FILOZOFIA WYCHOWANIA

U SENEKI MŁODSZEGO

1) TŁO HISTORYCZNE

Seneka żył w czasach panowania pięciu kolejnych cesarzy. Byli nimi: Oktawian August Tyberiusz, Kaligula, Klaudiusz oraz Neron. Rzym był w tym czasie stolicą Imperium, które swoim zasięgiem obejmowało terytorium: Od półwyspu Iberyjskiego na zachodzie do rzeki Łaby na wschodzie. Północną granicę wyznaczały: morze Północne i rzeka Dunaj. Rzymowi podlegały terytorium dzisiejszej Syrii, Izraela, oraz Turcji, Egiptu i Tunezji. Oktawian August

Skupił w swoim ręku całą władzę. Był naczelnym wodzem prokonsulem tj. zarządzającym prowincjami i najwyższym kapłanem. Chcąc pozostawić pozory republikańskiego ustroju

nie zlikwidował Senatu, ale senatorowie w nim zasiadający wykonywali tylko jego polecenia.

Na początku przyznali Oktawianowi tytuł Augusta (łac. augustus) wspaniały, wywyższony

oraz princepsa czyli pierwszego z senatorów.

a) RODZINA W KTÓREJ SIĘ WYCHOWAŁ

Seneka Młodszy (Annaeus Serenus) urodził się w 4 roku p.n.e. w mieście Kordowa w hiszpańskiej prowincji Betyka. Jego ojcem był Seneka Starszy zwany Retorem. Rodzina miała arystokratyczne korzenie oraz nazwisko rodowe Anneus. Matka Seneki Młodszego nazywała się Helwia. Wywodziła się z arystokratycznej rodziny. Miała własny majątek. Seneka Młodszy miał dwóch braci: Novatusa i L.Anneus Mela. Pierwszy podobnie jak Seneka poświęcił się karierze politycznej. W roku 52 został prokonsulem, a w 58 konsulem Archi. W roku 50 został adoptowany przez swojego nauczyciela retoryki Juniusz Galliona.

Natomiast drugi wstąpił na służbę cesarską w randze prokuratora.¹⁾

b) RODZINA, KTÓRĄ ZAŁOŻYŁ

O rodzinie, którą założył filozof widomo nie wiele. Seneka miał w swoim życiu dwie żony.

Pierwsza miała na imię Fulwia. Po jej śmierci filozof poślubił Paulinę. Ona urodziła mu dwóch synów których imiona nie są znane. Więcej wiadomo o jego przyjaciołach. Jednym z nich był Sereneus. Do spotkania przyczynił się pośrednio cesarz Klaudiusz. To on mianował Senekę protektorem. W ten sposób filozof staje się przełożonym Sereneusa. Sereneus był człowiekiem niesłychanie wrażliwym. Łatwo było go zranić. Seneka udzielał mu wielu praktycznych rad. Jedna z nich dotyczyła podejmowania jakichkolwiek działań. Seneka uważał, że przed podjęciem decyzji należy rozpatrzeć trzy rzeczy: własną naturę, charakter spraw, którymi

mamy się zajmować wreszcie charakter ludzi, dla których mamy podjąć nasze działania i tych,

z którymi mamy działać. Następnie podaje argumenty dyskwalifikujące wykonywanie funkcji publicznych. Są nimi: niewystarczające umiejętności wymowy, zbyt mały majątek oraz zły

stan zdrowia. Sereneus jest też przestrzegany przed zbytnim zaangażowaniem się w obowiązki, czego skutkiem może być zniewolenie. Dzisiaj byśmy powiedzieli - pracoholizm.

