pięta

JAN PĘTA

PEDAGOGIKA CZASU WOLNEGO

Wyższa Szkoła Ekonomiczna Warszawa 2004

Recenzja:

prof. dr hab. Edward Erazmus dr Krzysztof Lubański

SPIS TREŚCI

Projekt okładki: Paweł Łazarczyk

Korekta: mgr Henryk Kucharski

Opracowanie techniczno-graficzne: mgr Patryk Remiszewski

/&> ^Wfe^€opyright by DrukTur Sp. z o.o., Warszawa 2004

r V - ■ : Y

ISBN 83-86990-82-1

Druk i oprawa:

Zakład Wydawniczy DrukTur

02-536 Warszawa, ul. Narbutta 27A

tel. (022) 849-62-08

WSTĘP 7

Rozdział 1

ZJAWISKO CZASU WOLNEGO 11

Ustalenia terminologiczne w definiowaniu czasu wolnego 11
Budżet czasu 17
Podstawowe kryterium wydzielenia czasu wolnego

z budżetu czasu 20

Kwestia bezinteresowności działań 22
Praca zawodowa jako kryterium podziału budżetu czasu 23
Badanie budżetu czasu 27

Rozdział 2

ZNACZENE ZDROWOTNE ODPOCZYNKU 30

Istota odpoczynku 30
Przyczyny przewlekłego znużenia i przemęczenia 32
Odpoczynek nocny i dzienny 36
Warunki dobrego odpoczynku 37

Rozdział 3

ZNACZENE WYCHOWAWCZE, ZDROWOTNE

I KULTUROTWÓRCZE ZABAWY 41

Istota zabawy i jej funkcja wypoczynkowa 41
Rola zabawy w życiu człowieka 45
Kompensacyjna funkcja zabawy 48

Rozdział 4

ZNACZENE WYCHOWAWCZE, ZDROWOTNE

I KULTUROTWÓRCZE PRACY NAD SOBĄ

JAKO FUNKCJI CZASU WOLNEGO 52

Istota pracy nad sobą 52
Znaczenie wychowawcze pracy nad sobą

w czasie wolnym 55

3. Znaczenie zdrowotne pracy nad sobą

w czasie wolnym 57

4. Znaczenie kulturotwórcze pracy nad sobą

w czasie wolnym 60

Rozdział 5

HISTORIA PROBLEMATYKI CZASU WOLNEGO 62

Czas wolny w okresie prehistorycznym 62
Spędzanie czasu wolnego w starożytności 65
Formy wczasowania w wiekach średnich 69
Czas wolny a problemy społeczne epoki nowożytnej 76

Rozdział 6

WSPÓŁCZESNE FORMY SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU

NAJCZĘŚCIEJ PRAKTYKOWENE 81

Turystyka 81
Sport 87
Środki masowego przekazu 92

Rozdział 7

KORZYSTANIE Z INSTYTUCJI KULTURALNYCH

JAKO WSPÓŁCZESNA FORMA

POŻYTECZNEGO ZAGOSPODAROWANIA

WOLNEGO CZASU 100

Kultura 100
Instytucje kulturalne o ograniczonym zasięgu

społecznym 103

Teatr 105
Filharmonia 106
Wystawa 108
Muzeum 109

Rozdział 8

FORMY SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU

O OGRANICZONEJ POPULARNOŚCI 112

Samokształcenie 112
Amatorstwo artystyczne 114

4

Majsterkowanie i amatorstwo techniczne 117
Hodowla amatorska 118
Zabawy i kontakty towarzyskie 120
Kolekcjonerstwo 121
Aktywność społeczna 124

Rozdział 9

PRZEJAWY NIEWŁAŚCIWEGO SPĘDZANIA

CZASU WOLNEGO

128

Przemoc i agresja wśród młodzieży 129
Subkultury młodzieżowe 133
New Age - Nowa Era w dziejach świata

a wychowanie 142

Sekty 144
Problemy egzystencjalne dzieci ulicy 149
Próby wyjaśnienia przyczyn przemocy i agresji 153
Profilaktyka i rewalidacja zachowań dewiacyjnych

i patologicznych 161

8. Wychowanie do wczasów jako czynnik

zmniejszenia agresji 165

Rozdział 10

169

PEDAGOGIKA I JEJ METODY BADAWCZE

Pedagogika jako nauka 169
Budowa pedagogiki i jej miejsce w systemie nauk 173
Źródła i metody badań pedagogicznych 176
Współzależność pedagogiki i innych nauk 180
Pedagogika czasu wolnego 183

Rozdział 11

188

WYCHOWANIE DO WCZASÓW

Wychowanie jako kształtowanie osobowości 188
Charakterystyka osobowości 190
Składniki osobowości wewnętrznej 192
Wychowanie do wczasów

jako kształtowanie osobowości 205

Metody wychowania do wczasów 206
Wychowawca czasu wolnego 210

Rozdział 12

ROLA ŚRODOWISK WYCHOWAWCZYCH

W PROCESIE WYCHOWANIA I SOCJALIZACJI

W CZASE WOLNYM 213

Środowisko wychowawcze 213
Rola intencjonalnych środowisk wychowawczych

w procesie wychowania i socjalizacji w czasie wolnym 216

3. Rola naturalnych środowisk wychowawczych

w procesie wychowania i socjalizacji w czasie wolnym 222

4. Środowisko lokalne i jego znaczenie wychowawcze 229

Rozdział 13

HARCERSKIE WZORY SPĘDZANIA

WOLNEGO CZASU 234

Organizacje młodzieżowe jako szczególne instytucje
wychowania do wczasów 234

Historia powstania i rozwoju harcerstwa

jako systemu wychowania młodzieży 239

3. Harcerstwo podczas drugiej wojny światowej

i w okresie powojennym 243

Harcerski styl spędzania wolnego czasu 247
Sylwetki wychowawców i organizatorów harcerstwa 253

Rozdział 14

EDUKACJA PERMANENTNA

I ELEMENTY ANDRAGOGIKI 260

Edukacja permanentna 260
Podstawowe pojęcia i zagadnienia andragogiki 261
Przedmiot i struktura andeagogiki 264
Zadania poznawcze andragogiki 269

BIBLIOGRAFIA 272

WSTĘP

Pedagogika czasu wolnego jest przedmiotem nauczania na Wydziale Turystyki i Rekreacji w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Warszawie. Celem kształcenia jest: 1) zapoznanie studentów z podstawowymi pojęciami dotyczącymi czasu wolnego i pedagogiki, intencjonalnych i naturalnych środowisk wychowawczych, procesu wychowania i socjalizacji, edukacji ustawicznej, andragogiki i rekreacji; 2) uświadomienie studentom współczesnych problemów związanych z racjonalnym wykorzystaniem czasu wolnego, wymagających pilnych analiz, sugestii i rozwiązań; 3) przygotowanie studentów do umiejętnego i wartościowego zdrowotnie, moralnie i kulturalnie spędzania czasu wolnego i dążenia do uzyskiwania wyższej jakości życia.

Kształcenie obejmuje następujące treści: Pojęcie czasu wolnego oraz jego znaczenie wychowawcze, zdrowotne i kulturotwórcze. Historia problematyki czasu wolnego. Rola intencjonalnych i naturalnych środowisk wychowawczych w procesie wychowania i socjalizacji w czasie wolnym. Edukacja ustawiczna w kulturze fizycznej. Elementy andragogiki. Przemiany społeczne a zmiany w sferze rekreacji.

Tematyka zajęć z pedagogiki czasu wolnego obejmuje różne aspekty czasu wolnego: terminologiczne, historyczne, pedagogiczne, psychologiczne i socjologiczne. Niniejszy materiał opracowany został z myślą maksymalnego przybliżenia jego treści do programu kształcenia studentów z tego przedmiotu w WSE. Tematyka i kolejność poszczególnych rozdziałów w ogólnym zarysie zgodne są z chronologią kształcenia lecz rozdziały te nie stanowią odrębnych jednostek leksykalnych w ścisłym tego słowa znaczeniu. Pozwala to na twórcze wykorzystanie materiału przez nauczycieli i studentów.

Pierwsze cztery rozdziały obejmują problematykę czasu wolnego, a w szczególności jego pojęcie oraz jego znaczenie wychowawcze, zdrowotne i kulturotwórcze. Dokonano w nich ustaleń terminologicznych w definiowaniu czasu wolnego, sprecyzowano współczesne pojmowanie czasu wolnego jako składnika budżetu czasu ogólnego, rozpatrzono niektóre zagadnienia dobrowolności i bezinteresowności wczasowania oraz zagadnienia znaczenia zdrowotnego, wychowawczego i kulturotwórczego czasu wolnego, wynikającego z realizacji w czasie wolnym czynności pełniących funkcję odpoczynkową, ludyczną i samokształceniową.

