NICCOLO MACHIAVELLI

Urodzony 3 maja 1469 roku we Florencji w rodzinie doktora praw, rósł i wychowywał się w atmosferze humanistycznej i kulcie antyku, panujących zarówno w jego rodzinnym mieście, jak i w ojcowskim domu. Jego ojciec gromadził dzieła humanistów i pisarzy antycznych, dlatego też przyszły autor „Księcia” tak często cytował antycznych pisarzy, a lektura ich dzieł zwłaszcza okresu republiki rzymskiej, oraz nauki pobierane u różnych nauczycieli, od których zaczerpnął znajomość łaciny, były głównym przygotowaniem teoretycznym do jego późniejszej działalności politycznej i pisarskiej. Nie miał on żadnych dyplomów uniwersyteckich, jednak zrównoważył to wnikliwością obserwacji i dociekliwością swojego umysłu. Politykę uczynił celem i powołaniem swojego życia. Swe sądy o sztuce rządzenia formował na podstawie dociekliwych obserwacji i aktywnego uczestnictwa we współczesnych wówczas wydarzeniach.

Lata jego dzieciństwa i młodości to okres wielkiego rozkwitu rodzimej Florencji, gdzie formalnie zachowano instytucje republikańskie, jednak władza była praktycznie w rękach Lorenza Medici. Pozycja Florencji była dość dobrze ugruntowana nie tylko we Włoszech, ale także w całej Europie. Na lata dzieciństwa Machiavellego przypadła głośna wyprawa i spustoszenie Volterry, co miało bardzo duże znaczenia dla Florencji. Kolejnym wydarzeniem, które miało wpływ na jego twórczość było zasztyletowanie księcia Mediolanu _ Maria Sforza, który był sojusznikiem Florencji. Na podstawie tego wydarzenia Machiavelli doszedł do wniosku, że : „Nawet niezadowolony z tyrańskich rządów - w momencie grożącego ci niebezpieczeństwa poprze Cię i pójdzie za tobą”.

Niccolo Machiavelli urodził się w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Jego ojciec Bernardo, prawnik, był niskim urzędnikiem swego miasta. To właśnie ojciec wychował go w tradycjach rzymsko republikańskich. Po zakończeniu edukacji, w 1494 r. rozpoczął karierę polityczną w II kancelarii Republiki Florenckiej, odpowiadał za sprawy wewnętrzne, wojsko i niektóre problemy polityki zagranicznej. Był to okres republikańskiej rewolucji słynnego mnicha Girolamo Savonaroli, który niewiele miał wspólnego z renesansowym Włochem. Mnich został spalony na stosie w 1498 r. Machiavelli na tym stanowisku pozostał Az do 1512 r., czyli do końca republiki i powrotu Medyceuszów.

Bez wątpienia, jak już wyżej wspomniałam był wnikliwym obserwatorem i aktywnym uczestnikiem burzliwego życia politycznego Florencji, Rzymu, całych Włoch, Francji, Hiszpanii i Niemiec. Odbył przeszło dwadzieścia misji dyplomatycznych do różnych księstw i miast włoskich, do Francji i Niemiec. Jego kariera polityczna, jak już wspomniałam zakończyła się w 1512 r. i został wówczas pozbawiony wszystkich pełnionych dotychczas funkcji politycznych. Został skazany na banicję, czyli wypędzenie z ojczyzny i spędził wiele lat w małej mieścinie San Casciano w Toskanii. Był włoskim patriotą, który marzył o zjednoczeniu Włoch. Zmarł we Florencji 21 czerwca 1527 roku, w 10 dni po otrzymaniu negatywnej odpowiedzi w sprawie przywrócenia go na dawne stanowisko, miał 58 lat.

BIBLIOGRAFIA:

W swojej pracy zaprezentuje najważniejsze dzieła N. Machiavellego. W czternastoletnim okresie urzędowania napisał on kilka rozpraw mających charakter sprawozdań związanych z jego misjami dyplomatycznymi, czy tez polityką wewnętrzną. Wówczas pisarstwo nie było jego wybitnym talentem. Sytuacja uległa zmianie po odzyskaniu władzy przez ród Medyceuszy, gdyż Machivelli popadł w niełaskę, został oskarżony o spisek i torturowany, wówczas po osiedleniu się w posiadłości w Toskanii skoncentrował się na pisaniu traktatów politycznych, które w większości wydano jednak dopiero pośmiertnie. Paradoksem jest fakt, iż Machiavelli nigdy nie koncentrował się na pisaniu, a to właśnie jedno z jego dzieł przyniosło mu ogromna sławę. Istnieje ponad dwadzieścia różnych interpretacji jego dzieł.

