8. Estetyka poza estetyką

1. Zarzuty względem tradycyjnej estetyki jako filozofii sztuki.

• Welsch występuje przeciwko tradycyjnemu, wąskiemu rozumieniu i praktykowaniu estetyki jako filozofii sztuki: w takim ujęciu pole estetyki jest ograniczone do pola sztuki i cała sytuacja estetyczna jest budowana w oparciu o punkt wyjścia, jakiego dostarczają dzieła sztuki

• nie jest w stanie sprostać wyzwaniu sztuki XX-wiecznej i współczesnej

• zagubienie źródłowego impulsu estetyki: Baumgartenowskiej idei „poznania zmysłowego” i „myślenia estetycznego”

/(Estetyka jako filozofia sztuki miała pozornie odgrywać rolę adwokata sztuki, poszukiwać i dostarczać sztuce (która utraciła swe funkcje społeczne i uległa autonomizacji) nowego uzasadnienia, uznania kulturowego. W istocie jednak polegała na użyciu sztuki jako narzędzia zapewnienia jedności samej filozofii. Estetyka jako filozofia sztuki operowała ogólnym pojęciem sztuki, zakładającym, że wszystkie dzieła sztuki posiadają jedną, wspólną istotę i dają się do niej sprowadzić. Zakładała istnienie jednej, ogólnej, ahistorycznej esencji sztuki oraz istnienie stałej relacji między filozofią a sztuką)

Tradycyjna estetyka nie nadaje się do analizy sztuki, która jest radykalnie historyczna, zdarzeniowa i różnorodna, sztuki, która wciąż na nowo generuje i transformuje swoje pojęcie i swoje praktyki („Sztuka jest definicją sztuki”; jest to meta- lub hiper-definicja sztuki wg. J. Kosutha).

„Nie ma czegoś takiego, jak »naturalna«, istotowa i stała relacja między filozofią i sztuką”. Istnieje jedynie wielość płynnych, zmiennych relacji, zależnych od historycznych uwarunkowań i konkretnych przypadków.

Konieczność analizy konkretnych przypadków – relacji między sztuką i filozofią w poszczególnych praktykach artystycznych (estetyka jako nauka o tym, co jednostkowe). Tradycyjna filozofia sztuki zakładała, że istnieje współmierność między filozofią i sztuką, że w sztuce i w filozofii manifestuje się ta sama prawda, a w efekcie filozofia może zasadnie mówić o sztuce i wyrażać pojęciowo jej prawdę

Welsch odrzuca ten pogląd, ale też krytykuje tezę przeciwną, o radykalnej niewspółmierności filozofii i sztuki. Uważa, że współczesna sztuka na różne sposoby wchodzi w styczność ze współczesną filozofią, jest nią wręcz „nasycona” (→ związek z konceptualizacją i dyskursywizacją sztuki w XX w.). Powiązania filozofii i sztuki wynikają z ich szerszego, wspólnego kontekstu kulturowego.

Artyści i artystki inspirują się filozofią i dyskursami teoretyczno-krytycznymi, traktują je jako kreatywne bodźce, repertuary motywów, języki autointerpretacji: wielość artystycznych sposobów użycia teorii

Zmiana sposobu odniesienia estetyki do sztuki

Trzeba na nowo, każdorazowo, w analizie konkretnych praktyk, wynajdować sposób (sposoby) analizowania sztuki przez filozofię

„Poznanie zmysłowe” i „myślenie estetyczne” jako narzędzie odniesienia do powszechności aspektów estetycznych życia i procesów estetyzacji rzeczywistości

Zadanie przekroczenia wąskich ram tradycyjnej estetyki, wykroczenie poza analizę fenomenów artystycznych i objęcie całości pola zjawisk estetycznych, od percepcji zmysłowej i niektórych zjawisk życia codziennego, aż po problemy etyczne i polityczne

