Lucjusz Anneusz Seneka

Życie i postać

Lucjusz Anneusz Seneka urodził się między 6 i 3 rokiem p.n.e. w Kordobie, największym ośrodku ówczesnej Hiszpanii, stanowiącej prowincję rzymską. Ojciec jego był znanym w swoim czasie retorem. Kiedy Seneka był jeszcze dzieckiem, ojciec jego przeniósł się do Rzymu, gdzie założył szkołę retoryki.

Seneka otrzymał wszechstronne wykształcenie od najwybitniejszych rzymskich filozofów swego czasu takich jak stoik Attalos, pitagorejczyk Sotion, eklektyk Fabian Papirusz czy cynik Demetriusz. Ze wszystkich swoich nauczycieli Seneka najbardziej cenił jednak stoika Attalosa.

Ulegając namowom ojca, Seneka obrał karierę adwokacką i wkrótce stał się jednym z bardziej cenionych adwokatów w Rzymie. Jego mowy cieszyły się wielkim rozgłosem. Dzięki wielkiej wiedzy i zdolnościom oratorskim szybko wspinał się w górę. Wkrótce też znalazł się na dworze cesarskim jeszcze za panowania Kaliguli. W początkach panowania Klaudiusza Seneka porzuca adwokaturę i ograniczając się do zarządzania swoim ogromnym majątkiem, poświęca się filozofowaniu. W tym okresie powstaje również jego pierwsze dzieło filozoficzne „O gniewie”, w którym zaleca on tłumienie gniewu i głosi miłość bliźniego, wyrozumiałość, przebaczenie. Według filozofa to właśnie gniew jest źródłem zła i niepokoju i powinien zostać podporządkowany rozumowi.

Za sympatie dla idei republikańskich, zresztą bardzo ostrożnie wyrażone, został Seneka wygnany w 41 r. Z Rzymu na Korsykę. Po ośmioletnim wygnaniu Seneka powrócił do Rzymu i otrzymał godność pretora. Wtedy też został wychowawcą dwunastoletniego Nerona. Kiedy w pięć lat później siedemnastoletni Neron został cesarzem rzymskim, Seneka stał się wszechmocnym urzędnikiem i faktycznym rządcą kraju.

W drugim roku panowania Nerona Seneka poświęcił mu swoje dzieło „O łaskawości”, w którym wychwala dobroć Nerona i zaleca mu trzymanie się umiarkowania i republikańskiego ducha w rządzeniu. W 57 r. Seneka otrzymuje najwyższy urząd w cesarstwie – konsulat. Bogactwa jego osiągają w tym czasie zawrotne rozmiary. Z tego powodu dworacy wysunęli Senece oskarżenie o chciwość, o zagarnianie mienia obywateli rzymskich, o to, że jego komfortowe życie przeczy głoszonej przez niego nauce stoickiej. Seneka tworzył we własnej obronie całe traktaty.

Po pożarze Rzymu w 64 r. zaczęło rosnąć oburzenie na Senekę, dlatego też powoli zaczął on odsuwać się od życia politycznego. Gdy nie uzyskał zgody na wyjazd do swoich majętności, przeniósł się do swojej podmiejskiej posiadłości, gdzie pędził samotnie życie.

Rozkład społeczeństwa niewolniczego, intrygi i samowola dworu oraz jego własny los doprowadziły Senekę do utraty wiary w człowieka. W 65 r. został on oskarżony przez swego byłego wychowanka o spisek i skazany na śmierć. Umarł popełniwszy samobójstwo. Posłuszny rozkazowi Nerona przeciął sobie żyły.

Główne założenia filozoficzne

Zadanie filozofii

Seneka kładzie nacisk na praktyczną stronę filozofii, etykę. Bardziej interesuje go praktykowanie cnoty niż teoretyczne wnikanie w jej naturę. Uprawianie filozofii traktuje jako środek do osiągnięcia cnoty. Filozofia ma tworzyć i kształtować ducha, porządkować życie, kierować działaniem oraz wskazywać co należy robić.

Koncepcja natury (żywiołowy materializm)

Zdaniem Seneki w świecie panuje materialna ale zarazem uduchowiona istota rozumna, która objawia się w swoich prawach. Wyrazem tego w świecie jest materia jako coś co go tworzy oraz przyczyna jako coś dzięki czemu wszystko powstaje. Filozof uznaje wieczność i niestwarzalność materii. U podstaw kosmosu znajdują się cztery żywioły- ogień, powietrze, woda i ziemia. Z nimi związane są cztery jakości gorąco, zimno, wilgoć i suchość. To samo zresztą głosili wcześniejsi stoicy.