2) SZKOŁA NAUCZYCIELE

Rodzice zadbali o dobre wykształcenie dla Seneki. Ojciec - miłośnik sztuki oratorskiej

uczył w domu małego Senekę i jego braci retoryki. W wieku szesnastu lat Seneka zaczął swoją filozoficzną edukację. Jego pierwszym nauczycielem filozofii był Sotion. Był on zwolennikiem nauk Pitagorasa. Proponował swoim uczniom zmianę diety. Zachęcał do rezygnacji z jedzenia mięsa by „(…)rozwinąć w sobie żywość umysłu.”²⁾

Sotion pogląd ten zaczerpnął ten pogląd od Sekstiusza ojca, ale powołuje się na nauki Pitagorasa.

Następnie Seneka pobierał nauki u Attalosa. Filozof ten był przeciwnikiem nadmiernego kształcenia. Uważał, że:

„ nazbyt przepełniony umysł rozciąga się tak jak bukłak, traci swoja jędrność.”³⁾

Od Attalosa Seneka dowiedział się, że namiętność może być niebezpieczna. Nauczyciel

za przykład podał psa, który pożera kęsy nie czując przyjemności jedzenia. Attalos uczył

w ten sposób że nadmiar przyjemności jest zły dla człowieka.

Attalos nieświadomie przygotował młodego Senekę do funkcji ministra. Uważał, że kontakt

z filozofią poprawi stan psychiczny uczniów.

Kolejnym nauczyciel Papiriusz Fabianus. Zapoznał on Senekę z poglądami Kwintusa Sekstiusza Nigera - swojego nauczyciela, który jeszcze żył.

Sekstiusz był wykształconym w Atenach filozofem. Pisał i nauczał po grecku gdyż uważał że:

„(…) greka pozostaje jedynym możliwym środkiem pozwalającym na

wyrażanie w adekwatny sposób myśli filozofów.”⁴⁾

Za najważniejsze uważał Sekstiusz kształcenie woli. Dzięki silnej woli człowiek mógł

opanować strach i zaznać spokój ducha. Seneka podobnie jak Sekstiusz uważa, że człowiek łatwo może osiągnąć cnotę. Takie optymistyczne myślenie odróżnia go od ortodoksyjnych stoików.

3) BIBLIOGRAFIA

„O życiu szczęśliwym” 58 r. „O łagodności” 56 r.

„O gniewie” 41 r. „O Opatrzności” w latach 62-63

„O zjawiskach natury” 31

Na język polski przetłumaczono następujące dzieła Seneki:

Listy do Lucyliusza przeł. Wiktor Kornatowski wyd. w 1961 w Warszawie przez PWN ,

Dialogi przeł. Leon Jachimowicz wyd. w 1996 w Poznaniu przez Zysk i S-ka

Myśli przeł. Stanisław Stabryło wyd. w 1987 Krakowie przez Wydawnictwo Literackie,

Klaudiusz i Messalina wyd. 1- Warszawa w 1958 wyd. 2- Warszawa w 1959

O zjawiskach natury przeł. Leon Jachimowicz wyd. w 1969 w Warszawie.⁵⁾

4) JEGO POGLĄDY NA WYCHOWANIE

Seneka uważa, że wychowanie to proces, na który składa się: kształtowanie osobowości, psychiczny i fizyczny rozwój.

„Zauważył, że dla prawidłowego rozwoju dziecka ważne jest, by wychowywało się

w rodzinie prawidłowej. Taka według niego składała się z ojca matki i dzieci.” ⁶⁾

Do obowiązku rodziców należało wpajanie swoim dzieciom cnót i nauka dobrych obyczajów. Rola matki polegała na czuwaniu nad prawidłowym rozwojem emocjonalnym dziecka, otaczanie je miłością i okazywanie czułości. Jest to jedyny metoda rozwinięcia u wychowanka prawidłowych cech osobowości.