W rozdziale piątym zamieszczono informacje dotyczące historii problematyki czasu wolnego - przegląd zajęć wolnoczasowych od prehistorii, poprzez starożytność i wieki średnie po epokę nowożytną. Opis hipotetycznych sposobów spędzania czasu wolnego w okresie prehistorycznym powiązano z oczywistymi zmianami aktywności fizycznej ludzi w cyklu dobowym (dzień -noc), kilkunastodniowym (polowania na grubą zwierzynę - odpoczynek po udanym polowaniu) i rocznym (lato - zima). Spędzanie wolnego czasu w starożytności scharakteryzowano na przykładzie trzech państw starożytnych: Egiptu, Grecji i Rzymu, zwracając szczególną uwagę na czynności ludyczne obywateli wolnych. Opis form wczasowania w średniowieczu poprzedzono charakterystyką epoki, która byk wyjątkowo niejednorodna na przestrzeni wieków, w szczególności wielkie różnice występowały pomiędzy okresem wczesnego średniowiecza i schyłkowym. Problematykę związaną z narastaniem czasu wolnego w epoce nowożytnej poprzedzono krótką charakterystyką epoki, w której rozwinęły się formy wczasowania aktualne do dnia dzisiejszego oraz powstała nowa gałąź nauki - pedagogika czasu wolnego.

Opisowi współczesnych form spędzania wolnego czasu poświęcone są kolejne cztery rozdziały, przy czym trzy z nich (szósty, siódmy i ósmy) dotyczą form pożytecznych, natomiast jeden (dziewiąty) dotyczy przejawów niewłaściwego spędzania czasu wolnego. W rozdziale tym opisane zostały zagrożenia w rozwoju młodego pokolenia Polaków wynikające z rozprzestrzeniania się nagannych moralnie form wczasowania, a także z niekorzystnego rozwoju w naszym kraju sytuacji gospodarczej, politycznej i społecznej w minionych kilkunastu latach. Wskazano również kierunki niwelowania tych zagrożeń.

Ostatnie pięć rozdziałów dotyczy różnych aspektów wychowania, do wartościowego spędzania czasu wolnego. Rozdział dziesiąty obejmuje problematykę pedagogiki jako nauki o wychowaniu, w tym budowę pedagogiki i metody badawcze oraz jej miejsce w systemie nauk oraz ogólne informacje o pedagogice czasu wolnego. Jest bowiem oczywiste, że trudno mówić

pedagogice czasu wolnego i szczegółowo rozpatrywać metody wychowania
do wczasów bez uprzedniego poznania podstaw pedagogiki jako nauki.
W rozdziale tym przedstawiono więc źródła pedagogiki i ich opracowywanie,
przyrodnicze i humanistyczne metody badania oraz współzależność pedagogi
ki i innych nauk, w szczególności takich jak humanistyczne, filozoficzne
teologiczne. Badania te dają możliwość kształtowania indywidualnego świa
topoglądu zgodnego z naturą i potrzebami człowieka i tworzą podbudowę
teoretyczną wychowania do pożytecznego spędzania czasu wolnego. W koń-

cowej części rozdziału zamieszczono definicję i podstawowe tezy pedagogiki czasu wolnego.

W rozdziale jedenastym rozpatrzono psychologiczne aspekty wychowania, to jest problematykę wychowania jako kształtowania osobowości człowieka ze szczególnym uwzględnieniem wychowania do wczasów. Scharakteryzowano osobowość i składniki osobowości wewnętrznej (temperament, inteligencję, potrzeby, motywacje i postawy) będące podstawowym przedmiotem oddziaływań wychowawczych. Opisano także działalność pedagogiczną w sferze wychowania do wczasów, metody wychowania do wczasów oraz scharakteryzowano wychowawcę czasu wolnego.

Rozdział dwunasty poświęcony jest socjologicznym aspektom czasu wolnego. Obejmuje problematykę pedagogiki społecznej pod kątem wychowania środowiskowego, a w szczególności roli intencjonalnych i naturalnych środowisk wychowawczych w procesie wychowania i socjalizacji w czasie wolnym. W omówieniu roli środowisk intencjonalnych uwzględniono szkołę będącą środowiskiem życia i intencjonalnym środowiskiem wychowawczym oraz klub, świetlicę, settlement, dom społeczny i dom kultury. Omawiając natomiast rolę środowisk naturalnych szczególną uwagę zwrócono na rodzinę i zakład pracy.

W rozdziale trzynastym opisano harcerskie wzory spędzania wolnego czasu. Opis ten poprzedzony został krótkim omówieniem dwudziestowiecznych organizacji młodzieżowych, które wywierają przemożny wpływ na sposoby spędzania wolnego czasu w młodości i kształtują wzorce zachowań człowieka na całe życie, oraz historii powstania i rozwoju harcerstwa jako systemu wychowania młodzieży. W dalszej części omówiono harcerski styl spędzania czasu wolnego i wychowanie do wolnego czasu przez harcerstwo. W części tej zaprezentowano także sylwetki wybitnych polskich wychowawców i organizatorów harcerstwa.

Rozdział czternasty obejmuje niektóre elementy edukacji permanentnej i andragogiki. Wykazana została konieczność kształcenia przez całe życie, wyjaśnione pojęcie edukacji permanentnej i wymienione jej podstawowe zadania. Ponadto rozpatrzono podstawowe pojęcia andragogiki jako dyscypliny naukowej, zdefiniowano jej przedmiot i strukturę, omówiono zagadnienia poznawcze. Wyeksponowano przy tym jedną z subdyscyplin andragogiki stosowanej, jaką jest andragogika czasu wolnego.

Spośród źródeł zamieszczonych w spisie literatury do głównych należy zaliczyć dwie książki Aleksandra Kamińskiego: Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza i Funkcje pedagogiki społecznej, podręcznik akademicki dla pedagogów napisany według koncepcji i pod redakcją naukową Stanisława Kawuli Pedagogika społeczna, dokonania - aktualność -

perspektywy oraz książkę Stefana Kunowskiego Podstawy współczesnej pedagogiki. Do opracowania niektórych partii materiału wykorzystano też materiały Elżbiety Woźniakowej Pedagogika czasu wolnego Aleksandra Ka-mińskiego oraz Anny Zawadzkiej Aleksandra Kamińskiego koncepcja czasu wolnego - moje odczytanie z wydawnictwa Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Tadeusz Kotarbińskiego z Zielonej Góry pt. Koncepcja czasu wolnego Aleksandra Kamińskiego z 1995 roku. Ostatni rozdział opracowano na podstawie książek: Ryszarda Wroczyńskłego Edukacja permanentna i Lucjana Turosa Andragogika ogólna.

Przy opracowaniu niniejszej wersji wydawnictwa wykorzystałem cenne uwagi zawarte we wnikliwych recenzjach profesora Edwarda Erazmusa i doktora Krzysztofa Lubańskiego, którym tą drogą pragnę wyrazić moją głęboką wdzięczność. Recenzenci swoją wiedzą i zachętą oraz jakże potrzebną krytyką przyczynili się do przebudowy jego układu i zmiany rozkładu akcentów w stosunku do pierwotnej wersji. Pomogli też wyeliminować różne merytoryczne i formalne niedoskonałości.

Rozdział 1

ZJAWISKO CZASU WOLNEGO

1. USTALENIA TERMINOLOGICZNE W DEFINIOWANIU CZASU WOLNEGO

Istnieje wiele definicji czasu wolnego, lecz w znaczeniu potocznym najkrócej i najczęściej określa się go jak w tabeli 1.

Tabela 1

Definicja potoczna czasu wolnego

Czas wolny jest to czas bez obowiązków, przeznaczony na zajęcia dowołne

Czas ten wypełniany jest aktywnością, w którą człowiek angażuje się z własnej woli (po wypełnieniu swoich obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych). Jest on częścią czasu ogólnego, kategorią ilościową.

Na oznaczenie treści aktywności ludzkiej w czasie wolnym, a także funkcji i znaczenia czynności czasu wolnego, należy dokonać niektórych ustaleń terminologicznych, przyjmowanych przez większość badaczy tego zjawiska. Są to następujące terminy: wczasy, odpoczynek, zabawa, praca nad sobą, rozrywka, gra, wypoczynek, hobby i rekreacja. Dla ustalenia wzajemnej zależności tych terminów i ich zakresu znaczeniowego można posłużyć się schematem blokowym (tabela 2).

Tabela 2

Zakres znaczeniowy pojęć przydatnych w definiowaniu czasu wolnego

	Rekreacja (wczasy)
	Wypoczynek	!
		Zabawa
Odpoczynek		Rozrywka Gra
		Hobby

Zauważamy, że terminy rekreacja i wczasy są terminami najszerszymi. Możemy je rozdzielić na dwie części dwojako. W ich ramach mieści się wypoczynek i praca nad sobą z jednej strony, lub też odpoczynek i hobby -z drugiej. Z kolei na wypoczynek składa się odpoczynek i zabawa, a zajęcia hobbystyczne z kolei mogą dotyczyć czynności zabawowych lub pracy nad sobą (samodoskonalenia). Zabawę (czynności ludyczne) można natomiast podzielić na rozrywkę i grę. Każda z wymienionych funkcji (grup czynności) czasu wolnego może być realizowana na wiele sposobów, np. są różne rodzaje rozrywek, gier, hobby. itd. A oto krótka charakterystyka każdego z tych pojęć.