Na tej podstawie żywiołowego materializmu tworzy Seneka swoją koncepcję natury. Cechuje ją żywiołowy materializm, ruch oraz dynamiczny charakter. Dzieje się to poprzez przenikanie się żywiołów i przechodzenie jednych w drugie. Wszystko to dzieje się cyklicznie i podporządkowane jest bezwzględnej konieczności oraz rytmowi.

Sensualistyczna teoria poznania

Seneka, jako przedstawiciel stoicyzmu, wyznaje sensualizm. Droga poznania rozpoczyna się od rzeczy zewnętrznych, które we właściwy sobie sposób odbierają zmysły i przesyłają rozumowi. Namiętności (takie jak gniew czy miłość) Seneka również pojmuje materialistycznie. Jednak inaczej niż inni stoicy a podobnie do Platona pojmuje on człowieka jako duszę uwięzioną w ciele.

Fatalistyczne, teologiczne rozumienie konieczności, ubóstwienie natury

Filozofia Seneki, wychodząc z uznania panującej w naturze bezwzględnej konieczności i domagając się życia zgodnego z prawami natury, ma charakter fatalistyczny. Wszystko na świecie odbywa się z żelazną koniecznością, panuje w nim nieubłagane prawo natury – los, konieczność, której wszystko jest podporządkowane i której uniknąć nie można.

Wychodząc ze swego pojmowania przyrody, Seneka odrzuca politeizm religii ludowej, interpretując czczone przez nią bóstwa jako symbole i personifikację rozmaitych stron jedynej i twórczej natury. W swoich rozważaniach idealizuje i ubóstwia on naturę. Natura i bóg to jedno i to samo. To wszystko w połączeniu z cyklicznością i koniecznością prowadzi Senekę do przyznania losowi charakteru bóstwa, które panuje nad wszystkimi rzeczami i wydarzeniami. Nic nie może go zmienić. Stąd pokora, wytrzymałość i cierpliwe znoszenie przykrości życiowych są najbardziej odpowiednią postawą dla człowieka

Etyka – poddanie się naturze, indywidualizm

W oparciu o taką koncepcję natury Seneka domaga się całkowitego i dobrowolnego podporządkowania się naturze. Jego zdaniem, szczęście człowieka polega na tym, aby żyć zgodnie z naturą i właściwą jej rozumną koniecznością.

Szczęście, zdaniem Seneki znajduje się w człowieku, a nie poza nim. Przyjemności zmysłowe są zwodnicze i nie dają prawdziwego dobra. Jednak w odróżnieniu do wcześniejszych stoików nie odrzuca on przyjemności zmysłowych i nie żąda wyrzeczenia się bogactwa. Domaga się jedynie rozumnego i umiejętnego korzystania z nich.

Życie człowieka nie mierzy się czasem trwania ale cnotą lub raczej dobrymi czynami. Dobrem jest nie samo życie ale dobre życie. Dlatego też uważa on, że lepiej jest umrzeć niż źle żyć. Natomiast podstawowym celem życia człowieka jest wyrobienie niezmąconego ducha.

Instynkt społeczny

Tą indywidualistyczną koncepcją człowieka Seneka stara się powiązać z zadaniami społecznymi i państwa. Według niego społeczeństwo jest tworem natury i tworzy ono jedną wielką całość, której ludzie są tylko członami. Dlatego też według niego ojczyzną ludzi jest cały świat.

Za podstawowy obowiązek jednostki uważa Seneka nieprzyczynianie się szkody członkom społeczeństw. Żąda on troski o innych, współczucia, miłości bliźniego. Uważa, że i w stosunku do niewolników należy odnosić się humanitarnie. Są oni według niego ludźmi i mają prawo żądać uznania ich praw ludzkich.

Dzieła

Seneka napisał następujące dzieła:

- filozoficzne:

„O łagodności” (De clementa)

„O życiu szczęśliwym” (De vita beata)

„Dialogi” (Dialogi)

„O gniewie” (De ira)

„20 ksiąg listów moralnych” (Epistolarum moralium librii XX)

- przyrodnicze:

„Zagadnienia przyrodnicze” (Quaestiones naturales)

- tragedie:

„Herkules szalejący” (Hercules furens)

„Herkules etejski” (Hercules oetueus)

„Trojanki” (Troades)

„Fenicjanki” (Phoenissae)

„Medea” (Medea)

„Fedra” (Phaedra)

„Edyp” (Oedipus)

„Agamemnon” (Agamemno)

„Tyestes” (Thyestes)

„Oktawia” (Octavia)

Daniel Kowalski SDS

Biliografia

1.Tatarkiewicz Władysław, Historia Filozofii, t. I, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958

2.Copleston Frederic, Historia filozofii, t. I, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1998

3.Bocheński Józef, Zarys historii filozofii, Wydawnictwo Philed, Kraków 1993

4.Seneka Lucjusz Anneusz, Dialogi, tł. Leon Joachimowicz, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1989