udział w syntezie białek. Wytwarza szkliwo zębów i wpływa na zwiększone wytwarzanie ciał odpornościowych.	tłuszcz rybi tzw tran, wątroba, pełnotłuste mleko, masło, śmietana, sery, żółtka jaj, margaryny wzbogacane, marchwi, dyni, groszku zielonym, fasolce szparagowej, morelach, brzoskwiniach
Witamina D	Wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu kostnego. Reguluje gospodarkę wapniowo- fosforanową. Wpływa na mineralizację kości, oraz wzmacnia system immunologiczny.	- tłuszcze rybie i mięs, jaja, mleko, sery, masło
Witamina E	Jako związek rozpuszczalny w tłuszczach zapobiega utlenianiu witaminy A. Chroni wielonienasycone kwasy tłuszczowe przed utlenieniem. Chroni organizm przed działaniem szkodliwych wolnych rodników. Zapobiega miażdżycy, nowotworom, procesom starzenia i razem z selenem zapobiega stłuszczaniu wątroby, na dodatek przeciwdziała bezpłodności.	- olej słonecznikowy, margaryny wzbogacane, kiełki i zarodki, zielona pietruszka, szpinak, sałata, kukurydza, żółtko jaja, masło, pełne mleko
Witamina K	Bierze udział w wytwarzaniu protrombiny i w procesie krzepnięcia krwi.	Szpinak, sałata, kalafior, kapusta, brukselka, herbata zielona

Tabela 4. Źródła i rola witamin rozpuszczalnych w wodzie [16,22, 25]

Witamina	Rola w organizmie	Źródła
Witamina B₁	Odgrywa zasadniczą rolę w procesach oddychania komórkowego, oraz przyśpiesza gojenie się ran i wykazuje działanie uśmierzające ból.	drożdże piwowarskie, otręby zbożowe, płatki owsiane, kasza gryczana, groch, fasola, soja, orzechy, wątroba, nerki, mózg
Kwas pantotenowy	Warunkuje prawidłowy metabolizm węglowodanów i tłuszczów oraz wytwarzanie energii.	Drożdże, mięso wołowe, mięso wieprzowe, grzyby, nerki, wątroba, jaja, suche nasiona roślin strączkowych, produkty zbożowe
Witamina B₂	Bierze udział w procesach utleniania i redukcji. Odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie narządu wzroku oraz zapobiega powstawaniu zaćmy. Wpływa na odporność organizmu	mleko, jaja, mięso, produkty zbożowe, drożdże piwowarskie, wątroba
Kwas foliowy	Bierze udział w prawidłowym funkcjonowaniu układu krwiotwórczego. Odgrywa zasadniczą rolę w syntezie kwasów nukleinowych i bierze udział w przemianie fosfolipidów.	zielone warzywa, drożdże, wątroba, mięso, ryby, produkty zbożowe, kefir, sery podpuszczkowe
Witamina C	Zapewnia prawidłowe gojenie ran, bierze udział w procesach krwiotworzenia. Zwiększa odporność organizmu, zapobiega miażdżycy i nowotworom przewodu pokarmowego. Odgrywa ważna rolę w przemianie aminokwasów, syntezie hormonów steroidowych, barwników skory (melanin). Jest niezbędna w wytwarzaniu podstawowej substancji tkanki kostnej czyli kolagenu.	owoce dzikiej róży, jagody, cytrusy, agrest, porzeczki, maliny, truskawki, zielona pietruszka, warzywa kapustne, papryka, pomidory, ziemniaki, chrzan, pietruszka
Witamina PP	Bierze udział w utlenianiu komórkowym i przemianie białek, tłuszczów, węglowodanów. Utrzymuje prawidłowy stan skóry , suwa nadmiar cholesterolu z tętnic oraz metabolity związków purynowych. Ponadto wpływa na prawidłowe funkcjonowanie mózgu.	Drożdże, otręby pszenne, wątroba, nerki, mięso, ryby, nasiona roślin strączkowych
Witamina B₁₂	Bierze udział w prawidłowym funkcjonowaniu komórek szpiku, reguluje pracę układu nerwowego i przewodu pokarmowego. Dodatkowo bierze udział w przemianach kwasu foliowego, przemianach białek, tłuszczów i węglowodanów.	wątroba, nerki, mięso, mleko, żółtka jaj
Witamina H	Uczestniczy w syntezie kwasów nukleinowych oraz nukleotydów purynowych. Bierze udział w metabolizmie białek i węglowodanów, oraz pełni rolę czynnika wzrostowego u płodu.	drożdże piwne, wątroba wołowa, czekolada, warzywa strączkowe, grzyby, jaja, orzeszki ziemne
Witamina B₆	Bierze udział w przemianie aminokwasów, węglowodanów i tłuszczów, oraz syntezie serotoniny i adrenaliny.	drożdże, kiełki pszenicy, nasiona roślin strączkowych, wieprzowina, jajka

1.2.5. Charakterystyka posiłków

Racjonalna dieta dla dzieci i młodzieży, ze względu na zwiększone w tym okresie życia zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze powinna zawierać 4 – 5 posiłków codziennie. Posiłki powinny być spożywane o regularnych porach w odstępach 3 – 4 godzinnych a ostatni powinien być zjedzony nie później niż 2 godziny przed snem. Znaczące jest rozłożenie energii na poszczególne posiłki. W celu prostego obrazowego przedstawienia rozkładu posiłków zamieszczono je w tabeli 5.

Tabela 5. Rozkład energii na posiłki

Procent energii przypadający na jeden posiłek
Posiłek
I śniadanie
II śniadanie
Obiad
Podwieczorek
Kolacja

Powyżej przedstawiono dwa modele żywienia. Rozkład energetyczny jest w nich taki w przypadku pierwszych 3 posiłków. Różnica polega na kolacji, w modelu 5 posiłkowym jest ona lżejsza niż w przypadku modelu 4 posiłkowego ze względu na brak podwieczorku. Odstępy między posiłkami nie powinny być dłuższe niż 3 – 4 godziny.

Śniadanie

Każdy uczeń przed wyjściem do szkoły obowiązkowo powinien zjeść śniadanie ze względu na niskie stężenie glukozy we krwi spowodowane spożyciem ostatniego posiłku wiele godzin wcześniej. Podstawą zdrowego śniadania powinno być pieczywo (najlepiej pełnoziarniste lub z dodatkiem ziaren: razowe, graham, pumpernikiel). Niezwykle ważne jest dostarczanie produktów nabiałowych. Najlepszym dodatkiem do I
i II śniadania jest biały ser, żółty ser, jogurt lub kefir, chuda wędlina do tego powinny być dodawane warzywa i owoce. Można je układać na kanapkach lub spożywać w postaci sałatek. Uczniowie podczas przebywania 5 - 10 godzin w szkole powinni zjeść II śniadanie i/lub obiad. W szkołach prowadzone są liczne programy edukacyjne związane z żywieniem, mimo tego odsetek dzieci i młodzieży spożywające posiłek w szkole maleje. Spadek glukozy we krwi jest przyczyną słabszej wydolności fizycznej jak i umysłowej, a spowodowany jest właśnie niespożywaniem posiłku w szkole. Ponadto młodzież która nie spożywa posiłku w szkole częściej skarży się na bóle brzucha, głowy, oraz niżej ocenia swój stan zdrowia.[26]

Obiad

Obiad powinien zawierać jedną porcję produktów zbożowych (najlepiej brązowy ryż, kasza gryczana lub pełnoziarnisty makaron) warzywa powinny stanowić co najmniej 3 porcje (najlepiej w postaci zup, surówek lub gotowanych warzyw). Drugie danie powinno składać się produktów białkowych (chude mięso, drób, sery, jaja, ryby, nasiona roślin strączkowych) w szczególności mięsa drobiowego i ryb pochodzenia morskiego. Te produkty powinny znaleźć się w jadłospisie nastolatka przynajmniej 2 razy w tygodniu. Cielęcinę i wołowinę, ze względu na zawartość żelaza, powinno się spożywać również dwukrotnie w ciągu tygodnia.