Słowo rekreacja wydaje się być powszechnie znane i rozumiane. Jego kontekst znaczeniowy nie jest dyskusyjny w powszechnym rozumieniu. Budzi natomiast kontrowersje przy próbie naukowego uściślenia tego terminu. Początkowo sfowo to byfo rozumiane wąsko, jako popołudniowy wypoczynek uczniów (chłopców) mieszkających w szkołach z internatem, pod opieką i przy czynnym udziale wychowawców. Następnie traktowane byfo jako synonim wypoczynku i ewoluowało dalej w kierunku rozszerzenia definicji o szereg zajęć nie mających z pozoru charakteru rekreacyjnego.

Dzisiejsza charakterystyka tego pojęcia, przy nadal istniejących pewnych rozbieżnościach interpretacyjnych, najogólniej odnosi się do wszelkich zajęć podejmowanych w czasie wolnym, tj. stosowane jest zamiennie ze stowem wczasy rozumianym szeroko. Rozbieżności polegają na tym, że zgodnie z etymologią termin rekreacja oznacza odradzanie (odnowę, odtwarzanie) sił fizycznych i psychicznych (łac. recreatio, od re-creo - odtwarzam, tworzę na nowo, przywracam postać pierwotną, siły, itp.). Zatem ściśle rzecz ujmując zakres jego treści powinien być węższy, co odpowiada pojęciu wypoczynek, czyli odpoczynek wraz z zabawą, ale bez pracy nad sobą. Rozszerzanie zakresu znaczeniowego rekreacji nie jest jednak błędem, gdyż zazwyczaj poprawnie sformułowany kontekst wyraźnie informuje o znaczeniu w jakim to słowo zostało użyte. Wyżej przyjęto szerokie znaczenie tego terminu.

Sfowo wczasy we współczesnym języku polskim kojarzy się z niektórymi formami organizacyjnymi zagospodarowania urlopu w miejscach sprzyjających regeneracji sił, jako synonim instytucji wypoczynkowej (domu wczasowego) lub czynności wypoczywania. W innym znaczeniu terminu tego używali przedwojenni badacze problematyki czasu wolnego i używają go do dziś, choć trzeba przyznać z pewnymi oporami. Używali go w znaczeniu staropolskim, znacznie szerszym - jako wypełnienie treścią (czynnościami, aktywnością) czasu wolnego - czynnościami wczasowania (odpoczynek, zabawa i praca nad sobą). Jest to pewna niedogodność, bowiem w powszechnym odczuciu

12

wczasy oznaczają nadal odpoczynek i rozrywkę, jako zabawę w węższym znaczeniu, natomiast z wyraźnym zredukowaniem dobrowolnej pracy nad rozwojem własnej osobowości. Niedogodność ta staje się jednak niewielka jeśli weźmiemy pod uwagę stopniowe rozszerzanie się zakresu pojmowania tego terminu (np. wczasy niedzielne, świąteczne). Przyjmując zatem szerokie znaczenie tego terminu, tj. jako czynności wczasowania, do których zaliczymy wypoczynek i pracę nad sobą w ramach czasu wolnego. Stawiamy zatem znak równości pomiędzy czynnościami wczasowymi i rekreacyjnymi, co upoważnia do stosowania terminów wczasy i rekreacja zamiennie.

Wypoczynek przez zbieżność fonetyczną w języku potocznym, a także w niektórych opracowaniach fachowych, myli się z odpoczynkiem. Jest to

0 tyle zrozumiałe, że obydwa sposoby wczasowania należą do form zagospo
darowania czasu wolnego i ich realizacja często polega na wykonywaniu tego
samego zestawu czynności. Różnica jest jednak istotna. Pod kątem wykony
wania określonych czynności odpoczynek jest częścią składową wypoczynku

1 bez reszty mieści się w jego ramach, jest wypoczynkiem biernym, natomiast
drugą częścią składową wypoczynku jest zabawa, która jest wypoczynkiem
czynnym.

Praca nad sobą, rozpatrywana jako część czynności wczasowych, to zajęcia podejmowane dobrowolnie w czasie wolnym w celu samodoskonalenia, tj. wszechstronnego rozwoju swej osobowości - rozwoju fizycznego, społecznego i kulturalnego. Pracą nad sobą mogą być zatem czynne prace fizyczne i zajęcia sportowe, uczestnictwo w działalności społecznej, a także lektura książek i czasopism. Samodoskonalenie, podobnie jak odpoczynek i zabawa, jest zarazem celem, formą i funkcją czynności wczasowania.

Odpoczynek jest celem, formą i częścią wypoczynku. Jest on także funkcją czynności wczasowania. Oznacza przerwę w pracy dla nabrania sił lub przywrócenie, nabranie sił po pracy, wysiłku. Czynność odpoczywania oznacza przerwanie jakiejś pracy połączonej z wysiłkiem, spędzenie czasu na spoczynku. Może to być przerwa w pracy fizycznej lub też umysłowej. Jest pasywną formą wypoczynku - jak stwierdziliśmy wyżej - jest wypoczynkiem biernym. Odpoczynek wraz z zabawę i pracą nad sobą należy do czynności wczasowania tworzących triadę funkcji czasu wolnego, a w połączeniu tylko z zabawą - jest wypoczynkiem.

Zabawa, podobnie jak odpoczynek, jest formą i funkcją czynności wczasowania, jest częścią wypoczynku. Jest ona wypoczynkiem czynnym, aktywnym. Zabawa jest pojęciem szerszym w stosunku do rozrywki i gry. Zarówno rozrywka jak i gra są formami zabawy, przy czym za jedno z kryteriów ich rozdziału przyjmuje się nasycenie zabawy regułami. Jeśli reguły są mało

13

eksponowane to mamy do czynienia z rozrywką, natomiast jeśli przebiega według ściśle określonych reguł - staje się grą. Na określenie czynności zabawowych w literaturze przedmiotu używane są również terminy zajęcia ludyczne lub czynności ludyczne¹. Są to synonimy zabawy o identycznym zakresie znaczeniowym.

Rozrywka rozpatrywana jako funkcja czynności wczasowych jest formą zabawy, formą wypoczynku czynnego. Służy rozerwaniu się, odprężeniu, rozweseleniu, zadowoleniu, poprawie samopoczucia. Jest zabawą bez wyraźnie określonych reguł. Może mieć wymiar zarówno indywidualny i społeczny oraz łączyć się z aktywnością fizyczną i umysłową. Często ma również charakter kształcący, służący integracji środowisk społecznych. Może też przybierać formy moralnie naganne, prowadzić do degradacji jednostek i grup społecznych, np. rozrywki połączone z nadużywaniem alkoholu, zażywaniem narkotyków, rozwiązłością seksualną i wszelkimi zboczeniami. Rozrywka może być zatem rozpatrywana jednocześnie jaki grupa czynności rekreacyjnych, wypoczynkowych, zabawowych i hobbystycznych.

Gra w znaczeniu czynności wczasowych, podobnie jak rozrywka, jest formą zabawy, formą wypoczynku czynnego. Jest to zabawa, która w odróżnieniu od rozrywki, prowadzona jest według określonych reguł (zasad). W wielu przypadkach gra przybiera formę rywalizacji (walki), w której występują dwie strony dążące do pokonania rywala (przeciwnika). W grach może występować również wielu uczestników (grup) współzawodniczących między sobą o pierwszeństwo. Istnieją również gry jednoosobowe, np. gry komputerowe czy z wykorzystaniem automatów. Gra, analogicznie do rozrywki, zwykle służy odprężeniu i rozweseleniu, może również mieć wydźwięk społecznie naganny, np. gra hazardowa. W sumie więc gra podobnie jak rozrywka może być grupą czynności wczasowych, wypoczynkowych, zabawowych i rodzajem hobby.

Hobby jest szczególną grupą czynności wolnoczasowych. Zdaniem Kamiń-skiego² hobby nie przystaje do podawanej przez niego klasyfikacji czynności wolnoczasowych (która zawiera jedenaście grup), a jednocześnie może dotyczyć każdej z tych grup (tabela 3).

T a b e Współczesne formy spędzania czasu wolnego

(wariant I)

	Formy spędzania czasu wolnego
	(grupy czynności wolnoczasowych)
1	Turystyka
2	Sport
3	Środki masowego przekazu
4	Teatry i filharmonie, wystawy i muzea
5	Samokształcenie
6	Amatorstwo artystyczne
7	Majsterkowanie i amatorstwo techniczne
8	Hodowla amatorska
9	Zabawy i kontakty towarzyskie
10	Kolekcjonerstwo
11	Aktywność społeczna

Natomiast uczestnicy konferencji dotyczącej czasu wolnego z Jabłonnej³ uznali hobby za jedną z trzynastu grup czynności wczasowych (tabela 4, poz. 8).