1. Projekt estetyki poza estetyką.

• projekt transformacji dyscypliny: estetyka powinna nie tylko w nowy sposób odnieść się do różnorodnych i dynamicznie zmieniających się form sztuki współczesnej, ale też zająć się analizą zjawisk pozaartystycznych – procesów estetyzacji powierzchownej i głębokiej

• „estetyka – jako instancja refleksji nad estetycznością – musi dziś szukać estetyczności również w takich sferach, jak świat życia codziennego, polityka, ekonomia, ekologia, etyka czy nauka. Krótko mówiąc, musi brać pod uwagę nową konfigurację estetyczności”.

• będzie to też z pożytkiem dla samej sztuki, która w XX w. i współcześnie nieustannie na różne sposoby wkracza w relacje z różnymi sferami pozaartystycznymi

• polisemia terminu „estetyczny” (zbiór znaczeń powiązany „podobieństwem rodzinnym”): zmysłowo-elewatoryjny (uszlachetnianie zmysłowości), aisthesis jako doznawanie (hedonizm) i spostrzeganie (poznawczo-teoretystyczny), subiektywny, cechujący się jednością i harmonią, kallistyczny, kosmetyczny, pojetyczny, artystyczny, wrażliwy, estetystyczny, wirtualny

• estetyka powinna obejmować wszystkie sfery, do których odsyła ten zbiór znaczeń

• konieczność praktykowania estetyki jako dyscypliny inter- i transdyscyplinarnej

1. Konieczność wyjścia ku analizie zjawisk estetycznych poza polem artystycznym.

• Tradycyjna estetyka nie nadaje się do analizy sztuki, która jest radykalnie historyczna, zdarzeniowa i różnorodna, sztuki, która wciąż na nowo generuje i transformuje swoje pojęcie i swoje praktyki („Sztuka jest definicją sztuki”; jest to meta- lub hiper-definicja sztuki wg. J. Kosutha).

• „Nie ma czegoś takiego, jak »naturalna«, istotowa i stała relacja między filozofią i sztuką”. Istnieje jedynie wielość płynnych, zmiennych relacji, zależnych od historycznych uwarunkowań i konkretnych przypadków.

• Konieczność analizy konkretnych przypadków – relacji między sztuką i filozofią w poszczególnych praktykach artystycznych (estetyka jako nauka o tym, co jednostkowe)

1. Typy estetyzacji.

• Estetyzacja: współcześnie mamy do czynienia z istnym boomem estetycznym, od indywidualnej stylizacji, przez kształtowanie wyglądu przestrzeni publicznej, aż po ekonomię i sferę teorii naukowych. Rzeczywistość jest coraz bardziej przekształcana estetycznie, ale też sama jest w coraz większym stopniu traktowana jako konstrukt estetyczny, jako dzieło

• dwa typy estetyzacji:

  1. „powierzchowna” :

• estetyczne zdobienie, upiększanie, „osładzania” życia codziennego i przestrzeni publicznej.

• świat staje się sferą „przeżywania”, liczy się „przeżycie”

• estetyzacja ma tu charakter powierzchowny, jest to upiększanie spłycające, w którym dominują „płytkie” wartości estetyczne: przyjemność, rozrywka, używanie bez konsekwencji

• nie jest to realizacja awangardowego programu transformacji życia w oparciu o zasady sztuki nowoczesnej, ale rozciągniecie na całą rzeczywistość kulturową tradycyjnego modelu sztuki jako swoistej „dekoracji” życia, jako „pięknego pozoru”

• styling przedmiotów użytkowych i otoczenia człowieka w społeczeństwie (post)industrialno-konsumpcyjnym

• estetyzacja sfery ekonomii, produkcji i cyrkulacji towarowej, reklamy itd.: tzw. styling estetyczny produkcji i sprzedaży

• nobilitacja estetyczna produktu, wyposażenie go w „wartości miękkie” → wartość użytkowa, wartość wymienna, wartość estetyczna (emocjonalna, semantyczna, ideowa, stylowa, wspólnotowa, ekologiczna itd.)