Podwieczorek

Podwieczorki powinny być przyrządzane na bazie owoców i produktów mlecznych. Polecane są tutaj sałatki owocowe, budynie i koktajle owocowe z dodatkiem owoców sezonowych.

Kolacja

Kolacje natomiast powinny być lżejsze i mniej obfite od głównych posiłków. Mogą być podawane na zimno, w postaci przekąsek lub jako posiłek ciepły z uwzględnieniem racjonalnych zasad ich przygotowania.

Przykładowy rozkład porcji na posiłki (I śniadanie, II śniadanie, obiad, podwieczorek i kolacja) przedstawiono w tabeli 6. poniżej:

Tabela 6. Rozkład produktów spożywczych na porcje

Posiłek	Grupa produktów	Ilość porcji
I śniadanie:	produkty zbożowe warzywa i/lub owoce produkty mleczne produkty mięsne tłuszcze	2 1 2 1/2 2/3
II śniadanie:	produkty zbożowe warzywa i/lub owoce produkty mleczne tłuszcze	1 1 1 – 2 1/3
Obiad:	produkty zbożowe warzywa i owoce produkty mięsne tłuszcze	2 – 3 2 – 3 1 – 2 2/3 – 1
Podwieczorek:	produkty zbożowe owoce produkty mleczne	1 1 1
Kolacja:	produkty zbożowe warzywa produkty mięsne tłuszcze	1 – 2 2 1/2 1/3

Nieregularne spożywanie posiłków jest przyczyną rozwoju otyłości oraz zwiększa ryzyko nadciśnienia tętniczego, cukrzycy typu 2 czy miażdżycy.

Podjadanie między posiłkami

Długie przerwy między posiłkami i duża aktywność fizyczna są powodem podjadania między posiłkami. Podjadanie może mieć aspekt zdrowotny i korzystny pod warunkiem, że w skład jego diety wchodzą produkty zalecane dla dzieci i młodzieży. Do nich zaliczamy produkty z kilku grup, wśród nich:

warzywa i owoce w postaci surowej lub przetworzonej (desery owocowe, soki warzywne),
produkty mleczne (jogurty, kefiry koktajle)
płatki śniadaniowe
suszone owoce
nasiona roślin (słonecznika, dyni) i orzechy

Produktami których młodzież nie powinna spożywać w ramach przekąsek są:

słodycze (słodkie batony, czekoladki, cukierki, ciastka i ciasta)
słone przekąski (słone paluszki, krakersy, solone orzeszki)
produkty zawierające dużo tłuszczu (frytki, chipsy)
produkty typu fast food (hamburgery, pizza, zapiekanki, hot-dogi)

Podjadanie może być pozytywne, jednak należy pamiętać żeby odstęp między przekąską a głównym posiłkiem nie był krótszy niż 2 godziny. Zbyt krótki czas między przekąską a głównym posiłkiem może być powodem utraty apetytu.

1.3. Normy żywieniowe dla dzieci w wieku szkolnym.

W celu przejrzystego ilustrowania norm dla dzieci i młodzieży na energię, białka, tłuszcze i węglowodany przedstawiono je w tabeli 7.

Tabela 7. Zapotrzebowanie na energie, białko, tłuszcze i węglowodany dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. [8]

Grupa, Płeć, Wiek (lata)	Masa Ciała (kg)	Kcal/dobę²	Białko g/osobę/dobę	Tłuszcze	Węglowodany przyswajalne g/osobę/dobę	Włókno pokarmowe g/osobę/dobę
		Aktywność fizyczna (PAL)		% energii	g/osobę/dobę Aktywność fizyczna (PAL)	Średnie zapotrzebowanie (EAR)
		Mała	Umiarkowana	Duża	Średnie zapotrzebowanie (EAR)	Zalecane spożycie (RDA)
Dziewczęta	7-9	27	1600	1800	2100	23
	10-12	38	2100	2400	2800	31
	13-15	53	2600	3000	3500	43
	16-18	67	2900	3400	3900	44
Chłopcy	7-9	27	1600	1800	2100	23
	10-12	37	1800	2100	2400	32
	13-15	51	2100	2400	2800	45
	16-18	56	2200	2500	2900	54

W celu przejrzystego ilustrowania norm dla dzieci i młodzieży na składniki mineralne przedstawiłem je w tabeli 8.

Tabela 8. Zapotrzebowanie na składniki mineralne dla dzieci i młodzieży szklonej. [8]

Składniki mineralne	Grupa, wiek, płeć
	Dziewczęta
	7-9
	EAR
Wapń (mg)
Fosfor (mg)	500
Magnez (mg)	110
Żelazo (mg)	4
Cynk (mg)	4
Jod (µg)	70
Selen (µg)	23
Miedź (mg)	0,5
Fluor (mg)
Potas (mg)
Sód (mg)
Chlor (mg)

W celu przejrzystego ilustrowania norm dla dzieci i młodzieży na witaminy przedstawiłem je w tabeli 9.

Tabela 9. Zapotrzebowanie na witaminy dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym [8]

Witaminy	Grupa, wiek, płeć
	Dziewczęta
	7-9
	EAR
Witamina A (µg równoważnika retinolu)	300
Witamina E (mg równoważnika alfa- tokoferolu)
Witamina D (µg cholekalcyferolu)
Witamina K (µg filochinonu)
Witamina C (mg)	40
Witamina B1 (mg tiaminy)	0,7
Witamina B2 (mg ryboflawiny)	0,8
Niacyna (mg równoważnika niacyny)	9
Witamina B6 (mg pirydoksyny)	0,8
Foliany (µg równoważnika folianów)	250
Witamina B12 (µg kobalaminy)	1,7
Biotyna (µg)
Kwas pantonowy (mg)
Cholina (mg)

2. Cele pracy

Celem pracy jest ocena sposobu żywienia młodzieży w wieku 16-19 lat, w tym szczególnie.

1. Ocena ogólna sposobu żywienia i nawyków żywieniowych.

2. Zależność sposobu żywienia od płci.

3. Zależność sposobu żywienia od wieku.

4. Samoocena, sposobu żywienia i wiedzy żywieniowej młodzieży.

5. Najczęstsze błędy żywieniowe w ankietowanych.

3. Materiał i metody

Badanie przeprowadzono wśród 200 uczniów szkół ponadgimnazjalnych, gastronomiczno - żywieniowych. Ocenianą grupę stanowiło 104 chłopców i 96 dziewcząt. Badanie przeprowadzono w maju 2011 roku.

Narzędziem badawczym był anonimowy kwestionariusz mojego autorstwa, zawierający dane ogólne tj. płeć, wiek oraz 35 pytań. Kwestionariusz zawierał zarówno pytania zamknięte z możliwością wyboru jednej odpowiedzi jak i otwarte, dotyczące ilości
i jakości spożywanych posiłków, częstotliwości ich spożywania i udziału podstawowych grup produktów w całodziennej racji pokarmowej. Ankietowana młodzież dokonywała też samooceny żywienia w pytaniach 29 i 30.

Podczas analizy wyników każda osoba została poddana indywidualnej ocenie. Każde pytanie zostało ocenione punktami 0 – 2 w zależności od odpowiedzi ankietowanego (tabela 2.). Ankietowani mogli zdobyć 68 punktów (100%), które zostały przydzielane za poszczególne odpowiedzi. Oceny sposobu odżywiania dokonano dzieląc ankietowanych na III grupy w zależności od uzyskanych wyników:

0% – 33% Ocena niedostateczna
34% - 66% Ocena dostateczna
67% - 100% Ocena bardzo dobra

W przeprowadzonej analizie ankietowanych podzielono według kryteriów: płci
i wieku. W obrębie tych grup dokonywano porównań.

Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej przy użyciu programu Microsoft Excel.

4. Wyniki

W badaniu wzięło udział 200 ankietowanych . Przebadano 104 chłopców i 96 dziewcząt w wieku 16 – 19 lat. Stanowi to odpowiednio 52% chłopców i 48% dziewcząt spośród badanej grupy. Dane te ilustruje wykres 1.

Wykres 1. Procentowy udział badanej grupy nastolatków.

Badana grupa podzielona wcześniej na dziewczęta i chłopców została teraz podzielona ze względu na wiek. Podział ten przedstawiono w tabeli 10.

Tabela 10. Struktura wiekowa ankietowanych.

Wiek	Dziewczęta	Chłopcy	Razem	Procent ogółu
16	16	24	40	20%
17	31	26	57	28,5%
18	29	30	59	29,5%
19	20	24	44	22%
Suma	96	104	200	100%

Poprawne odpowiedzi przedstawia tabela 11. przedstawia punktową ocenę na poszczególne pytania.

Tabela 11. Poprawne odpowiedzi

Odpowiedź / Pytanie	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20	21	22	23	24	25	26	27	28	29	30	31	32	33	34	35
A	0	1	0	0	0	0	0	2	0	2	0	2	1	0	0	1	1	0	1	1	0	1	0	0	2	0	0	0	0	2	2	1	0	2	2
B	0	0	2	0	1	0	1	1	0	2	2	1	2	2	0	1	2	2	2	2	2	2	1	2	1	1	0	0	2	0	0	1	0	0	1
C	1	0	2	1	1	2	1	0	1	0	1	0	1	2	1	2	0	2	0	1	1	0	2	2	1	2	1	1	2			1	1	2
D	2		2	2	2	1	1	0	2	0		0	1	0	2	0	0		0	0	0				1	1	2	2				1	2	2
E	2		1	2	2	0	1																											2
F	0			2	0	2	2																											2
G				0		0
H				1
SUMA = 68	2	1	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	1	2	2	2

W celu zweryfikowania sposobu żywienia ankietowani podpowiadali na pytania. Średni procent zamieszczonych odpowiedzi przedstawia tabela 13.

Tabela 12. Procent prawidłowych odpowiedzi na pytania zadane w ankiecie

Nr pytania	% poprawnych odpowiedzi	Pytanie
1	73	Ile posiłków spożywasz w ciągu dnia?
2	59	Czy pierwsze śniadanie w domu spożywasz?
3	72	Co zazwyczaj jadasz na I śniadanie?
4	35	Co zazwyczaj jadasz na II śniadanie?
5	77	Co zazwyczaj jadasz na obiad?
6	20	Czy i co spożywasz na podwieczorek?
7	89	Co jadasz na kolacje?
8	35	Czy posiłki jadasz regularnie?
9	27	Czy zdarza ci się jadać w pośpiechu?
10	72	Czy główny posiłek jadasz wspólnie z rodziną?
11	81	Ile płynów dziennie wypijasz?
12	65	Czy codziennie jadasz I śniadanie
13	65	Jakie potrawy jadasz zazwyczaj na 2 danie?
14	74	Ile razy w tygodniu spożywasz produkty z pełnego ziarna?
15	37	Czy podjadasz między posiłkami?
16	58	Jakiego rodzaju mięso jadasz najchętniej?
17	74	Ile razy dziennie jadasz pieczywo?
18	92	Ile razy w tygodniu jadasz ryż, makarony i kasze?
19	51	Jak często spożywasz mleko i przetwory mleczne?
20	86	Ile jaj zjadasz w ciągu tygodnia?
21	86	Ile razy dziennie jadasz mięso i wędliny?
22	73	Ile razy w tygodniu jadasz ziemniaki?
23	69	Ile razy dziennie jadasz owoce i warzywa (nie licząc ziemniaków)?
24	77	Ile razy dziennie jadasz surowe warzywa i owoce?
25	60	Czym smarujesz pieczywo?
26	77	Jak często jadasz słodycze?
27	60	Jak często jadasz jedzenie typu fast-food?
28	57	Jak często pijesz słodzone napoje gazowane?
29	92	Jak często spożywasz suche warzywa roślin strączkowych?
30	86	Czy uważasz, że posiadasz niezbędną wiedzę by zdrowo się odżywiać?
31	86	Czy uważasz, że zdrowo się odżywiasz?
32	100	Jak często się stresujesz?
33	79	Czy poprawiasz sobie humor lub zwalczasz stres jedzeniem tego co lubisz?
34	42	Czy poza lekcjami wychowania fizycznego uprawiasz jakiś sport?
35	82	Czy stosował-eś(-aś) jakąkolwiek dietę?

Cała grupa badanej młodzieży (200 osób) zdobyła ocenę bardzo dobrą. Średnia poprawnych odpowiedzi wyniosła 88%. Przedstawia to wykres 2.

Wykres 2. Procentowa średnia odpowiedzi badanej młodzieży.

Badaną grupę podzielono ze względu na kilka aspektów:

Podział ze względu na płeć.
Podział ze względu na wiek.

C) Samoocena sposobu żywienia i wiedzy żywieniowej.

Podział ze względu na płeć.

U dziewczynek średni procent poprawnych odpowiedzi wyniósł 92%, natomiast chłopcy średnio uzyskali 84% poprawnych odpowiedzi. Przedstawia to odpowiednio wykres 3. i wykres 4.

Wykres 3. Średnia ocena poprawnych odpowiedzi dziewcząt.

Wykres 4. Średnia ocena prawidłowych odpowiedzi chłopców.

B) Podział ze względu na wiek.

Wszystkich badanych z grupy 200 osobowej podzielono ze względu na wiek. Szesnastolatkowie osiągnęli średnią poprawnych odpowiedzi na poziomie 83%. Grupa siedemnastolatków osiągnęła średni wynik 86% poprawnych odpowiedzi. Gruba osiemnastoletnich uczniów średnio uzyskała wynik 92%. Natomiast w grupie dziewiętnastolatków średni wynik wynosił 91%. W każdej grupie wiekowej młodzież uzyskała ocenę bardzo dobrą. Przedstawiają to wykresy zamieszczone poniżej (wykres 5, wykres 6, wykres 7, wykres 8).

Wykres 5. Średnia ocena młodzieży 16 letniej.

Wykres 6. Średnia ocena młodzieży 17 letniej.

Wykres 7. Średnia ocena młodzieży 18 letniej.

Wykres 8. Średnia ocena młodzieży 19 letniej.

Samoocena sposobu żywienia i wiedzy żywieniowej.

Badana grupa na pytanie: „Czy uważasz, że posiadasz niezbędną wiedzę by zdrowo się odżywiać? ” odpowiedziała twierdząco w 92%. Na pytanie: „Czy uważasz, że zdrowo się odżywiasz?” twierdząco odpowiedziało 86% ankietowanych. Dane te przedstawiają: wykres 9 i wykres 10.

Wykres 9. Odpowiedzi ankietowanych na pytanie „Czy uważasz, że posiadasz niezbędną wiedzę by zdrowo się odżywiać? ”

Wykres 10. Odpowiedzi ankietowanych na pytanie „Czy uważasz, że zdrowo się odżywiasz?”

Najczęstsze błędy żywieniowe grup.

Średnio największe problemy badanej grupie sprawiły pytania zamieszczone
w tabeli nr 13.

Tabela 13. Najmniejszy procent poprawnych odpowiedzi na pytania.