Najważniejsze dzieła:

1. Książę - utwór napisany w 1513 roku, a wydany 1532, jest to niewątpliwie jedna z najważniejszych pozycji w filozofii politycznej; poradnik strategii utrzymania władzy. Traktat ukazujący prawdę o społeczeństwie, państwie i władcy, w którym mowa o tym, że zarówno państwo jak i społeczeństwo są skorumpowane. W dziele tym autor przeciwstawiał się idealistycznym i moralizującym traktatom o cnotach władcy. Krytycy zarzucali autorowi, że odsłania niepowołanym „tajemnice” rządzenia i tajemnice władców. Choć porusza problem władzy, który jest w tamtych czasach często prezentowany, to jednak robi to w zupełnie odmienny sposób, gdyż nie patrzy na niego z punktu widzenia przyjętych z góry wymogów etycznych, ale ukazuje potrzeby państwa i ocenia panujących, czy rządzących w zależności od osiągniętych wyników. Dzieło to było także niejako reakcją pisarza na postępujący rozkład ojczyzny i zawiera szereg praktycznych wskazówek dla hipotetycznego władcy. Autor uważa, że książę powinien stanowić połączenie natury lwa i lisa, gdyż sądzi, że w sytuacji, gdzie praworządność nie wystarcza, należy uciec się do podstępu a nawet obłudy.

2. Historie Florenckie - powstałe w latach 1521-1525. Jest to dzieło składające się ośmiu ksiąg, w których Machiavelli opisuje dzieje Italii od Upadku Cesarstwa rzymskiego, ze szczególnym naciskiem na historię Florencji, a także Ne jej wewnętrzne konflikty społeczne. W utworze tym wspomniał o śmierci Lorenza, który był władcą Florencji, a także o tym jak bardzo ta śmierć załamała obywateli - Boleli przeto bardzo z powodu jego śmierci wszyscy współobywatele, jak tez wszyscy władcy Italii

3. O sztuce wojennej - utwór napisany w 1521 roku. W książce tej autor, miedzy innymi, ostro potępił postępowanie książąt włoskich, którzy bez oporu wydali obcemu monarsze swe twierdze i miasta.

4. Mandragora - utwór napisany w 1513 r. Jest to komedia będąca odzwierciedleniem renesansowych nurtów literackich.

5. Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Tytusa Liwiusza - (1512-1517) utwór jest komentarzem do wielkiego dzieła rzymskiego historyka, Tytusa Liwiusza, Dzieje Rzymu od założenia miasta. Składa się z trzech ksiąg. Księga pierwsza to rozważania dotyczące wewnętrznej struktury republiki, księga druga porusza kwestie działań zbrojnych, zaś księga trzecia porusza problem władzy indywidualnej, przywództwa.

Bez wątpienia jednak najpowszechniejszym i najbardziej cenionym utworem jest Książę, który jest uważany za czołowe dzieło filozofii politycznej, otwierające nowoczesne refleksje nad polityką. W wyniku licznych nieporozumień na temat tejże książki powstał nawet specjalny termin makiawelizm, który oznacza zarówno doktrynę polityczną jak i cechę działania nacechowaną hipokryzja i dwuznaczną pod względem moralnym.

POGLĄDY:

• Fortuna - los

Według Machiavellego o życiu człowieka decyduje los(fortuna). Uważał, że: Ludzie mogą wspomagać los, lecz nie mogą przeciwstawić się jego dekretom; pozwala im on snuć jego wątek, lecz nie przerywać jego nic. Filozof porównywał także fortunę do rzeki, której wylewom w pewnym stopniu można zaradzić i uważał, że - tak samo bywa z losem: wywiera on swą siłę tam, gdzie nie spotyka żadnej tamy. Machiavelli uważał, że fortuna odgrywa decydująca role tam, gdzie ludziom brakuje virtu - pewnej energii do działania, wiedzy i woli. Uważał także, że prócz fortuny o życiu człowieka decyduje także jego przedsiębiorczość, zdolność i aktywność. Sądził, że tylko ludzie odważni mogą uwolnić się spod wpływu fortuny, a co za tym idzie - samodzielnie kierować swoim życiem. Sądził, że właśnie takie osoby mają predyspozycje do rządzenia.