To anglosaskie pojęcie wyjątkowo rozpowszechniło się w Polsce w ostatnich latach. Według słownika wyrazów obcych⁴ hobby (wym. hobbi) oznacza szczególne zamiłowanie, upodobanie do czegoś, ulubione zajęcie, któremu poświęca się wolny czas. Słowo to stosuje się niekiedy zamiennie ze słowami pasja lub konik. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę z tego, że właśnie koni/c wskazuje na etymologię tego pojęcia. Pochodzi ono od starej angielskiej nazwy koników, tj. małych, drobnych koni nie nadających się do pracy w zaprzęgu, ani do jazdy wierzchem. Trzymano je na dworach ziemiańskich wyłącznie dla bezinteresownej przyjemności, a nie dla jakichkolwiek korzyści praktycznych.

¹ łudyczny - dotyczący gier, zabaw, zabawowy (lac. ludus - gra, zabawa)

² Aleksander Kamiński: Czas wolny i jego problematyka spoieczno-wychowawcza,
wyd., 1965 r. s. 193.

14

³ Badanie budżetu czasu (materiały z międzynarodowej konferencji naukowej: Teoria
i praktyka badania modeli wykorzystania budżetu czasu przez ludność, 2.IX. 1988,
Jabłonna).

⁴ Słownik wyrazów obcych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.

Tabela 4 Współczesne formy spędzania czasu wolnego

(wariant II)

Formy spędzania czasu wolnego (grupy czynności wolnoczasowych)

1 2 3

4 5

Czytanie książek, gazet, czasopism Spotkania, wizyty, zabawy towarzyskie, gry, itp. Słuchanie radia Oglądanie telewizji

Zajęcia turystyczne i turystyczno-rekreacyjne (wycieczki, spływy, rajdy, wyjazdy turystyczne)

Czynne uprawianie sportu (zawodowe lub amatorskie zajmowanie się określonymi dyscyplinami sportu)

Korzystanie z teatrów, instytucji muzycznych, artystycznych i kulturalnych (teatr, kino, koncert, wystawa)

10

11

12 13

Hobby (zamiłowanie osobiste - przyrodnicze, politechniczne, artystyczne, ogólnokulturalne, kolekcjonerskie, itd.) Słuchanie muzyki z płyt lub kaset, oglądanie wideo, filmów i przezroczy w domu, itd. Spacery

Praktyki i zajęcia religijne, pogrzeby, opieka nad grobami, inne zajęcia o charakterze obyczajowo-religijnym

Praca i działalność społeczna (działalność społeczna i społeczno-zawodowa, mitingi, spotkania polityczne, zebrania, manifestacje, itp.) Inne formy spędzania wolnego czasu

Zauważamy zatem, że słowo angielskie hobby i polskie konik to przenośnia pozostała z dawnych czasów, która używana jest w bardzo szerokim sensie do oznaczenia zarówno zajęć mibśniczych i amatorskich o walorach kształcących oraz w zakresie recepcji kulturalnej (film, teatr, opera, filharmonia, muzeum, lektura, itp.), a także wszelkiego rodzaju zainteresowań. Terminem tym określa się również dziwaczne i pretensjonalne pseudozainteresowa-nia silące się na zadziwienie mieszczuchów. Ta nadmierna pojemność pojęcia hobby utrudnia zaliczenie go do odrębnych czynności wczasowych i skłania do rozpatrywania jako części składowej występującej w poszczególnych grupach tych czynności we wspomnianej wyżej klasyfikacji Kamińskiego (wariant I).

Hobby zatem stanowi swoistą rzeczywistość współczesnych czynności czasu wolnego, jest ich autentycznym składnikiem. Może pełnić dwie funkcje z triady funkcji wczasowych - zabawy (np. hodowla mifośnicza, kolekcjonerstwo, itp.) oraz pracy nad sobą (np. w swych przejawach kształcących).

Powyższe ustalenia terminologiczne prowadzą do wniosku, że poszczególne formy spędzania czasu wolnego mogą pełnić funkcję wypoczynkową (odpoczynkową, zabawową) lub kształcącą, lecz wszystkie bez wyjątku pełnią funkcję rekreacyjną (wczasową). Możemy zatem zaproponować definicję rekreacji (wczasów) - tabela 5.

Tabela 5

Rekreacja (wczasy)

Rekreacja (wczasy) to pojęcie najszerzej charakteryzujące funkcje pełnione przez poszczególne formy spędzania czasu wolnego, wybrane przez człowieka dobrowolnie ze względu na osobiste zainteresowania i dla własnej satysfakcji.

2. BUDŻET CZASU

Budżet czasu jest pojęciem na ogół zrozumiałym intuicyjnie. Zdefiniowanie go, uporządkowanie elementów budżetu czasu i nadanie im cech terminów naukowych jest jednak konieczne do prowadzenia badań budżetu czasu - liczenia, mierzenia i porównywania wzajemnego odcinków czasu poświęcanych różnym czynnościom. Pojęcie budżetu w znaczeniu potocznym to ogół dochodów i wydatków. Jego krótka i ścisła definicja brzmi jak w tabeli 6.

Tabela 6

Potoczna definicja budżetu

Budżet to zestawienie, plan dochodów i wydatków przewidzianych na przyszły okres (miesiąc, kwartał, rok).

Słowo to pochodzi od starofrancuskiego bougette, zdrobnienia od bouge, co oznacza miech, worek skórzany. Jest to więc sakiewka, którą się cyklicznie napełnia i systematycznie czerpie się z niej środki na pokrycie wydatków. W przypadku czasu dochód jest wielkością stałą, jest to odcinek czasu, którym człowiek dysponuje realizując różne czynności życiowe. Czas ten dzieli się na odcinki krótsze odpowiadające realizacji poszczególnych czynności, przy czym budżet czasu nie musi koniecznie dotyczyć przyszłości. Dlatego można zaproponować potoczną definicję budżetu czasu jak w tabeli 7.

Tabela 7

Potoczna definicja budżetu czasu

Budżet czasu to zestawienie odcinków czasu przewidzianych na realizację różnych czynności życiowych.

Tabela 8

Składniki główne budżetu czasu

(wariant I)

	Czynności
1	Praca zawodowa lub podstawowe zatrudnienie
2	Dodatkowa praca zarobkowa
3	Dojazd do pracy
4	Zaspokojenie elementarnych potrzeb organizmu
5	Obowiązki domowe
6	Uczelniane kształcenie się pracujących
7	Czas wołny
8	Czas na wpół wolny

Czynności te definiowane są w obrębie dwóch dyscyplin naukowych: ekonomii i socjologii. Obie dla swoich potrzeb grupują wszystkie czynności ludzkie w określone zespoły, które w zestawieniu odtwarzają budżet założonego przedziału czasu. Przedziałem tym może być dzień, tydzień, miesiąc lub rok. Budżety czasu mogą być dowiązane do różnych zawodów, grup społecznych, wiekowych, np. górników, uczniów, rolników, pracujących kobiet, itd. Mogą być budżety czasu opracowane na podstawie materiałów empirycznych, tj. odzwierciedlać rzeczywistość badanej zbiorowości lub też opracowane przez zespół specjalistów (np. w składzie: socjolog, ekonomista, pedagog, lekarz), postulujące wzorcowe budżety czasu.

Badania nad budżetem czasu zainicjowano w latach dwudziestych ub. wieku, a na dobre rozwinęły się po II wojnie światowej, w Polsce - w latach pięćdziesiątych ub. wieku. Chociaż pojęcie budżetu czasu jest interpretowane przez różnych badaczy w miarę jednolicie i istnieje także zgodność w ustalaniu składników elementarnych tego budżetu, to niestety dotychczas nie udało się badaczom ujednolicić poglądów na temat kategorii jego składników głównych.

Przykładowo, do składników głównych budżetu czasu według Aleksandra Kamińskiego zalicza się osiem czynności, wśród których jest czas wolny i czas na wpół wolny (tabela 8):

Nieco inaczej przedstawione są główne składniki budżetu czasu w materiałach ze wspomnianej międzynarodowej konferencji naukowej Teoria i praktyka badania modeli wykorzystania czasu przez ludność, przeprowadzonej we wrześniu 1988 roku w Jabłonnie koło Warszawy. W klasyfikacji czynności budżetu czasu po pewnej modyfikacji wyróżniamy siedem działów (tabela 9).