Nr pytania	% prawnych odpowiedzi	Pytanie dotyczące
4	35	II śniadanie – brak spożycia lub niewskazane produkty
6	20	Podwieczorek – brak spożycia lub niewskazane produkty
8	35	Regularne spożywanie posiłków
9	27	Jedzenie w pośpiechu
15	37	Podjadanie
34	42	Sport poza w-f

Aż 65% uczniów nie spożywało, bądź spożywało niewskazane produkty ( dania typu fast- food bądź słodycze) na II śniadanie. Tylko 35% z badanej grupy młodzieży spożywa racjonalne śniadania w postaci kanapek, serków i jogurtów, owoców czy sałatek. Problem II śniadania przedstawia wykres 11.

Wykres 11. Ocena spożycia II śniadania

Młodzież spożywa racjonalny podwieczorek niechętnie. Tylko co piąta osoba (20%) jada na podwieczorek owoce, orzechy oraz budyń czy ciasto. Zdecydowana większość (80%) na podwieczorek zjada czekoladę, kisiele, cukierki, batoniki, żelki bądź nie spożywa go wcale. Problem podwieczorku przedstawia wykres 12.

Wykres 12. Ocena spożycia podwieczorku.

W badanej grupie tylko 35% młodzieży w wieku 16-19 lat zawsze lub zazwyczaj spożywa posiłki. 65% badanej grupy rzadko lub nigdy nie spożywa regularnie posiłków. Częstotliwość spożycia posiłków przedstawia wykres 13.

Wykres 13. Częstotliwość spożywania posiłków.

Przeprowadzone przeze mnie badania wykazują, że 73% młodzieży je zawsze lub zazwyczaj w pośpiechu. Tylko 27% ankietowanych jada powoli. Stosunek jedzenia w pośpiechu do powolnego spożywania posiłków przedstawia wykres 14.

Wykres 14. Stosunek ankietowanych szybko i wolno spożywających posiłki.

Tylko 37% ankietowanych tego nie podjada między posiłkami. Zawsze bądź zazwyczaj podjada między posiłkami aż 63% badanej młodzieży. Stosunek ankietowanych podjadających między posiłkami do niepodjadających przedstawia wykres 15.

Wykres 15. Stosunek ankietowanych podjadających między posiłkami do niepodjadających.

Niespełna 42% badanej młodzieży uprawia aktywność fizyczną w ramach zajęć pozaszkolnych. Natomiast 58% ankietowanych nie wykonuje żadnych chęci podejmowania aktywności fizycznej poza zajęciami wychowania fizycznego. Aktywność fizyczną przedstawia wykres 16.

Wykres 16. Aktywność fizyczna badanej grupy.

5. Dyskusja

Sposób żywienia jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój młodzieży, jak również na stan zdrowia w późniejszych latach życia. Prawidłowe odżywianie warunkuje harmonijne wzrastanie organizmu. W planowaniu jadłospisu istotny jest zarówno aspekt jakościowy jak i ilościowy diety. Tymczasem wiele badań prowadzonych w Polsce i na świecie donosi o negatywnym sposobie żywienia i częstych błędach żywieniowych popełnianych przez nastolatków.

Wśród młodych ludzi powszechny jest siedzący tryb życia dodatkowo potęgowany przez niewłaściwe zbilansowaną dietę i nieregularność spożywanych posiłków. Wszystkie te czynniki przyczyniają się do rozwoju chorób dietozależnych (tj. otyłość prosta, cukrzyca typu II, nadciśnienie tętnicze, choroby układu sercowo - naczyniowego).

Ocena sposobu żywienia i nawyków żywieniowych różnych grup ludności jest częstym problemem poruszanym przez naukę o żywieniu. Szczególnie ważną grupę badawczą stanowi rozwijająca się młodzież, przede wszystkim dlatego, że to właśnie w tym okresie kształtują się nawyki żywieniowe, preferencje dotyczące stylu życia i jakości diety. Ocena sposobu żywienia, nawyków żywieniowych i wykrycie podstawowych błędów żywieniowych pozwoli na oszacowanie skali problemu wśród badanej grupy oraz zaplanowanie działań profilaktycznych (obejmujących np. szeroko pojętą edukację żywieniową).

Istnieje duża zależność między sposobem żywienia, a prawidłowym przebiegiem procesów rozwojowych, utrzymaniem dobrego stanu zdrowia fizycznego i psychicznego oraz odpornością na choroby .W przeprowadzanych badaniach własnych ogólna ocena sposobu żywienia młodzieży wypadła zadowalająco. Młodzież uzyskała 88 % poprawnych odpowiedzi, co zgodnie z przyjętymi kryteriami kwalifikuje do oceny bardzo dobrej. Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że znaczna część ankietowanych stosuje zasady racjonalnego żywienia. Wiele badań przeprowadzonych do tej pory w Polsce wskazuje na nieprawidłowe odżywianie się młodzieży dorastającej. Wyniki badań innych autorów [31,32] prowadzone w grupie młodzieży 13 – 17 letniej, wykazały liczne błędy w sposobie żywienia i występowanie złych nawyków żywieniowych. Takie wyniki otrzymują również inni autorzy prowadzący badania wśród młodszych grup młodzieży. Przykładem są badania Nawrockiej i wsp.[30] w których badano młodzież uczęszczającą do szkół ponadpodstawowych. Wśród ankietowanych również stwierdzono błędy żywieniowe. Różnica miedzy wynikami badań własnych, a wynikami badań innych autorów może wynikać z doboru grupy badanej. Badania własne przeprowadzono m.in. wśród uczniów szkół o profilu gastronomicznym, młodzież ta może mieć większą wiedzę żywieniową, która jest jednym z czynników wpływających na sposób żywienia. W wielu badaniach potwierdzono związek między poziomem wiedzy żywieniowej a pozytywnymi postawami względem żywienia [5].

Wyniki badań dowiodły, że dziewczęta odżywiają się lepiej niż chłopcy. Średnio badane dziewczęta uzyskiwały 92 % poprawnych odpowiedzi, a chłopcy 84 %. Takie rezultaty mogą świadczyć o większym zainteresowaniu dziewcząt tematyką odżywiania i zdrowego stylu życia. Dziewczęta zazwyczaj bardziej kładą nacisk na odpowiednią jakość diety, częściej wybierając warzywa i owoce, chude gatunki mięs, produkty pełnoziarniste i słodkie przekąski. Chłopcy natomiast preferują czerwone mięso, drób, produkty zbożowe z drobnego przemiału, słone przekąski oraz częściej sięgają po produkty typu fast – food. [10, 27]

Analiza przeprowadzonych badań wykazała, że najwyżej ocenianą grupą wiekową jest grupa osiemnastolatków. Ankietowani osiemnastolatkowie uzyskali średnią na poziomie 92% prawidłowych odpowiedzi w kwestionariuszu. Średnio 91% poprawnych odpowiedzi uzyskała grupa dziewiętnastolatków. Najsłabszą średnią poprawnych odpowiedzi stanowiła grupa badanych szesnastolatków, która uzyskała 83% prawidłowych odpowiedzi. Wynika z tego, że poprzez edukację żywieniową w szkołach ponadgimnazjalnych młodzież starsza ma lepszą wiedzę i nawyki żywieniowe, niż młodzież w młodszym wieku.

Ogólna ocena bardzo dobra wszystkich grup ankietowanych ma pokrycie w wysokiej samoocenie ankietowanych. Ponad dziewięciu na dziesięciu ankietowanych (92%) na pytanie „Czy uważasz, że posiadasz niezbędną wiedzę by zdrowo się odżywiać? ” odpowiada
w sposób pozytywny, a 86% badanych na pytanie „Czy uważasz, że zdrowo się odżywiasz?” również udziela odpowiedzi twierdzącej.

Najczęstszymi błędami żywieniowymi młodzieży w wieku szkolnym są błędy związane z niedoborami, nadmiarami żywności, złym zbilansowaniem posiłków oraz nieodpowiedni styl życia.