• Moralność, etyka

Filozof dostrzega konflikt pomiędzy dwiema moralnościami, czy też etykami. Nie propaguje co prawda wartości chrześcijańskich, lecz wartości moralne. Jego moralność była moralnością społeczną, lecz nie indywidualną, czyli nakazywaną np. przez Ewangelię. Dla niego istnieją niejako dwa światy : moralności indywidualnej i społecznej. Według niego natura ludzka dyktuje tę druga moralność publiczna, społeczna. Oryginalność filozofa polega na tym, że jako pierwszy wykazał, że istnieją różne wartości, które są równie szlachetne, które nie dadzą się ze sobą pogodzić. Machiavelli nie odrzucał chrześcijaństwa dla pogańskiej etyki starożytności, ani odwrotnie. Sądził, że istnieją one obok siebie i zapraszał do dokonania wyboru pomiędzy dobrym, cnotliwym życiem indywidualnym, a dobrym, spełnionym , przepełnionym sukcesami życiem społecznym. Pogodzenie tych wartości uważał za niemożliwe.

• Polityka

Machiavelli większość swojego życia poświęcił właśnie polityce i od jego nazwiska wywodzi się termin makiawelizm, określany także polityką nie przebierającą w środkach, a przedstawiciele tejże polityki mają bardziej utylitarne niż moralne podejście do interakcji z innymi. Według filozofa dobry władca, czy też polityk zawsze powinien sprawiać pozory apostołów moralności, a także pozory powszechnego pokoju.

• Patriotyzm

Machiavelli w przeciwieństwie do starożytnych filozofów, (jak np. Arystoteles, Cyceron) idealizował ponad wszystko miłość do własnej ojczyzny. Sam mówił, że kocha ojczyznę bardziej niż własna duszę. Uważał, że dla dobra ojczyzny można posunąć się praktycznie do wszystkiego. Według niego w takiej sytuacji nie należy zastanawiać się nad tym, czy coś jest sprawiedliwe, czy też nie, czy coś jest powszechnie uznawane, czy nie okrutne, czy łagodne, należy troszczyc się o swoją ojczyznę bez względu na wszystko.

• Ideał władcy

Machiavelli uważał, że trwałe stworzenie nowego księstwa może się udac tylko za pomocą dwóch sposobów. Pierwszy z nich to, jeśli państwo powstanie dzięki virtu swego twórcy, zaś drugi to jeśli powstanie z woli obywateli. Za przykłady twórców pierwszego sposobu filozof podał Mojżesza, Romulusa itd. Uważał, że władca może stworzyć państwo tylko wtedy, gdy ma za sobą zaufanie ogółu. Akceptacja władcy poprzez lud jest podstawą jakiegokolwiek sukcesu, ażeby taką akceptację władca zyskał musi mieć dużo virtu, czyli odwagi, energii, skuteczności i cnoty. Według niego idealny władca powinien spełniać w miarę możliwości oczywiście żądania władców, a nie możnowładców, gdyż to właśnie poparcie ludu decyduje o trwałości jego rządów - panujący musi mieć lud po swojej stronie, w przeciwnym razie w nieszczęściu znajdzie się bezradny. Jego zdaniem władca powinien być także konsekwentny, który zamiast wygłaszać kazania swoim poddanym na temat moralności, powinien żądać od nich minimum cnoty obywatelskiej, przemawiając do ich rozsądku i interesu. Dobry władca powinien się zatem kierować głównie rozsądkiem. Rządzący powinien także zachęcać swych poddanych do pracy obojętnie, czy na polu, czy też w handlu, czy też na innym polu zawodowym. Autor Księcia w XV rozdziale swojego dzieła zwraca uwagę na to, że nie tylko należy się kierować dobrymi zasadami, ale czasami trzeba także złymi - konieczność stosowania w życiu nie tylko zasad dobrych, lecz używania i dobrych i złych, a to wedle okoliczności. Uważa także, że czasami te złe cechy mogą prowadzić do odniesienia sukcesu - Bywają cnoty pozorne, które wiodą do zguby, i, z drugiej strony, bywają pozorne wady, które w istocie wiodą do bezpieczeństwa i dobrobytu. Machiavelli uważał także, że władca powinien zachować publiczne wzory cnoty, które maskują złe uczynki, które władca musi popełniać. Aby rządy były skuteczne, to złe uczynki powinny być otoczone tajemnicą. Władca powinien zatem zachować pozory łaskawości, prawości i pobożności. Filozof uważał także, że władcy właśnie dlatego, że sprawują tak odpowiedzialną funkcję mają niekiedy prawo kłamać, oszukiwać, zdradzać, dla dobra kraju. Autor uważał także, że jednym z czynników stwarzających potrzebę złego postępowania władcy jest fakt, że nie można liczyć na moralne postępowanie innych ludzi, z którymi wchodzimy w interakcje, dlatego przestrzeganie nakazów moralności jest głupotą i zagraża naszemu przetrwaniu. Według Machiavellego władca powinien mieć w sobie cos zarówno z lwa, jak i z lisa. Nietrudno się domyślić, że chodzi o odwagę, męstwo, ale i o przebiegłość i spryt.