Skutkiem braku ich okazywania są zaburzenia psychiczne oraz fizyczne. Filozof przestrzegał matki przed zbytnią opiekuńczością. Jako skutki takiego oddziaływania wymieniał:

- brak umiejętności podejmowania samodzielnych decyzji

- postawa egoistyczna oraz problemy z okazywaniem uczuć

Do obowiązków ojca w wychowaniu należało przekazanie synowi tradycji przodków i umiejętności retorycznych. To ojciec pomagał synowi w początkach kariery politycznej. Do niego należała decyzja, czy nowonarodzone dziecko miało być wychowane czy też zostanie porzucone. Jeśli ojciec wziął noworodka na ręce, znaczyło to, że niemowlę będzie wychowane. Gdy tego nie uczyni dziecko było porzucane.

Zdaniem Seneki rodzice powinni jak najwięcej czasu spędzać ze swoimi dziećmi. Mają wtedy możliwość pokazania im jak w sposób społecznie akceptowany używać przedmioty i narzędzia. Im więcej razy dziecko zobaczy do czego używa się dany przedmiot, tym bardziej

prawdopodobne, że nauczy się nim posługiwać.

Podobnie jak dziś, również w Rzymie w czasach Seneki dzieci miały swoje zabawki.

Chłopcy grali w piłkę, oraz toczyli koło, natomiast dziewczynki bawiły się lalkami.

Znana im była huśtawka. Filozof zwraca uwagę, na to że dzieci w swoich zabawach lubiły naśladować dorosłych:

„ …sprawują urzędy, wymyślają togi obramowane purpurą, pęki rózg i trybunały

sędziowskie”.⁷⁾

Za najlepszą rozrywkę rzymianie uważali pływanie. Dorośli uczyli pływać dzieci od najmłodszych lat. W tym celu cała rodzina wybierała się nad morze. Na plaży dzieci zbierały muszelki i budowały zamki z piasku. Seneka nie zapominał o rozwoju intelektualny młodego człowiek. Jego rozwijaniu najlepiej służyły gry logiczne takie jak szachy czy warcaby.

Ćwiczyły one umysł oraz uczyły zasad współżycia w grupie.

5) OKOLICZNOŚCI ŚMIERCI

Seneka umiera śmiercią samobójczą. Filozof otrzymuje list od Nerona, w którym władca każe mu targnąć się na własne życie. Powodem takiej decyzji cesarza jest obawa o swoje życie.

Będąc najważniejszą osobą w imperium rzymskim Neron angażował się w każdą kłótnię polityczną. Takie zachowanie nie podobało się senatorom o poglądach stoickich. Na ich czele staje Tracjan. Na tronie widzi on Pizona. Seneka nie mogąc zapanować nad zachowaniem Nerona rezygnuje ze służby w pałacu cesarza. Dostaje milczące pozwolenie na opuszczenie dworu. Jednak Neron nie chce tracić nad nim kontroli, śledzi na bieżąco jego poczynania. Decyzja ta wynika z informacji jaka cesarz otrzymuje od jednego ze swoich współpracowników Rzekomo filozof przyjaźnił się z Pizonem - senatorem od czasów cesarza Kaliguli. W przypadku obalenia Nerona nowym władca najpewniej został by Pizon. Miał on wiele zalet: urodę maniery wielkiego pana, a co najważniejsze życzliwość i szczodrość. Obywatele Rzymu znali też jego adwokacki talent. Seneka bez chwili wahania podcina sobie żyły.

6) JEGO SZKOŁA UCZNIOWIE

Seneka jest rzymskim przedstawicielem tzw. średniej szkoły stoickiej. Była to złagodzona

i praktyczna odmiana stoicyzmu. Kierunek ten zapoczątkowali Panecjusz i Posejdoniusz. Nawiązywali oni do nauk Platona i Arystotelesa.

Senekę interesowało dochodzenie człowieka do cnoty. Nawoływał do kształtowania siły woli. Wiedzę traktował jako środek do osiągnięcia cnoty.