Niedoborowe żywienie charakteryzuje się mało urozmaiconą i monotonną dietą. Niedobory mogą wynikać ze zbyt niskiego spożycia warzyw i owoców, produktów mlecznych, oraz produktów zbożowych z pełnego ziarna. Nadmierne spożywanie produktów cukierniczych i słodyczy, mięsa i jego przetworów, słodzonych napojów gazowanych, tłuszczów, dań typu fast – food, jak i żywności o dużej gęstości energetycznej
i małej wartości odżywczej jest niewskazane. [20]

Błędy wynikają z trybu życia i zwyczajów żywieniowych. Najczęstsze negatywne zwyczaje żywieniowe to: nieregularne spożywanie posiłków, nadmierne dosładzanie lub dosalanie, niespożywanie śniadań przed wyjściem z domu, niespożywanie posiłku w szkole, zbyt długie przerwy między posiłkami, oraz zbyt mała ilość posiłków.

Błędy mogą też być związane z wartością energetyczną i odżywczą racji pokarmowych. Spotkać się można, z zaniżoną lub zawyżoną wartością energetyczną diety. Nagminne staje się też dostarczanie zbyt dużej energii z tłuszczów i cukrów prostych zwłaszcza sacharozy. Niedostateczna natomiast jest podaż energii z węglowodanów złożonych. Dieta nastolatków charakteryzuje się również zbyt niską ilością spożywanego błonnika, cynku, magnezu, miedzi, wapnia, żelaza, witamin z grupy B, witaminy C
i D oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. [6]

Mimo ogólnej oceny bardzo dobrej, młodzież coraz rzadziej spożywa II śniadania. Przeprowadzone przeze mnie badania wskazują, że tylko 35% spośród wszystkich badanych nastolatków zawsze spożywa śniadania. Wielu autorów podkreśla fakt, że uczniowie przebywający w szkole do 6 godzin powinni zjeść co najmniej II śniadanie i/lub 1 ciepły posiłek. Natomiast uczniowie przebywający w szkole powyżej 6 godzin powinni spożywać dwa posiłki. [7,19]

Podwieczorek powinien być wzbogaceniem odżywczym obiadu, o lekkiej i niewielkiej objętościowo fakturze. Kolejnym błędem żywieniowym popełnianym przez młodzież w 80% jest spożywanie na podwieczorek produktów zawierających same „puste kalorie”, albo nie spożywanie podwieczorku w ogóle. Jedynie co piąty ankietowany na podwieczorek wybiera produkty wartościowe jak budyń, orzechy czy owoce.

Przeprowadzone przeze mnie badania wykazują że posiłki spożywa są w pośpiechu (73%) i o nieregularnych porach (65%). Regularne, powolne spożycie posiłków sprawia, że organizm przyzwyczajony do stałych dostaw energii wykorzystuje ja do prawidłowe funkcjonowania ustroju, przeprowadzania procesów metabolicznych i optymalnego wykorzystania składników odżywczych. Jednym z najbardziej odczuwalnych skutków ubocznych nieregularnego spożywania posiłków i jadania w pośpiechu jest niestrawność. Kęsy pokarmu nie zostają odpowiednio nawilżone śliną, prawidłowo rozdrobnione i są połykane w większych kawałkach niż powinny. Zazwyczaj przez to spożywane są większe ilości pokarmu niż powinny. Pokarm nie zostaje należycie trawiony, dłużej zalega w jelitach i ulega procesom gnilnym. Utrudnia to transport treści pokarmowej w jelitach, jak i jego wydalanie. Następstwem tego jest nieprawidłowe funkcjonowanie układu pokarmowego, wzdęcia, zaparcia, bóle jamy brzusznej. Przede wszystkim przy zbyt szybkim jedzeniu żołądek nie nadąża z przesyłaniem sygnałów do mózgu, informacja o sytości dochodzi zbyt późno. Dlatego osoby jadające w pośpiechu, spożywają za dużo. Może to doprowadzić do otyłości.

Podjadanie może mieć charakter pozytywny pod warunkiem sięgania po wartościowe produkty i w momencie zwiększonej aktywności, lub w momencie zniwelowania przerwy między posiłkami dłuższej niż 3 godziny , natomiast może być jednym z powodów nieregularnego spożywania posiłków. Tylko 37% ankietowanych nie podjada między posiłkami. Zawsze bądź zazwyczaj robi to, aż 63% badanej młodzieży. Młodzież coraz chętniej zamiast sięgać po wartościowe przekąski jak owoce, warzywa, orzechy, czy nawet jogurty, sięga po produkty czekoladki i cukierki oraz przekąski zawierające dużo nasyconych kwasów tłuszczowych i soli jak chipsy czy paluszki. Powszechne jest też jadanie produktów typu fast – food między posiłkami.

Badana młodzież też niechętnie podejmuje jakąkolwiek aktywność fizyczną w ramach wolnego czasu. Przeważająca większość ankietowanej młodzieży 58% preferuje siedzący tryb życia. Niestety tylko 42% ankietowanych uprawia sport. Preferowaną formą aktywności jest jazda na rowerze którą wybiera co ósmy ankietowany. Innymi popularnymi dyscyplinami są biegi oraz basen [28, 29].

6. Wnioski

1 Ankietowana młodzież odżywia się w sposób prawidłowy, cała badana grupa otrzymała ocenę bardzo dobrą.

2 Dziewczęta odżywiają się lepiej od chłopców.

3 Młodzież 18 – 19 letnia odżywia się w sposób bardziej prawidłowy od młodzieży 16 – 17 letniej.

4 Samoocena wiedzy żywieniowej i odżywiania ma pokrycie z realnym sposobem żywienia tej młodzieży.

5 Najczęściej popełniane przez ankietowanych błędy to:

- brak spożycia lub zły dobór produktów spożywanych na II śniadanie i podwieczorek,

- nieregularne i szybkie spożywanie posiłków,

- podjadanie między posiłkami,

- niechętne uprawianie aktywności fizycznej poza zajęciami wychowania fizycznego.

7. Piśmiennictwo

[1] Gertik H. i Gawęcki J.: Słownik terminów żywieniowych- Wydawnictwo naukowe PWN 2001, Warszawa

[2] Jarosz. A.: metody zmiany nawyków żywieniowych i stylu życia. W: M. Jarosz (red.): Praktyczny podręcznik dietetyki. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa. 2010, 143-150

[3] Wajszczyk B., Charzewska J..: Zasady prawidłowego żywienia dzieci w wieku szkolnym. W: M. Jarosz (red.) Obiady szkolne z uwzględnieniem zasad dobrej praktyki higienicznej oraz systemu HACCP dla posiłków szkolnych. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa. 2008.

[4] Charzewska J., Wajszczyk B.: Co powinna zawierać prawidłowa, zbilansowana dieta? Rola urozmaiconej diety. W: M. Jarosz (red.) Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące prawidłowego stylu życia. Instytut Żywności
i Żywienia. Warszawa. 2008.

[5] Chalcarz W., Klemczak L, Krajwski P.: Wpływ wiedzy uczniów zespołu szkół gastronomicznych i ich miejsca zamieszkania na sposób żywienia i stan odżywienia. Roczn. PZH, 1991,3 , 325

[6] Wądołowska L.: Przyczyny zaburzeń zdrowia o podłożu żywieniowym na świecie. W: Gawęcki J., Roszkowski (red.) Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa, 2008.

[7] Rychlik E., Jarosz M.: Znaczenie żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży. W: Jarosz M. (red.) Obiady szkolne z uwzględnieniem zasad Dobrej Praktyki Higienicznej oraz systemu HACCP dla posiłków szkolnych. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa. 2008

[8] Jarosz M., Bułhak – Jachymczyk B (red.).: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.

[9] Wajszczyk B., Charzewska J., Chabros E., Rogalska – Niedźwiedź M., Chwajnowska Z., Fabiszewska J.: Jakościowa ocena sposobu żywienia młodzieży w wieku pokwitania. Problemy Higieny Epidemiologii 2008.