• Utopia

Machiavelli oprócz tego, że był relatywistą, realista, był także utopistą. Miał wizję idealnego modelu społeczeństwa i państwa, jednak od typowych utopistów różniło go to, że interesowała go przede wszystkim droga jaką można dojść do takiego, idealnego modelu. Model ten to społeczeństwo, w którym każdy jest bezpieczny, jest pewien swej wolności i własności, w którym warstwa klas zapewnia zarówno potęgę państwa jak i wolność jednostki. Według utopisty model taki może stworzyć tylko genialna jednostka, którą ześle los.

• Wychowanie, obraz natury ludzkiej

Machiavelli w swojej twórczości nie wspominał raczej typowo o wychowaniu, skupiał się on na działalności politycznej, a także nad cechami idealnego władcy i na tym jak powinien zarządzać swym krajem, ażeby mieć poparcie ludu. Z poglądów tego filozofa jednak można wywnioskować, że istotny był dla niego patriotyzm, sam był zagorzałym patriotą, więc sądzę, że według niego w wychowaniu, to właśnie patriotyzm powinien odgrywać istotną role. Autor Księcia cenił u ludzi także przebojowość, energię, cnotę i skuteczność dlatego też uważam, że na takie cechy również zwróciłby uwagę w wychowaniu. Filozof uważał, że ludzie SA z natury źli, o ile przymus konieczności nie uczyni ich dobrymi. Jednak uważał także, iż ludzie potrafią czynić pożytek ze swych złych instynktów. Sądził, że podstawowymi namiętnościami człowieka są : miłość i zło, jednak według niego zło zdecydowanie przeważa. Uważał także, że ludzie są z natury chciwi i zawistni. Sadził on jednak, że przewaga tych złych instynktów nie jest trwała, lecz ulega zmianie i uważał także, że tej przewadze można zapobiec. Miał on zatem wyrobiony raczej negatywny obraz natury ludzkiej, jednak w swoich poglądach nie do końca zwątpił w naturę człowieka, o czym świadczy fakt, że wyżej przedstawionej przewadze można według niego zapobiec. W związku z tym, że Machiavelli praktycznie całe swe życie poświęcił polityce, jak już wyżej wspomniałam, o wychowaniu w jego twórczości można znaleźć niewiele, filozof skupiał się bardziej na wychowaniu społeczeństwa przez władcę , nie za pomocą umoralniających kazań, ale odwołując się do rozsądku swych poddanych. Uważał, że każdy człowiek powinien rozwijać swoje cnoty obywatelskie i myślę, że te cnoty również odgrywają istotną role w wychowaniu według tego filozofa i myślę, że skupiałby się bardziej na wychowaniu państwowym, ażeby obywatele byli przydatni dla swojego państwa.

KRYTYKA, APROBATA:

Filozofia Machiavellego od samego początku była przez większość odbiorców postrzegana negatywnie, ze względu na swą kontrowersyjność. Do 20. wieku żaden polityk, wódz, czy też mąż stanu nie przyznawał się do zainteresowania, czy tez fascynacji jego dziełami, czy poglądami (może poza Napoleonem). Jego dzieła, poglądy były krytykowane przez władców, wodzów itp. choćby z powodu „ogólnoludzkiej moralności”. Logiczne jest, że żaden władca publicznie nie przyzna się do tzw. „brudnych rąk” i do tego, że nie zawsze postępuje z ogólnie przyjętymi normami. Paradoksem było to, że czasami czołowymi makiawelistami byli najwięksi przeciwnicy jego poglądów, jak np. Fryderyk II Wielki, który zanim objął tron w 1740 roku opublikował „Anty-Makiawela”, gdzie krytykował wskazówki zawarte w Księciu Machiavellego. Król pruski krytykował te poglądy, ażeby zrazić innych, sam natomiast skrupulatnie stosował się do wskazówek twórcy ideału władcy. Wielkimi admiratorami tejże filozofii politycznej byli także współcześni tyrani - Mussolini i Hitler. Gwałtowny atak na jego dzieła rozpoczął się od 1559 roku, wraz ze zwycięstwem kontrreformacji, a wszystkie jego dzieła znalazły się w indeksie ksiąg zakazanych.