Zasługą Seneki jako filozofa jest dostrzeżenie podobieństwa doktryn stoickiej i epikurejskiej oraz połączenie ich w jeden system moralny. Senekę interesowały przede wszystkim problemy etyczne. Starał się rozwinąć zasady filozofii stoickiej. Jego zdaniem należało odrzucić niepokoje życia, nie troszczyć się o majątek i zaszczyty, dbać tylko o spokój i równowagę ducha, które powinny uczynić człowieka obojętnym na wszelkie wstrząsy zewnętrzne.

Najpilniejszym uczniem Seneki był Lucyljusz (Lucilius Iunior) filozof przekazuje mu swoją wiedzę głównie w listach które zaczyna pisać od 62 roku po przejściu na polityczną emeryturę. Lucyljusz poznaje wartość przyjaźni sens cierpienia.

„Seneka dąży do tego by jego uczeń przebył tę samą drogę co on.”⁸⁾

Do przeciwników Seneki można niewątpliwie zaliczyć Kaligulę. Ten rzymski cesarz

Chciał być uważany za wielkiego mówce. Zazdrościł Senece sukcesów, chciał go nawet zabić. Dał jednak wiarę sugestiom swoich doradców, którzy powołując się na zły stan zdrowia (organizm osłabiony chorobami) odwiedli go od tego zamiaru.

7) CO Z JEGO POGLĄDÓW JEST AKTUALNE DO DZIŚ

Seneka podpowiadał rodzicom, czym powinien kierować się sprawiedliwy rodzic w wymierzaniu kar. Po pierwsze powinien podać przyczynę jej wymierzenia. Kara powinna

być dostosowana do winy, nie powinna być za surowa, ani za łagodna. Nie może zapomnieć

o wskazaniu jak zachować się w podobnej sytuacji następnym razem by nie popełnić błędu. Ma to na celu ustrzec dziecko przed popełnieniem błędu w przyszłości. Kary stosujemy dla dobra dziecka. Seneka podkreślał, że wszystkie drastyczne kary, w szczególności cielesne poniżają godność dziecka dla tego jest im przeciwny.

Przestrzegał rodziców przed utratą autorytetu u swoich dzieci. Zalecał matce i ojcu dziecka jednolite postępowanie w tej samej sytuacji.

Dziecka nie będzie nam mówiło: ”A tato mi na to pozwala , a ty mamo nie pozwalasz .” Wychowanek w tej sytuacji będzie inaczej zachowywał się przy matce, a inaczej przy ojcu.

W załatwieniu konkretnej sprawy zwróci się do rodzica, który będzie mu przychylny.

Należy także postępować wedle zasad które się wyznaje, by nie być uznanym za hipokrytę.

Jest to bardzo ważne, jak mówi Seneka szczególnie w okresie dojrzewania. Według filozofa

ten etap życia człowieka charakteryzuje się:

-powstaniem dystansu uczuciowego między nastolatkiem a rodzicem,

jest to czas nie porozumień

- skłonności wychowanka do skrajnych zachować.

Dlatego nie wolno rodzicom zapomnieć o dawaniu swoim pociechom dobrego przykładu postępowania, który będą naśladować. Wynika to z tego, że człowiek w tym wieku próbuje budować swoja tożsamość bezkrytycznie naśladując innych. Często przejmując złe wzorce.

Bibliografia:

1) Seneka Leon Jachimowicz wyd. Wiedza Powszechna Warszawa 1977 s. 29

2) Seneka Pierre Grima wyd. PIW przełożył Jerzy Roman Kaczyński Warszawa 1994 s. 42

3) tamże s.173

4) tamże s.177

5) Seneka Leon Jachimowicz wyd. Wiedza Powszechna Warszawa 1977 s.113-114

6) Seneka- O wychowaniu w rodzinie rzymskiej Ilona Błaszczyk wyd. Akademii Bydgoskiej

Bydgoszcz 200 s 129

7) tamże s. 165

8) Seneka Pierre Grima wyd. PIW przełożył Jerzy Roman Kaczyński Warszawa 1994 s.17

---