[10] Mojska H., Świderska K., Stoś K., Jarosz M.: Produkty Fast food jako źródło soli w diecie dzieci i młodzieży. Problemy Higieny Epidemiologii 2010.

[11] Flis K.; Konaszewska W.: Podstawy żywienia człowieka . Wydawnictwo Szkolna
i Pedagogiczna Spółka Akcyjna. Warszawa 1986.

[12] Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka . Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2007.

[13] Hasik J., Gawęcki J.: Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Wydawnictwo naukowe PWN Warszawa 2000.

[14] Kłosińska A.: Dobra dieta dla małych i dużych dzieci. Wydawnictwo Media sp.z o.o, Warszawa 2009, 28-85.

[15] Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka . Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2007.

[16] Burda P., Gutowska- Jabłońska M., Rudowska A.: Witaminy i Makroelementy. Prószyński i S - ka SA. Warszawa 1997.

[17] Oblacińska A.: Prawidłowe żywienie dzieci i młodzieży. W: A. Oblacińska, H. Weker (red.), Profilaktyka otyłości u dzieci i młodzieży. Od urodzenia do dorosłości. Help - Med s.c. Kraków 2008, 23

[18] Roszko – Karpisza I., Olejnik B.J., Zalewska M.: „ Wybrane nawyki żywieniowe
a stan odżywienia dzieci i młodzieży regionu Podlasia”. Problemy Higieny Epidemiologii 2011.

[19] Urbańska I., Czrniecka – Skubina E.: „Częstotliwość spożycia przez młodzież produktów spożywczych oferowanych w sklepikach szkolnych”. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2007, 3 (52), 193- 204

[20] Charzewska J., Wajszczyk B.: Co powinna zawierać prawidłowa, zbilansowana dieta? Rola urozmaiconej diety. W: M. Jarosz (red.), Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. Instytut Żywności
i Żywienia. Warszawa 2008, 27 – 43

[21] Strona internetowa:

http://www.izz.waw.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=7&Itemid=5&lang=pl. 30.05.2012 01:40

[22] Socha J., Socha P., Weker H., Neuhoff – Murawska J.: Żywienie dzieci a zdrowie wczoraj, dziś i jutro. Pediatria współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka 2010, 12, 1, 34 - 38

[23] Jarosz M.: Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa 2008.

[24] Kibalenko T.: Żywienie dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Instytut Wydawniczy CRZZ. Warszawa 1980.

[25] Burda P., Gutowska- Jabłońska M., Rudowska A.: Witaminy i Makroelementy. Prószyński i S - ka SA. Warszawa 1997.

[26] Traczyk I.: Warzywa i owoce w codziennym jadłospisie. W: M. Jarosz (red.), Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa 2008, 77 – 89

[27] Wolnicka K., Rychlik E.: Chude mięso, drób, ryby i nasiona roślin strączkowych jako źródło pełnowartościowego białka w diecie. W: M. Jarosz (red.), Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa 2008, 111 - 117

[28] Charzewska J., Chabros E.: Rola aktywności fizycznej i jej wpływ na prawidłowy rozwój fizyczny i stan zdrowia. Ile powinna wynosić optymalna aktywność ruchowa ucznia dziennie i dlaczego? W: M. Jarosz (red.), Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa 2008, 189 – 201

[29] Jarosz M.: Nie zapominaj o ruchu – znaczenie aktywności fizycznej dla zdrowia. W: M. Jarosz (red.), Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa 2008, 273 - 279

[30] Nawrocka M., Kujawska- Łuczak M.: Ocena sposobu odżywiania i aktywności fizycznej wśród uczniów szkół ponadpodstawowych. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii. Poznań 2010

[31] Bromkowska M., Wyka J. Żechałko- Czajkowska A.: Sposób żywienia i wskaźniki lipidowe krwi 15-letnich dziewcząt i chłopców z Wrocławia. Materiały IV Krajowych Warsztatów Żywieniowych. Ocena Żywności i Żywienia. Poznań 2000

[32] Czeczelewski J., Huk-Wielczuk E., Michalska A.: Ocena sposobu żywienia dzieci ze środowiska wiejskiego i miejskiego z terenu południowego Podlasia. Żyw. Człow. Metab. 2001, 28 537-543

8. Streszczenie

Sposób żywienia jest jednym z czynników wpływających na stan zdrowia człowieka. Odpowiednio zbilansowana dieta ma szczególne znaczenie w okresie rozwoju organizmu. Sposób żywienia młodzieży oraz nawyki żywieniowe w znacznej mierze decydują o zdrowiu w późniejszych etapach życia. Wielu badaczy dowodzi, że młodzi ludzie odżywiają się w sposób bezmyślny, a ich dieta charakteryzuje się błędami żywieniowymi i złymi nawykami.

Celem pracy była ocena sposobu żywienia młodzieży w wieku 16 – 19 lat oraz wykrycie podstawowych błędów żywieniowych popełnianych przez młodzież szkolną.

Badanie przeprowadzono wśród 200 uczniów szkół ponadgimnazjalnych o profilu żywieniowym. Badaną grupę stanowiło 104 chłopców i 96 dziewcząt.

Badanie zostało przeprowadzone anonimowo z wykorzystaniem autorskiego kwestionariusza ankiety. Kwestionariusz zawierał łącznie 35 pytań dotyczących sposobu żywienia oraz dane ogólne (płeć, wiek). Ankieta zawierała pytania zarówno zamknięte jak i otwarte. Badana młodzież dokonywała również samooceny sposobu odżywiania (pyt. 29, 30). Każda osoba została oceniona indywidualnie, w zależności od ilości punktów zdobytych podczas testu.

Na podstawie analizy przeprowadzonych badań stwierdzono, że ankietowana młodzież odżywia się racjonalnie. Cała grupa zdobyła łącznie 88% poprawnych odpowiedzi. Wyniki testu wykazały, że dziewczęta odżywiają się lepiej niż chłopcy. Także analiza grup wiekowych wskazała, że młodzież starsza (18, 19 lat) odżywia się lepiej niż młodsza (16, 17 lat). Wysoka samoocena pokrywała się z realnym sposobem odżywiania. Najczęściej popełniane błędy żywieniowe dotyczyły opuszczania posiłków (II śniadanie, podwieczorek), nieregularnego spożywania posiłków i częstego podjadania między posiłkami.

8.Summary

Food habits is one of factors influencing human health. Properly balanced diet is crucial during body growth. Food and eating habits of teenagers mainly determine their adulthood and the following phases of life. Many researchers prove that young people dine frivolously and their diet can be characterized by food mistakes and wrong habits.

The purpose of the research was to assess food habits of teenagers aged 16 to 19 years and to identify basic food mistakes made by school teens.

The research covered 200 students of secondary schools about the nutritional profile, including 104 of males and 96 of females.

Anonymous questionnaire developed by the author has been used for the purpose of the research. The questionnaire consisted of 35 questions in total, plus general data inquiries (gender, age). The questions asked were both open and multiple choice. Research subjects were also requested to assess their eating habits themselves (questions no. 29 and 30). Each person was assessed individually based on the total number of points obtained during the test.

The analysis of the filled-in questionnaires lead to a conclusion that surveyed teenagers dine rationally. The whole group acquired total of 88% of correct answers. The test showed that females eat better than males. Furthermore, analysis showed that older students (18-19 y.o.) have better eating habits than younger students (16-17 y.o.). High self assessment agreed with the true food habits. The most common food mistakes included skipping meals (second breakfast, afternoon tea), irregular meals and eating between meals.

9. Wykaz tabel i rycin

Ryciny:

Rycina 1. Piramida zdrowego żywienia dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym

Tabele:

Tabela 1. Źródła i rola makroelementów.

Tabela 2. Źródła i rola mikroelementów.