Tabela 9

Składniki główne budżetu czasu

(wariant II)

Czynności
1
2
3
4
5
6
7

Składniki główne budżetu czasu - czynności przedstawione w tabeli 9 rozbija się następnie na grupy. I tak: '

- zaspokojenie potrzeb fizjologicznych zawiera cztery grupy: 1) sen, 2) czynności związane z higieną osobistą, 3) spożywanie posiłków

(w domu lub poza domem). 4) odpoczynek bierny, w tym krótki sen (drzemka);

praca zawodowa - dwie grupy: praca poza rolnictwem (praca główna
i dodatkowa), praca w rolnictwie (główna i dodatkowa);
przejazdy - trzy grupy: przejazdy (dojazdy, dojścia) związane są-. 1)
z pracą główną i dodatkową, 2) zajęciami domowymi i poza domem
(z wyłączeniem zajęć związanych z pracą), 3) czasem wolnym;
wykonywanie prac domowych - siedem grup: 1) przygotowywanie
posiłków i zmywanie naczyń, 2) sprzątanie mieszkania, 3) pranie
i prasowanie, 4) szycie, cerowanie, naprawa odzieży i obuwia, robótki
na drutach, 5) reperacja i odnawianie sprzętu i urządzeń, drobne
remonty i naprawy mieszkań i obejścia, sprzątanie obejścia, usuwanie
śniegu, ogrzewanie, itp., 6) opieka nad osobami dorosłymi chorymi
i niedołężnymi, 7) opieka nad dziećmi, w tym wszystkie rodzaje zajęć
(higiena, wychowanie, pomoc w lekcjach, gry i inne zabawy, itd.);
zajęcia poza domem - dwie grupy: 1) zakupy (wszystkich rodzajów),
2) pozostałe zajęcia poza domem (w tym korzystanie z usług w służbie
zdrowia):
nauka (kształcenie i dokształcanie - dwie grupy): 1) w formie zorganizo
wanej (w szkole, na uczelni, kursach, wykładach publicznych, odczytach
itp.), 2) samokształcenie;
czas wolny - trzynaście grup, które wymieniono w tabeli 4.

3. PODSTAWOWE KRYTERIUM WYDZIELENIA CZASU WOLNEGO Z BUDŻETU CZASU

Nie wymaga uzasadnienia oczywista teza, że czas wolny jest szczególnym przypadkiem czasu ogólnego (dobowego, tygodniowego, miesięcznego, rocznego, itp.), czasu który można dokładnie zmierzyć i opisać sposób jego zagospodarowania (wypełnienia czynnościami). Oczywista jest również odrębność czynności czasu wolnego od pozostałych czynności będących podstawą do tworzenia budżetu czasu. Jest on zatem szczególnym składnikiem budżetu czasu ogólnego.

Precyzowanie pojęcia czasu wolnego, wyodrębnianie go spośród innych sfer życia jest dość trudne, szczególnie badaczom z krajów rozwiniętych cywilizacyjnie, gdzie wypoczynek staje się nie tyle kategorią budżetu czasu co

20

stylem zachowania, mogąc znaleźć się w dowolnej kategorii tego budżetu, a każda forma aktywności może przekształcić się w wypoczynek. Mimo to wszyscy jednoznacznie i zdecydowanie opowiadają się za tym wyodrębnieniem i szukaniem rozwiązań definicyjnych, adekwatnych do wyrażanej rzeczywistości. Ustalenie w miarę ostrych granic pomiędzy czasem zajętym i wolnym nieodzowne jest z uwagi na możliwość prowadzenia badań tego zjawiska, a zwłaszcza liczenia, mierzenia i porównywania różnych odcinków czasu, ustalania odpowiednich działań wychowawczych dla danej kategorii zachowań, obserwowania zmian w relacjach pracy i wypoczynku. Wyróżnia się spoteczne, ekonomiczne i psychologiczne mechanizmy determinujące określoną strukturę budżetu czasu. Z różnych perspektyw badawczych preferuje się tę, w ramach której zajęcia jednostki rozpatrywane są w kategoriach przymusu i swobody. Z tego punktu widzenia rozpatruje się cały budżet, określa jego elementy i formułuje kryteria ustalania granic pomiędzy czasem zajętym i wolnym. Do kryteriów tych zalicza się dobrowolność wczasowania i pracę zawodową, a niekiedy również bezinteresowność.

Zasada dobrowolności jest fundamentalną zasadą autentycznych działań wypoczynkowych. Oznacza to przyjęcie z własnej woli konkretnych zobowiązań i realizowanie ich zarówno wówczas, gdy sprawiają przyjemność bezpośrednią, są pożądane, jak i wtedy, gdy w ostatecznym rachunku, dając człowiekowi moralną satysfakcję, są kłopotliwe i uciążliwe. Nie mają przy tym znaczenia przyczyny sprawcze podjęcia dobrowolnej decyzji. Przyjęcie zobowiązań z własnej woli może być pobudzone zarówno osobistym pragnieniem jak i namową otoczenia.

Dobrowolność zajęć wypoczynkowych zasadniczo różni się od samowoli, gdyż nierzadko powoduje się głosem powinności. Zajęcia te podejmowane są często z jakichś wyższych względów moralnych. Powoduje to konieczność ich wykonywania wynikającą z sytuacji zewnętrznych, np. gry wymagają przestrzegania reguł. Zajęcia te podlegają powinnościom międzyosobniczym oraz zobowiązaniom wobec organizmów społecznych i grup, choćby powiązanych tylko chęcią wspólnej zabawy. Do tych powinności można zaliczyć motyw awansu społecznego (nie zawsze uświadomiony), prestiżu wynikającego z podjęcia określonych działań, z zakresu np. recepcji kultury, życia towarzyskiego lub uczestnictwa w nabożeństwach niedzielnych i świątecznych w kościele. Do zajęć dobrowolnych możemy też zaliczyć udział w uroczystościach narodowych, uroczystych spotkaniach środowiskowych, uroczystościach rodzinnych, pracach społecznych, itp. zajęciach. Nie są to bowiem działania o charakterze konieczności życiowych lecz działania wypoczynkowe, powin-nościowe, których dobrowolność jest ewentualnie pomniejszona. Każde

21

w zasadzie zainteresowanie, każda zabawa zawierają w sobie elementy konieczności, przymusu, bez którego zainteresowania nie mogłyby się rozwijać, zabawa straciłaby swój ład.

Zajęcia wypoczynkowe podejmowane dobrowolnie często podlegają różnym kontrolom zewnętrznym, które podobnie jak reguły gry, determinują sposoby ich wykonywania. Pozornie budzi np. zastrzeżenia zaliczanie do zajęć wypoczynkowych zabaw małych dzieci, które przebiegają pod ścisłą kontrolą dorosłych. Uświadomimy sobie jednak, że kontrola w żaden sposób nie pomniejsza charakteru wypoczynkowego czynności podejmowanych dobrowolnie, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, iż każda czynność wczasowa zespołowa również dorosłych podlega kontroli. Stowarzyszenia, związki, kluby, placówki kultury, do których należą lub uczęszczają dorośli, czuwają nad przestrzeganiem ustalonych norm zachowania moralnego, społecznego, towarzyskiego. Również samowola młodzieży jest (powinna być) ograniczana. Zachowania wypoczynkowe osób młodych powinno się otoczyć kontrolą umiejętną, taktowną, dopuszczającą wiele samodzielności. Przykładowo, tak rozumiana kontrola nad działalnością samorządu szkolnego (uczelnianego) sprawi, iż będzie on wyzwalał i odzwierciedlał rzeczywistą aktywność młodzieży, spontaniczność, inicjatywę i własne realizacje, młodzież będzie rozwijać się wraz z wiekiem ku coraz większej wolności.

Aby działania były rzeczywiście dobrowolne powinny być zarazem świadome. Nie można bowiem kierować się własną wolą, zgodnie z nią postępować, nie mając względnie jasnej orientacji o celach swego postępowania, środkach do nich prowadzących oraz świadomości, jaka jest wartość zarówno celów, jak i środków.

4. KWESTIA BEZINTERESOWNOŚCI DZIAŁAŃ

Niektórzy do kryteriów uznania działalności za wczasową zaliczają bezinteresowność jej podejmowania. Nie można zgodzić się z takim stanowiskiem. Owszem, działania wczasowe mogą i często są podejmowane bezinteresownie. Bezinteresowność dotyczyła w przeszłości i w zasadzie w większości dotyczy nadal zajęć podejmowanych w czasie wolnym, mieszczących się w zakresie pojęcia hobby. Nie oznacza wcale, że działania w których upatrywana jest konkretna korzyść nie mogą należeć do wczasowych.

Bezinteresowność w zastosowaniu do wypoczynku dotyczyła w przeszłości ludzi bogatych, celebrujących nieużyteczne materialnie czynności zabawowe, rozwijające osobowość, jako jeden z podstawowych rysów kultury osób spośród uprzywilejowanych materialnie warstw społecznych. Obecnie, gdy szerokie rzesze społeczne przyswajają sobie, niejednokrotnie z korzyścią, cechy kulturalne owej elity, bezinteresowność w sporcie, miłośnictwie hodowlanym, amatorstwie artystycznym stanowi nadal atrybut zajęć wypoczynkowych raczej wśród elit społecznych. Dla ogółu społeczeństwa korzyści materialne, często związane z czasem wolnym, dotąd nie stanowią przeszkody w kwalifikacji zajęć, póki nie zmienią ich charakteru z wypoczynkowego na zarobkowy. Biorąc pod uwagę dwa typy motywacji ludzkich do działania z jakiejś przyczyny i działania w jakimś celu trzeba stwierdzić, że w praktyce przeważa ta pierwsza kategoria nastawień. Autoteliczna⁵ więc bezinteresowność - również w czasie wolnym - jest w praktyce zjawiskiem rzadkim.