ODRODZENIE MAKIAWELIZMU:

Makiawelizm od końca lat 60. ubiegłego wieku przeżywa swój renesans. W 1967 roku Anglik Antoni Jay wydał książkę - „Machiavelli i zarządzanie. Jak głosi podtytuł książki miała ona być pomocna w opanowaniu sztuki utrzymywania się w naszym zorganizowanym świecie. Anglik krytykował współczesne nauczanie zarządzania przedsiębiorstwami i odwoływał się do rad filozofa. W roku 1970 Richard Christe i Florence Geis z Uniwersytetu Columbia wprowadzili do psychologii grę i ankietę opartą na Księciu, która miała pomóc w badaniach skłonności do manipulowania innymi. Następnie odbył się pierwszy kurs dla makiawelistów - kandydatów na menadżerów na Uniwersytecie Cornella w USA. W Europie również został zorganizowany podobny kurs, który odbywał się między innymi we Florencji, czyli ojczyźnie Machiavellego. Do dnia dzisiejszego powstają nowe opracowania myśli społeczno - ekonomicznej tego filozofa.

AKTUALNOŚĆ MAKIAWELIZMU:

Myślę, że o aktualności poglądów Machiavellego nie trzeba specjalnie przekonywać, gdyż jest to widoczne na pierwszy rzut oka. Nie przypadkiem w opinii publicznej istnieje przekonanie, że politycy i dyplomaci w celu osiągnięcia zamierzonych celów posługują się środkami i sposobami, które nie zawsze mają wiele wspólnego z etyką, czy moralnością. Faktem jest, że współcześnie dystans między etyką a polityką powiększa się coraz bardziej, na co wpływ ma oczywiście szerzące się zjawisko globalizacji. Często obserwujemy, że przedstawiciele poszczególnych partii politycznych pomimo, iż głoszą wzniosłe zasady moralne, to niejednokrotnie postępują w sprzeczności z nimi. Nowatorskie wnioski autora Księcia, że nie ma raz na zawsze ustalonych i obowiązujących wszędzie norm i zasad etycznych, a także, że zarówno w polityce jak i etyce nie ma wiecznych prawd, niezmiennych zasad, czy absolutnych autorytetów, wydają się na tyle aktualne, że czytając je odnosi się wrażenie, że zostały opracowane współcześnie.

BIBLIOGRAFIA:

1. Dziś Przegląd Społeczny, pod red. M.F. Rakowskiego, nr.12, grudzień 2001

2. Dziś Przegląd Społeczny, pod red. M.F. Rakowskiego, nr.7, lipiec 2003

3. Machiavelli Mikołaj, Książę. Wrocław 1979

4. Niccolo Machiavelli. Paradoksy losów doktryny. Warszawa 1973

5. Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, pod red. R.E. Goodina i Philipa Pettita, Warszawa 1998

Red. Anita Tomasiak - Brzost, Niccolo Machiavelli paradoksy losów doktryny, Warszawa 1973, str. 10 - 12

Mikołaj Machiavelli, Książę, Wrocław 1979, str. XXXII

Marian Dobrosielski, Aktualność Machiavellego, Dziś Przegląd Społeczny, numer 7. Warszawa 2003, str. 59

Mikołaj Machiavelli, Książę, Wrocław 1979, str. LXVI - LXVII

Red. Anita Tomasiak - Brzost, Niccolo Machiavelli paradoksy losów doktryny, Warszawa 1973, str. 40

Red. Anita Tomasiak - Brzost, Niccolo Machiavelli paradoksy losów doktryny, Warszawa 1973, str. 13

Mikołaj Machiavelli, Książę, Wrocław 1979, str. LII - LIII

Marian Dobrosielski, Aktualność Machiavellego, Dziś Przegląd Społeczny, numer 7. Warszawa 2003, str. 61-62

Wojciech Rudny, Renesans makiawelizmu, Dziś Przegląd Społeczny, numer 12. Warszawa 2001, str. 131-132

Mikołaj Machiavelli, Książę, Wrocław 1979, str. LXVIII - LXXIII

Mikołaj Machiavelli, Książę, Wrocław 1979, str. 67 -68

Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, pod redakcją Roberta E. Goodina i Philipa Pettita, Warszawa 1998 str. 546-550

Mikołaj Machiavelli, Książę, Wrocław 1979, str. LXII

Wojciech Rudny, Renesans makiawelizmu, Dziś Przegląd Społeczny, numer 12. Warszawa 2001, str. 131-133

Marian Dobrosielski, Aktualność Machiavellego, Dziś Przegląd Społeczny, numer 7. Warszawa 2003, str. 55- 60

---