Tabela 3. Źródła i rola witamin rozpuszczalnych w tłuszczach.

Tabela 4. Źródła i rola witamin rozpuszczalnych w wodzie.

Tabela 5. Rozkład energii na posiłki.

Tabela 6. Rozkład produktów spożywczych na porcje.

Tabela 7. Zapotrzebowanie na energie, białko, tłuszcze i węglowodany dla dzieci
i młodzieży w wieku szkolnym.

Tabela 8. Zapotrzebowanie na składniki mineralne dla dzieci i młodzieży szklonej.

Tabela 9. Zapotrzebowanie na witaminy dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym.

Tabela 10. Struktura wiekowa ankietowanych.

Tabela 11. Poprawne odpowiedzi.

Tabela 12. Procent prawidłowych odpowiedzi na pytania zadane w ankiecie.

Tabela 13. Najmniejszy procent poprawnych odpowiedzi na pytania.

Tabela 14 Najczęstsze odpowiedzi ankietowanych.

9. Załączniki

Tabela 14. Najczęstsze odpowiedzi ankietowanych.

Nr	Pytanie	A	B	C	D	E	F	G	H
1	Ile posiłków spożywasz w ciągu dnia?	1	2	3	4	5	>5
2	Czy pierwsze śniadanie w domu spożywasz?	Zawsze	Czasami	Nigdy
3	Co zazwyczaj jadasz na I śniadanie?	Nie jadam śniadań	Kanapka	Jajecznica	Płatki z mlekiem	Inne
4	Co zazwyczaj jadasz na II śniadanie?	Nie jadam II śniadania	Zapiekanka, hot-dog, hamburger	Kanapka	Owoc	Jogurt, serek	Sałatka	Baton, czekolada	inne
5	Co zazwyczaj jadasz na obiad?	Nie spożywam	Zupa	2 danie	Zupa+2 danie	Zupa+ 2 danie+ deser	inne
6	Czy i co spożywasz na podwieczorek?	Nie	Baton, czekolada	Budyń	Ciasto	Kisiel	Owoc, orzechy	Żelki
7	Co jadasz na kolacje?	Nie spożywam	Jogurt	Kanapka	Kebab, Pizza, Zapiekana	Ryż, makaron, 2 obiad	Sałatka, warzywa, sok warzywny
8	Czy posiłki jadasz regularnie?	Zawsze	Zazwyczaj	Rzadko	Nigdy
9	Czy zdarza ci się jadać w pośpiechu?	Zawsze	Zazwyczaj	Rzadko	Nigdy
10	Czy główny posiłek jadasz wspólnie z rodziną?	Zawsze	Zazwyczaj	Rzadko	Nigdy
11	Ile płynów dziennie wypijasz?	0-0,5l	1-1,5l	2l i więcej
12	Czy codziennie jadasz I śniadanie	Zawsze	Zazwyczaj	Rzadko	Nigdy
13	Jakie potrawy jadasz zazwyczaj na 2 danie?	Gotowane	Pieczone	Smażone	Surowe
14	Ile razy w tygodniu spożywasz produkty z pełnego ziarna?	0.	1-6.	7-13.	14 i więcej
15	Czy podjadasz między posiłkami?	Zawsze	Zazwyczaj	Rzadko	Nigdy
16	Jakiego rodzaju mięso jadasz najchętniej?	Drób	Wieprzowina	Cielęcina, wołowina	Nie jadam mięsa
17	Ile razy dziennie jadasz pieczywo?	0-1.	2-3.	4-5.	Więcej
18	Ile razy w tygodniu jadasz ryż, makarony i kasze?	0-1.	2-3.	4 i więcej
19	Jak często spożywasz mleko i przetwory mleczne?	Raz dziennie	Kilka razy dziennie	Kilka razy w tygodniu	Rzadziej
20	Ile jaj zjadasz w ciągu tygodnia?	0.	1-2.	3-4.	5 i więcej
21	Ile razy dziennie jadasz mięso i wędliny?	0.	1-2.	3-5.	więcej
22	Ile razy w tygodniu jadasz ziemniaki?	0-1.	2-3.	4 i więcej
23	Ile razy dziennie jadasz owoce i warzywa (nie licząc ziemniaków)?	0-1.	2-3.	4 i więcej
24	Ile razy dziennie jadasz surowe warzywa i owoce?	0.	1-2.	3 i więcej
25	Czym smarujesz pieczywo?	Masło prawdziwe	Margaryna miękka	Nie smaruję	Olej/oliwa
26	Jak często jadasz słodycze?	Kilka razy na dzień	Kilka razy na tydzień	Kilka razy w miesiącu	Rzadziej
27	Jak często jadasz jedzenie typu fast-food?	Kilka razy na dzień	Kilka razy na tydzień	Kilka razy w miesiącu	Rzadziej
28	Jak często pijesz słodzone napoje gazowane?	Kilka razy na dzień	Kilka razy na tydzień	Kilka razy w miesiącu	Rzadziej
29	Jak często spożywasz suche warzywa roślin strączkowych?	Codziennie	2-3 razy w tygodniu	Kilka razy w miesiącu
30	Czy uważasz, że posiadasz niezbędną wiedzę by zdrowo się odżywiać?	Tak	Nie
31	Czy uważasz, że zdrowo się odżywiasz?	Tak	Nie
32	Jak często się stresujesz?	Codziennie	Kilka razy w tygodniu	Kilka razy w miesiącu	Rzadziej
33	Czy poprawiasz sobie humor lub zwalczasz stres jedzeniem tego co lubisz?	Zawsze	Zazwyczaj	Rzadko	Nigdy
34	Czy poza lekcjami wychowania fizycznego uprawiasz jakiś sport?	Basen	Nie	biegi	rower	siłownia	Tenis
35	Czy stosował-eś(-aś) jakąkolwiek dietę?	Nie	Tak

ANKIETA DOTYCZĄCA OCENY SPOSOBU ŻYWIENIA I NAWYKÓW ŻYWIENIOWYCH MŁODZIEŻY.

Ankieta anonimowa.

Badanie przeprowadza student III roku dietetyki PWSZ w Nysie, Dawida Malinowskiego,

w celu zbadania sposobu żywienia i nawyków żywieniowych młodzieży 16 – 19. Ankieta jest anonimowa. Wyniki zostaną wykorzystane do celów naukowych. Kwestionariusz zawiera 32 pytania. Proszę o zaznaczenie prawidłowej odpowiedzi w kółko.

Płeć: kobieta mężczyzna

Wiek:

Waga:

Wzrost:

1. Ile posiłków spożywasz w ciągu dnia:

a)1 b)2 c)3 d)4 e)5 f)powyżej 5

2. Czy I śniadanie przed wyjściem z domu spożywasz:

A)Zawsze b) Czasami c) Nigdy

3. Co zazwyczaj jesz na I śniadanie

a)Nie jadam śniadań b)Kanapka c)jajecznica D)płatki z mlekiem

e)Inne(wypisz)………………………………………………………………

4. Co zazwyczaj jadasz II śniadanie

a)Nie jadam II śniadania B)Zapiekanka, hot-dog, hamburger itd. c)Kanapka

D)Owoc e)Jogurt, serek F)Sałatka G)Baton, czekolada itd.

H)Inne(wypisz)…………………………………..

5.Co zazwyczaj jadasz na obiad

a)Nie spożywam B)Zupa C)2 danie D)Zupa+2danie E)Zupa+2 danie+ deser

Inne(wypisz)……………………………………………….