5. PRACA ZAWODOWA JAKO KRYTERIUM PODZIAŁU BUDŻETU CZASU

Omawiając zjawisko czasu wolnego wskazaliśmy na kryteria wydzielenia go z budżetu czasu, do których zalicza się dobrowolność wczasowania i pracę zawodową, a niekiedy również bezinteresowność. Szczegółowo przy tym scharakteryzowana została zasada dobrowolności, która jest fundamentalną zasadą autentycznych działań wypoczynkowych. Podkreślony został również fakt, iż zasada ta oznacza przyjęcie z własnej woli konkretnych zobowiązań i realizowanie ich zarówno wówczas, gdy sprawiają przyjemność bezpośrednią, są pożądane, jak i wtedy, gdy w ostatecznym rachunku, dając człowiekowi moralną satysfakcję, są kbpotliwe i uciążliwe. Nie mają przy tym znaczenia przyczyny sprawcze podjęcia dobrowolnej decyzji (osobiste pragnienie czy namowa otoczenia). Obecnie rozpatrzymy drugie kryterium wydzielenia czasu wolnego z budżetu czasu jakim jest praca zawodowa.

Praca zawodowa w zakresie podstawowego zatrudnienia będąca elementem czasu ogólnego, stanowi kryterium dość precyzyjnego podziału budżetu

⁶ autotelkzny - będący celem samym w sobie albo usprawiedliwiającym się sam przez się, a nie przez okoliczności zewnętrzne.

czasu na czas wolny i zajęty. Kryterium to stosują zarówno ekonomiści jak i socjolodzy, choć do granic podziału podchodzą odmiennie. Pierwsi do czasu pracy zaliczają tylko działania efektywne, tj. czas pracy produkcyjnej przy warsztacie pracy, wykonywanie czynności administracyjnych w urzędzie, usługowych w instytucjach użyteczności publicznej, handlu, itp. Dla drugich natomiast donioślejszą podstawą podziału jest zmierzenie czasu spędzanego przez pracownika w murach zakładu pracy, czy też przez studenta lub ucznia w szkole, przy realizowaniu tam wszystkich czynności związanych z pracą (nauką). Dla socjologów zatem będą się w tej sferze mieściły również nie tylko krótkie momenty odprężenia i czas na posiłek, ale także godziny postojów w pracy - nie powinny być one zaliczane do czasu wolnego, choćby pracownik czekając na dalszy przydział zajęć np. czytał książkę, choćby jego rozmowy z kolegami zupełnie nie dotyczyły procesu produkcyjnego. Postoje te nie mają też nic wspólnego z integrowaniem się obu sfer życia jednostek i grup - penetracją zajęć wypoczynkowych w proces nowoczesnej pracy. To samo dotyczy tzw. okienek - przerw ponadplanowych w zajęciach uczelnianych studentów. Przedłużają one niekorzystnie pobyt młodzieży w uczelni, mieszczą się w sferze obowiązkowej budżetu czasu. Z wypowiedzi samych studentów wynika, że czas ten jest z reguły marnotrawiony.

W wielu zawodach ustalenie ostrej granicy podziału budżetu czasu ogólnego, tj. hołdowanie zasadzie dychotomii⁶ pracy i wypoczynku, może nastręczać określone trudności. Czas pracy nie zamyka się w wielu przypadkach w okresie pobytu w zakładzie produkcyjnym, biurze czy szkole. Wykorzystywany jest w terenie, bibliotece czy własnym mieszkaniu, gdzie np. urzędnik kończy opracowywanie planów, uczeń bądź nauczyciel przygotowują się do lekcji. Limit i struktura godzin pracy i czasu wolnego są tu w znacznie większym stopniu uzależnione od cech osobowościowych jednostki. Jeszcze w większym stopniu swobodny charakter, zależność od uwarunkowań środowiskowych i osobowościowych cechują dodatkową pracę zarobkową. Ze zrozumiałych względów stanowi ona w budżecie czasu, razem z zatrudnieniem podstawowym, blok obowiązków zawodowych. Do czasu wolnego zaliczona być nie może, chociaż pewne formy i sposoby realizacji dość znacznie ją zbliżają do zajęć wypoczynkowych. Częściowo wypoczynkowy charakter mają w pewnych przypadkach dojazdy do pracy. Piesza droga od środka lokomocji do domu, przy umiarkowanej odległości (1-2 km) i na dogodnej, przyjemnej trasie, może wyzwolić proces odpoczywania, szczegól-

nie po pracy umysłowej. W polskich warunkach, przy niedogodnej sytuacji komunikacyjnej, model taki nie często znajduje swój odpowiednik w praktyce. Dlatego, a również ze względu na przymusowy charakter owych dojazdów, powinno wyłączać się je z zajęć czasu wolnego.

Z powyższych przykładów wynika, że istnieje wiele czynności życiowych, które ze względów metodycznych lub indywidualnych poglądów badaczy zalicza się bądź do aktywności czasu pracy bądź do zajęć czasu wolnego. Powszechne bowiem uznawanie do początku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia dychotomii pomiędzy pracą i wypoczynkiem uniemożliwiało wydzielenie czynności pośrednich. Przyznać należy przy tym, że dychotomia miała poważne zalety, ponieważ znakomicie upraszczała wszelkie pomiary i analizy w omawianej dziedzinie. Oto dalsze przykłady takich czynności.

Nie zalicza się do wypoczynkowej sfery budżetu czasu godzin poświęconych koniecznościom życiowym, związanym z zaspokojeniem elementarnych potrzeb organizmu. Takich jak sen nocny, zabiegi higieniczne, spożywanie posiłków, choćby przybierały one niejednokrotnie postać wypoczynku. Również obowiązki domowe wynikają zawsze z konieczności życiowych i czas poświęcany na ich wykonywanie trudno zaliczyć do czasu wolnego, choć nadawanie im cech po części wypoczynkowych może być pożyteczne. Także praca szkolna osób dorosłych, podejmujących trud nadrabiania braków w wykształceniu w placówkach oświatowych różnych poziomów, ma charakter dodatkowego zatrudnienia obowiązkowego i należy ją wyłączyć ze sfery zajęć czasu wolnego.

Bardziej skomplikowany problem stanowią samokształcenie i krótkotrwałe, niezbyt pracochłonne kursy, np. języka obcego czy usprawnienia zawodowego. Za umieszczeniem ich w obrębie czasu wolnego przemawia fakt, iż organizowane są w zależności od własnych zainteresowań i rozkładu dnia lecz ludzie uczestniczący w tych formach podnoszenia kwalifikacji lokują je zazwyczaj w ramach zawodowych działań obowiązkowych.

Z powyższego wynika, że dychotomia rozpatrywanych dwóch sfer budżetu czasu kamufluje wzajemne związki wypoczynku z zespołem obowiązków instytucjonalnych i dlatego obecnie została uznana za przebrzmiałą. Sprzężenie zwrotne pomiędzy różnymi sferami życia jest faktem, separowanie zaś ich w świadomości ludzi, w sposobach wykorzystywania czasu, może tę współzależność tylko ograniczyć, bądź poszczególne sfery zubożyć, powodując niekorzystne efekty wychowania i samowychowania. Tak więc zamiast segmenta-listyczego ujęcia w analizie składników budżetu czasu nieodzowne jest ujęcie

dychotomia - podział dwuczłonowy, dwudzielność (gr. dichotomia).

holistyczne⁷. W ujęciu tym można zbudować hierarchię prawidłowych związków czasu wolnego z obowiązkami i koniecznościami - pracą i wypoczynkiem.

Biorąc ponadto pod uwagę pomniejszone cechy dobrowolności niektórych zajęć wypoczynkowych z pogranicza obowiązków oraz zajęć społecznych, jak też wymierne korzyści, przede wszystkim finansowe, motywujące do podejmowania działań, które można uznać jako po części obowiązkowe, tworzy się odrębną kategorię czasu na pół wolnego i sytuuje ją w ramach czasu wolnego, nie zaś w ramach ogólnego budżetu czasu. Znajduje to odzwierciedlenie w kolejnej definicji czasu wolnego (tabela 10).

T a b e

Rozwinięta definicja czasu wolnego

Czas wolny jest to ta część budżetu czasu, która nie jest zajęta przez pracę zarobkową normalną i dodatkową, ani przez systematyczne kształcenie się uczelniane, ani przez zaspokajanie elementarnych potrzeb fizjologicznych (sen, posiłki, higiena), ani przez stałe obowiązki domowe (gotowanie, pranie, sprzątanie, opieka nad członkami rodziny niezdolnymi do samoobsługi) i może być spożytkowana bądź na swobodne wczasowanie, bądź na życie rodzinne, obowiązki społeczne i aktywność przynoszącą doraźne korzyści.