• kupowanie stylu życia, image'u, opcji do wykreowania samego siebie: konsument nabywa przede wszystkim aurę estetyczną, a ubocznie produkt, będący jej nośnikiem

• zamiana funkcji towaru i opakowania, „hardware'u” i „software'u”: produkt, który był hardwarem, jest tylko dodatkiem, a estetyka, która niegdyś była softwarem, dziś jest już głównym przedmiotem zakupu i konsumpcji

  1. „głęboka”

• estetyzacja materialności

• zabiegi estetyczne nie tylko przekształcają dziś gotowe materie, ale też kształtują samą ich strukturę: pojawianie się kolejnych technologii materiałowych, elektronicznych i cyfrowych, dzięki którym klasyczny „hardware”, materia, staje się produktem estetycznym

• „Dzięki inteligentnej ingerencji w mikrostrukturę materii rzeczywistość materialna jest przeobrażalna w każdym swoim włóknie. Z punktu widzenia współczesnych technologii, rzeczywistość jest zbudowana z najbardziej transformowalnego, najbardziej giętkiego tworzywa. Nawet ekstremalne twardości materiałowe są owocem stosowania miękkich, estetycznych procedur”.

• estetyzacja medialna

• świadomość indywidualna i zbiorowa jest kształtowana i zapośredniczana przez massmedia

• odrealnienie mediatyzowanej rzeczywistości: „rzeczywistość prezentowana przez media staje się ofertą [możliwość przełączenia programu], która aż po swą substancję jest wirtualna, manipulowalna, modelowana estetycznie”.

• rekonfiguracja medialna aisthesis i sensorium: przemiany zmysłowości i form postrzegania pod wpływem nowych (mass)mediów

• styling podmiotu i form jego życia

• estetyzacja egzystencji indywidualnej, zarówno na poziomie powierzchownym, jak i głębokim

• styling ciała i psychiki: estetyczne doskonalenie ciała (salony piękności, chirurgia estetyczna, fitness, kulturystyka itd.), „renesans duchowości”, estetyczna spirytualizacja psychiki - kursy medytacji, New Age itd.

• perspektywa estetyzacji za pomocą technologii genetycznych

• estetyzacja etyki, etyka autokreacji

• estetyzacja epistemologiczna (kognitywna) – poznania, wiedzy, prawdy i rzeczywistości

• zalążki już u Baumgartena w idei estetyki jako nauki o poznaniu zmysłowym

• Kant, Krytyka czystego rozumu, „Estetyka transcendentalna”: 1. wszelkie doświadczenie świata ma charakter estetyczny, gdyż jest doświadczeniem zmysłowym – zachodzi w czasie i przestrzeni, które są formami zmysłowymi wszelkiego doświadczenia; 2. podmiot poznający świat jest aktywy, konstruuje swe doświadczenie rzeczywistości, wprowadzając do niej formy zmysłowości oraz pojęcia intelektu i formując za ich pomocą materię wrażenia

• Nietzsche: rzeczywistość jaka jest nam dostępna w doświadczeniu poznawczym jest naszym własnym konstruktem, tworzonym za pomocą środków pojetyczno-metaforycznych; program nadania pojęciom-metaforom, za pomocą których poznajemy świat większej zmienności, złożoności, różnorodności i elastyczności

• tzw. „konstruktywizm” w różnych nurtach teorii poznania i naukach szczegółowych w XX w.: „rzeczywistość nie jest czymś niezależnym od poznania, czymś z góry danym jako stała wielkość, lecz stanowi przedmiot zabiegów konstrukcyjnych” → naszemu poznaniu nie jest dany żaden „nagi fakt”, który nie byłby ukształtowany przez określoną teorię czy interpretację