6.Czy spożywasz regularnie podwieczorek jeśli TAK to proszę o wypisanie

a)Nie b)Tak(wypisz)………………………………………………

7.Czy jadasz kolacje? Jeśli TAK proszę o wypisanie

a)Nie b)Tak (wypisz)………………………………………………………

8. Czy posiłki jadasz regularnie?

a) zawsze b) zazwyczaj c) rzadko d) nigdy

9. Czy zdarza Ci się jadać w pośpiechu?

a) zawsze b) zazwyczaj c) rzadko d) nigdy

10. Czy główny posiłek jadasz wspólnie z rodziną?

a) zawsze b) zazwyczaj c) rzadko d) nigdy

11. Ile płynów dziennie wypijasz?(nie licząc zupy)

a) 0-0,5l b) 1-1,5l c) 2l i więcej

*Ile z nich to woda niegazowana?...........................

12.Czy codziennie jadasz I śniadanie?

a) zawsze b) zazwyczaj c) rzadko d) nigdy

13. .Jakie potrawy jadasz zazwyczaj na 2 danie?

a) gotowane b) pieczone c) smażone d) surowe

14. Ile razy w tygodniu spożywasz ciemne pieczywo i produkty z pełnego ziarna?

a) 0 b)1-6 c)7-13 d)14 i więcej

15.Czy podjadasz między posiłkami?

a) zawsze b) zazwyczaj c) rzadko d) nigdy

16.Jakiego rodzaju mięso jadasz najchętniej?

a) drób b)wieprzowina c) cielęcina, wołowina d) nie jadam mięsa

17.Ile razy dziennie jadasz pieczywo?

a) 0-1 b) 2-3 c) 4-5 d) Więcej

18.Ile razy w tygodniu jadasz ryż, makarony, kasze?

a) 0-1 b) 2-3 c) 4 i więcej

19.Jak często spożywasz mleko i przetwory mleczne*?

a) raz dziennie b) kilka razy dziennie c) kilka razy w tygodniu d) rzadziej

(* Jogurty, kefiry, sery)

20. Ile jaj zjadasz w ciągu tygodnia?

a) 0 b) 1-2 c) 3-4 d) 5 i więcej

21.Ile razy dziennie jadasz mięso i wędliny?

a) 0 b) 1-2 c) 3-5 d) więcej

22.Ile razy w tygodniu jadasz ziemniaki?

a) 0-1 b) 2-3 c) 4 i więcej

23.Ile razy dziennie jadasz owoce i warzywa (nie wliczając ziemniaków)?

a) 0-1 b) 2-3 c) 4 i więcej

24.Ile razy dziennie jadasz surowe owoce i warzywa?

a) 0 b) 1- 2 c) 3 i więcej

25.Czym smarujesz pieczywo?

a) masło prawdziwe b) margaryna miękka c) nie smaruję d) olej/ oliwa

26.Jak często jadasz słodycze?

a) kilka razy na dzień b) kilka razy na tydzień c) kilka razy w miesiącu d) rzadziej

27.Jak często jadasz jedzenie typu fast-food*?

a) kilka razy na dzień b) kilka razy na tydzień c) kilka razy w miesiącu d) rzadziej
(*frytki, hamburgery, zapiekanki itp.)

28.Jak często pijesz słodzone napoje gazowane*?

a) kilka razy na dzień b) kilka razy na tydzień c) kilka razy w miesiącu d) rzadziej

(*oranżady, cola, Pepsi itp.)

29. Jak często spożywasz suche warzywa strączkowe (fasola, groch, soja, soczewica, bób)

a) codziennie B)2-3 razy w tygodniu c)kilka razy w miesiącu

30.Czy uważasz, że posiadasz podstawową, niezbędną wiedzę by zdrowo się odżywiać?

a) tak b) nie

31.Czy uważasz, że zdrowo się odżywiasz?

a) tak b) nie
*Jeżeli NIE, jak sądzisz – co jest tego przyczyną?...............................................................

32.Jak często się stresujesz?

a) codziennie b) kilka razy w tygodniu c) kilka razy w miesiącu d) rzadziej

33.Czy poprawiasz sobie humor, bądź „zwalczasz” stres jedzeniem czegoś, co lubisz?

a) zawsze b) zazwyczaj c) rzadko d) nigdy

34. Czy poza lekcjami wychowania fizycznego uprawiasz sport?

a) tak b) nie

*Jeżeli tak, to ile godzin w tygodniu dodatkowo?

a) 1-2 b) 3-4 c) 5-6 d) 7 i więcej
*I w jakiej formie najchętniej:..................................................................

35.Czy stosowałeś(-aś) jakąkolwiek dietę?* (*jeśli tak to jaką?)
a)nie b)tak………………………………………………………………………………………………..

Załącznik do Zarządzenia Nr 41/2011 z dnia15.12.2011 r.

Rektora PWSZ w Nysie

Nysa, dnia ………………………. r.

…………………………..

imię i nazwisko

…………………………..

kierunek studiów

…………………………..

numer albumu

OŚWIADCZENIE

Stwierdzam, że przedłożoną w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nysie pracę inżynierską/licencjacką*, na kierunku……………………………….……

pt……………………………………………………………………….………………….…………………………………………………………………………………………….

opracowała(e)m samodzielnie i nie naruszyła(e)m osobistych i majątkowych praw autorskich osób trzecich, które chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 1994 Nr 24 poz. 83 z późn. zm.).

Wszystkie przytoczone w pracy teksty dosłowne innych Autorów udokumentowane zostały w formie dopuszczalnych cytatów. Dane, stwierdzenia i poglądy Autorów przytoczone w pracy niedosłownie, opatrzone zostały odpowiednimi odsyłaczami.

Jednocześnie oświadczam, iż na podstawie obowiązujących przepisów prawnych w zakresie odpowiedzialności cywilnej i karnej za naruszenie praw autorskich, przedłożona praca nie była wcześniej publikowana i oceniana oraz, że treść pracy, zapisanej na przekazanym przeze mnie nośniku elektronicznym, jest zgodna z treścią zawartą w wydrukowanej wersji pracy, przedstawionej do obrony.

…………………………

podpis studenta

^*) niepotrzebne skreślić

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Żywienie młodzieży w wieku 16-20 lat, podstawy żywienia
7 - Żywienie młodzieży w wieku 16 - 20 lat, różności, dietetyka, żywienie
Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia dzieci w wieku przedszkolnym (ang )
Ocena sposobu żywienia na podstawie 3 krotnego wywiadu$ h wzór
Kopia Ocena sposobu żywienia na podstawie 3 krotnego wywiadu$ h2
3 JAKOŚCIOWA OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA
5 JAKOŚCIOWO ILOŚCIOWA OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA
Żywienie dzieci w wieku 1-3 lat, !DLA DZIECKA!, ŻYWIENIE DZIECI
Punktowa ocena sposobu żywienia, Szkolne, Hotelarstwo Technikum
4 Ilościowa ocena sposobu żywienia
Ocena sposobu żywienia na podstawie 3 krotnego wywiadu$ h
Żywienie dzieci w wieku 1 3 lat

więcej podobnych podstron

OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA I NAWYKÓW ŻYWIENIOWYCH MŁODZIEŻY W WIEKU – LAT

1.1.2. Nawyki żywieniowe

1.1.3. Prawidłowe żywienie

1.1.4. Zbilansowana dieta

1.1.5. Normy żywienie człowieka

1.2. Charakterystyka żywienia młodzieży

1.2.1. Częste błędy żywieniowe nastolatków

1.2.2. Wpływ racjonalnej diety na prawidłowy rozwój młodzieży.

1.2.3. Zasady racjonalnego odżywiania

1.2.4. Podział i rola składników pokarmowych.

1.2.5. Charakterystyka posiłków

1.3. Normy żywieniowe dla dzieci w wieku szkolnym.

2. Cele pracy

3. Materiał i metody

4. Wyniki

5. Dyskusja

6. Wnioski

7. Piśmiennictwo

8. Streszczenie

8.Summary

9. Wykaz tabel i rycin

9. Załączniki

OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA I NAWYKÓW ŻYWIENIOWYCH MŁODZIEŻY W WIEKU – LAT