Konstrukcja tej definicji zawiera dwa elementy-, ściśle sprecyzowany czas zajęty i czas pozostały, który może być poświęcony zajęciom wypoczynkowym (wczasowym) i półwypoczynkowym.

Z powyższych rozważań, a przede wszystkim z przytoczonej definicji wynika jasno, że sfera czasu pół wolnego zawiera zarówno kategorie czynności wczasowych, które przeobrażają się po części w zajęcia dochodowe, jak i te, które charakteryzuje równowaga lub nawet częściowa przewaga konieczności nad dobrowolnością, np. z zakresu dokształcania się, z zakresu obowiązków społecznych oraz pogranicza obowiązków rodzinnych (domowych). Zajęcia te realizują funkcję wypoczynku lub pracy nad sobą i należą do wczasowych.

6. BADANIE BUDŻETU CZASU

Sposoby badania budżetu czasu mogą być różnorodne. Często stosowane są w tym celu ankiety. Ankieter zwraca się do osoby badanej z listą czynności, dokonuje intuicyjnej pamięciowej syntezy odcinków czasu poświęcanego na ich wykonanie w określonym przedziale czasowym, np. ile godzin i minut dziennie zajmują jej przeciętnie poszczególne czynności. Mogą również sami ankietowani dokonywać kategoryzacji tych czynności, tj. układać ich listę czynności w ciągu np. dnia, korzystając jedynie z ogólnych wskazówek i pomocy ankietera. Zarówno ankieta skategoryzowana przez ankietera jak i osobę badaną posiada słabe strony, do których należy zaliczyć: 1) poleganie na pamięci informatora, 2) odnotowywanie subiektywnego sądu

0 danym zjawisku, a nie faktycznego zjawiska, 3) poleganie na intuicyjnym
obliczaniu przeciętnego czasu przeznaczanego na określoną kategorię budżetu
dziennego, tygodniowego, itd. Budżet czasu ustalony metodą takiej ankiety
jest raczej odzwierciedleniem wyobrażeń danej osoby czy badanej grupy
społecznej niż rzeczywistym budżetem.

Innym sposobem badania budżetu czasu jest autorejestracja czynności wykonywanych w ciągu określonego czasu, np. doby, kilku dni, tygodnia. Podobnie jak w ankietowaniu, tu również mogą być dwie odmiany kategoryzacji czynności umieszczanych w budżecie czasu. Może jej dokonywać prowadzący badanie i wręczać osobie badanej stosowny formularz do wypełniania w toku czynności lub też osoba badana swobodnie lecz konsekwentnie

1 systematycznie zapisuje rodzaje i czas poświęcony danym czynnościom
bezpośrednio po ich wykonaniu.

Opracowanie wyników badań polega na wyznaczeniu parametrów charakteryzujących jego wykorzystanie na poszczególne czynności będące składnikami budżetu czasu. W badaniach często określa się wykorzystanie budżetu dobowego. W tym celu przyjmuje się następujące parametry: 1) średni czas trwania czynności (dla jednej osoby biorącej udział w badaniu), 2) przeciętny czas wykonywania czynności (dla jednej osoby wykonującej daną czynność) i 3) odsetek osób wykonujących daną czynność (tabela 11).

Wyniki badań i obliczeń zestawiamy w tabeli, której uproszczony wzór -składniki główne budżetu czasu nie są podzielone na grupy - zilustrowano w tabeli 12.

⁷ holistyczne - całościowe, jako że całość nie jest prostą sumą części lecz części we wzajemnym połączeniu tworzą nową jakość.

26

W tabelach 11 i 12 przyjęto oznaczenia:

Ya - średni czas trwania czynności „a" na jedną osobę biorącą udział w badaniach, w godzinach i minutach,

Ya - przeciętny czas wykonywania czynności „a" na jedną osobę wykonującą tę czynność, w godzinach i minutach,

Ya,i - czas wykonywania czynności „a" przez i-tą osobę, n - liczba osób biorących udział w badaniu, na - liczba osób wykonujących czynność „a", n"a - odsetek osób wykonujących czynność „a".

Uzyskane dane o wykorzystaniu czasu z badań dużych populacji ludności można grupować na różne sposoby, np. według płci, wieku, wielkości miejscowości zamieszkania, poziomu wykształcenia, aktywności zawodowej, stanu cywilnego, dzietności, grupy społeczno-zawodowej, grupy dochodowej, dnia tygodnia, wyposażenia w artykuły gospodarstwa domowego i inne trwałego użytku itp.

Tabela 11 Parametry charakteryzujące wykorzystanie czasu

Tabela 12

Dobowy budżet czasu

Czynności	Czas wykonywania czynności przez i - tą osobę (Ya,i)	Parametry
	1	2
Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych
Praca zawodowa
Przejazdy (dojazdy, dojścia)
Wykonywanie prac domowych
Zajęcia poza domem
Nauka (kształcenie i doksztafcanie)
Czas wolny

Parametry
Średni czas trwania czynności
n
n

-'' I

■■«■> •

Rozdział 2

Istota odpoczynku

Tabela 13

ZNACZENIE ZDROWOTNE ODPOCZYNKU

Istota odpoczynku polega na odreagowaniu zmęczenia i znużenia utrud-j niających lub uniemożliwiających prawidłowe funkcjonowanie ustroju, a tym ; samym zapobieganiu powstawaniu szeregu niebezpiecznych chorób.

Z definicji wczasów wynika, że wczasowanie jest formą (sposobem) spędzania (zagospodarowywania) czasu wolnego. Omawiając zjawisko czasu wolnego, a w szczególności dokonując ustaleń terminologicznych w jego definiowaniu, stwierdziliśmy, że czynności wczasowania stosownie do celu mogą pełnić różne funkcje i mają wielkie znaczenie we wszechstronnym rozwoju człowieka. Każda z tych czynności pełni funkcję rekreacyjną, natomiast ze względu na inne funkcje grupuje się te czynności na kilka sposobów, wyróżniając: wypoczynek i pracę nad sobą, odpoczynek i zabawę, grę i rozrywkę oraz zajęcia hobbystyczne. Szczególne miejsce wśród wymienionych funkcji zajmuje triada: odpoczynek, zabawa i praca nad sobą. Funkcje te są wzajemnie rozdzielne, a jednocześnie pokrywają bez reszty cały zakres czynności rekreacyjnych. Dlatego celowe jest omawianie znaczenia wychowawczego, zdrowotnego i kulturotwórczego czasu wolnego w oparciu o tę triadę, zwaną też triadą funkcji czasu wolnego. W niniejszym rozdziale rozparzymy znaczenia zdrowotne odpoczynku.

1. ISTOTA ODPOCZYNKU

Dokonując ustaleń terminologicznych w definiowaniu czasu wolnego w rozdziale pierwszym stwierdzono, że odpoczynek jest formą wypoczynku, a czynność odpoczywania oznacza przerwanie jakiejś pracy połączonej z wysiłkiem i spędzenie czasu na spoczynku. Wysiłek fizyczny i umysłowy, a także cały szereg innych przyczyn, prowadzą do zmęczenia i znużenia. Zatem sens odpoczynku polega na odreagowaniu zmęczenia i znużenia, na odnowieniu sił fizycznych i psychicznych zużytych nie tylko w pracy zawodowej, ale również codziennych kłopotach - wykonywaniu obowiązków życia codziennego, rozwiązywaniu codziennych problemów. Bowiem zmęczenie i znużenie to odpowiednio fizyczny i psychiczny stany organizmu, utrudniające lub wręcz uniemożliwiające prawidłowe jego funkcjonowanie, a ich przedłużanie może być niebezpieczne dla zdrowia i życia. Upoważnia to do zdefiniowania zdrowotnego znaczenia odpoczynku (tabela 13).

30

W pierwszej kolejności należy zatem zastanowić się nad istotą zmęczenia i znużenia oraz innych przyczynach utraty energii ustroju - jego sił fizycznych i psychicznych, aby następnie uświadomić sobie niezbędność, istotę i skuteczne sposoby odpoczynku.

Zmęczeniem i znużeniem nazywamy odpowiednio niekorzystny stan fizjologiczny i psychiczny ustroju. Zmęczenie spowodowane jest wysiłkiem fizycznym. Jest to zatem rzeczywisty ubytek zasobu sił fizycznych - energii zgromadzonej w organizmie. Znużenie natomiast to stan psychiczny odpowiadający fizycznemu zmęczeniu, jest ubytkiem potencjału psychicznego, subiektywnym odczuciem naruszenia równowagi psychicznej. Znużenie zwykle towarzyszy zmęczeniu lecz również występuje często niezależnie od stanu fizycznego ustroju. Pojawia się podczas wykonywania nie koniecznie ciężkiej lecz monotonnej pracy, podczas długiego oczekiwania na załatwienie jakiejś sprawy w urzędzie, na wizytę u lekarza, oczekiwania na pociąg, autobus -nawet siedząc wygodnie na ławce. Powstaje zatem w przypadku braku bodźców do aktywności umysłowej lub gdy zostaje naruszony normalny rytm aktywności. Doraźne odczuwanie znużenia ustępuje po zainteresowaniu się wykonywaną czynnością, zaangażowaniu ambicjonalnemu, wystąpieniu sytuacji uznanej za niebezpieczną oraz pod wpływem wszelkiego napięcia i podniecenia. Jeżeli człowiek wykonuje pracę lubianą, a także w stanie napięcia psychicznego, nie odczuwa upływającego czasu, znużenia, a nawet fizycznego zmęczenia. Oznacza to, że obniżenie progu odczuwania znużenia powoduje nuda i zniechęcenie, natomiast jego podwyższenie wywołuje napięcie nerwowe i podniecenie.