• pojęcie „pięknej teorii” w fizyce: spójnej i koherentnej

• „Zwrot estetyczny”: w nowożytności rolę „pierwszej filozofii” (refleksji nad fundamentem bytu bądź esencją rzeczywistości) pełniła epistemologia, teoria poznania. W efekcie estetyzacji epistemologicznej rolę tę przejmuje estetyka. Oznacza to jednak podważenie samej idei „pierwszej filozofii” jako odkrywania danego fundamentu lub esencji rzeczywistości. Świat nie ma żadnej istoty, jest otwartą, plastyczną przestrzenią kreacji

• Podłożem wszelkich procesów estetyzacyjnych jest estetyzacja epistemologiczna: „Poznanie i rzeczywistość w istocie okazały się strukturami estetycznymi – i właśnie to generalnie przygotowało nas na wszelką estetyzację”.

1. Relacja między estetyzacją i anestetyzacją.

• Anestetyka – dotyczy stanu, w którym zniesieniu ulega odczuwanie, stanowiące elementarny warunek estetyki. To stan braku doznań, utraty, ograniczenia lub wykluczenia możliwości doznawania (od fizycznego otępienia do duchowej ślepoty).

• anestetyka jest koniecznym i komplementarnym wymiarem estetyki w procesie estetyzacji

• totalna, globalna estetyzacja prowadzi do anestetyzacji

• powody leżące w tradycyjnej estetyce: bezwarunkowa pochwała piękna i jego absolutyzacja, wykluczenie innych wartości estetycznych i pozaestetycznych

• „Jedno z podstawowych praw estetycznych głosi, że nasza percepcja wymaga nie tylko ożywiania i pobudzania, ale też postojów, pauz, sfer spoczynku. Prawo to skazuje na niepowodzenie panoszącą się dzisiaj tendencję do upiększania wszystkiego. Totalna estetyzacja przeradza się we własne przeciwieństwo. Gdy wszystko ma piękny wygląd, nic nie jest piękne; ciągłe identyczne bodźce rodzą otępienie, estetyzacja przechodzi w anestetyzację. Zatem właśnie argumenty estetyczne przemawiają za przełamaniem zamętu estetyzacyjnego. W warunkach hiperestetyzacji niezbędne stają się »ugory estetyczne«”.

• „Obojętność estetyczna staje się racjonalną i wręcz nieuniknioną postawą, która pozwala się bronić przed natrętną wszechobecnością estetyczności. Strategią przetrwania staje się anestetyzacja – to, że odmawiamy percepcji niebiańsko ładnego środowiska”.

• „U wielu współczesnych rodzi się tęsknota za nie-estetycznością, ochota na pauzy i zakłócenia estetyczne, pokusa, żeby wyjść poza powszechne nadawanie wszystkiemu ładnego wyglądu. Jeśli sztuka ma dziś jakieś zadanie w przestrzeni publicznej, to […] takie, by powstrzymywać tę narastającą estetyzację, stwarzając pośród hiperestetyczności pustynie i pustkowia estetyczne”.

1. Projekt kultury „ślepej plamki”.

• projekt krytycznej kultury „ślepej plamki”, skierowanej przeciwko utopii kultury totalnie estetycznej, prowadzącej do znieczulenia estetycznego – i społecznego

• akt estetyczny, akt ukształtowania w określony sposób rzeczywistości jest zawsze aktem wykluczenia, stłumienia innych możliwości estetycznych: „widzieć coś oznacza zawsze nie widzieć czegoś innego”

• kultura „ślepej plamki”, kształtowanie wrażliwości estetycznej, to szkoła inności, uwrażliwienie na relacje estetyki i anestetyki, uświadamianie konstytutywnego dla estetyki wykluczenia, otwarcie na pluralizm i różnice, ochrona przed absolutyzacją estetyczną

• pytanie, które może inspirować Welsch: czy możliwa jest jakaś alter-estetyzacja?