Jeśli energia jest wydatkowana niezbyt intensywnie to zniwelowanie znużenia dzięki np. zainteresowaniu się ciekawym zajęciem, jest zjawiskiem pozytywnym. Inaczej jest przy intensywnym wysiłku. Należy bowiem zwrócić uwagę na fakt, że napięcie uwagi, zainteresowanie się i zaangażowanie w wykonywanie określonej, lubianej czynności powoduje tylko podwyższenie progu odczuwania negatywnego wpływu na organizm zbyt intensywnie wydatkowanej energii, natomiast nie zmniejsza faktycznego jej zużycia. Jest to zatem jedynie maskowanie stanu faktycznego ustroju. Bodźce podwyższające

^: 31

próg odczuwania znużenia i zmęczenia działają jak narkotyk, likwidując subiektywne odczucia ubytku energii i odsuwając w czasie zupełne jej wyczerpanie. Uczucie zmęczenia i znużenia jest mechanizmem ochronnym, swoistym dzwonkiem alarmowym ostrzegającym czfowieka przed niebezpieczeństwem. Przy stanach ostrego napięcia nerwowego i przeciążenia obowiązkami ustrój pozbawiony tego mechanizmu może ulec przemęczeniu i znużeniu przewlekłemu, a następnie wyczerpaniu, będącemu ciężką chorobą.

W opinii fizjologów przemęczenie, znużenie przewlekłe i ciągłe napięcia nerwowe należą do głównych przyczyn stanów przedzawałowych i zawałów serca, chorób wrzodowych przewodu pokarmowego, przedwczesnej bezpłodności, wczesnej sklerozy i nadciśnienia, przedwczesnego starzenia się. W dwudziestym wieku, a szczególnie u jego schyłku, zastraszająco wzrosła częstość występowania tych chorób i innych dolegliwości narządów krążenia, których zasadniczą przyczyną jest przeciążenie centralnego układu nerwowego. Chroniczne znużenie uznane zostało przez fizjologów za chorobę zawodową ubiegłego wieku.

Tabela 14 Przyczyny przewlekłego znużenia i wyczerpania

Czynniki

'rzyczyna

Praca

Intensywność pracy

Niepewność (niestabilność)

Drogowy

Kolejowy

Komunikacyjny

Lotniczy

Hałas

Przemysłowy

W zakładzie pracy

W otoczeniu zakładu pracy

Osiedlowy

Komunalny

Mieszkaniowy (we wnętrzu mieszkania)

Tlenek węgla

Dwutlenek węgla

Dwutlenek siarki

2. PRZYCZYNY PRZEWIJEKŁEGO ZNUŻENIA I PRZEMĘCZENIA

Jako główną przyczynę ciągłych napięć nerwowych, przewlekłego znużenia, przemęczenia i wyczerpania ustroju najczęściej wymienia się współczesne warunki życia (praca, warunki środowiskowe i styl życia - tabela 14).

Praca utrzymuje człowieka w ciągłym napięciu nerwowym. Czynniki wywołujące ten stan to intensywność i niepewność. Ciągły wzrost intensywności pracy u schyłku dziewiętnastego wieku i w pierwszej połowie dwudziestego kompensował pracodawcom systematyczne skracanie dnia roboczego pracowników najemnych. W rezultacie bowiem zorganizowanych nacisków związków zawodowych i ingerencji władz państwowych, w okresie tym czas pracy uległ skróceniu z 12-16 do 8 godzin na dobę. W zamian jednak, w ramach tej samej jednostki czasu, praca w przemyśle i usługach stawała się wydajniejsza. Zjawisko ciągłego doskonalenia parku maszynowego i organizacji pracy eliminowało ciężką pracę fizyczną, zwiększając jednocześnie wydajność oraz tempo produkcji i wymogi w stosunku do robotników w zakresie uwagi, czujności i aktywności. Wzrost napięcia psychicznego, czujności, uwagi, niepokoju o wynik wysiłków, o dokładność wykonania prowadził do przeciążenia układu nerwowego z wynikającymi stąd konsekwencjami.

32

Zanieczyszczenie środowiska

Trudności współżycia

Szkodliwe substancje

w atmosferze, wodzie

i żywności

Szkodliwe substancje

w powietrzu

w pomieszczeniu

zamkniętym

Brak życzliwości,

uprzejmości i szczerości,

w tym ciasnota

Dwutlenek azotu

Fosfor

Ołów

Ropa naftowa

Pestycydy, w tym DDT

Tlenek węgla

Dwutlenek węgla

Tlenki azotu

Radon

Lotne związki organiczne

Dym papierosowy

Niedobór tlenu

W pracy

W domu

W otoczeniu (w sklepie, na ulicy,

Dia dużych odłamów społeczeństwa w ostatniej dekadzie ubiegłego wieku i na początku bieżącego zwielokrotniły się napięcia nerwowe związane z podstawową pracą zarobkową, a ściślej z jej brakiem. Ogromne bezrobocie pustoszy system nerwowy zarówno tych, którzy utracili pracę jak również zatrudnionych, którzy ciągle żyją w niepewności o swoją przyszłość i swych rodzin. W Polsce obecnie nikt nie jest pewny jutra. Zakłady pracy, które mają niekiedy kilkudziesięcioletnią tradycję stabilnej działalności, które zatrudniały rodziny przez kilka pokoleń, i których produkcja jest dla społeczeństwa niezbędna, z dnia na dzień bywają likwidowane, a zafogi okazują się nikomu niepotrzebne. Tak więc głównym sprawcą zmęczenia i znużenia powiązanego z pracą jest niekończące się napięcie nerwowe. Hałas, zanieczyszczenie środowiska, stłoczenie ludzi na niewielkiej przestrzeni należą do głównych przyczyn przewlekłego zmęczenia i znużenia i towarzyszących im niedomagań psychofizycznych milionów ludzi żyjących w wielkich skupiskach miejskich.

Hałas to dźwięk niepożądany lub szkodliwy dla zdrowia ludzkiego. Jego szkodliwość zależy od natężenia, widma częstotliwości, charakteru zmian w czasie, zawartości składowych niesłyszalnych oraz długotrwałości działania. Subiektywne odczucie natężenia dźwięków określa gfośność. Odpowiednikiem pomiaru głośności dźwięku dla hałasu jest poziom hałaśliwości. W zależności od rodzaju źródła emis£ dźwięku rozróżnia się hałas przemysłowy (na stanowiskach pracy i w otoczeniu zakładu), komunikacyjny (drogowy, kolejowy i lotniczy) oraz osiedlowy (komunalny i mieszkaniowy).

W mieście przenikają do uszu różnorodne hałasy. W fabryce łub w jej pobliżu słychać zgrzyty, turkoty i warczenia maszyn, na ulicy ze zgrzytem przejeżdżają tramwaje, z piskiem hamują samochody, szumią autobusy i ciężarówki, eksplodują wybuchami silniki motocykli, aparaty radiowe i telewizyjne, praca odkurzaczy, pralek i innych mechanicznych urządzeń we własnym mieszkaniu i u sąsiadów, trzaskanie drzwi na klatce schodowej, praca windy i różne odgłosy sprzed domu zakłócają ciszę wieczorną i nocną. Natrętne odgłosy powodują narastające uczucie przykrości, nużą, męczą, denerwują. Im człowiek jest wrażliwszy tym ciężej znosi ataki hałasu.

Bezpośredni wpływ hałasu na ludzi objawia się zakłóceniami ich aktywności (wypoczynku, komunikacji słownej, pracy umysłowej, itp.), stwarzając jednocześnie odczucie dyskomfortu i uciążliwości wywołanej warunkami akustycznymi, które charakteryzuje poziom natężenia hałasu. W Polsce poziom natężenia hałasu pochodzącego od wymienionych źródeł w dużych miastach wynosi 65-75 dB, w średnich i małych 62-73 dB i na terenach wiejskich 45-62 dB. Wpływa niekorzystnie na narząd słuchu, układy nerwowy i krążenia oraz inne narządy wewnętrzne. Hałas o poziomie natężenia dźwięku 45-70

34

dB jest przyczyną występowania u łudzi m.in. uczucia zmęczenia i ogólnego wyczerpania, obniżenia czufości wzroku, zwiększenia częstości występowania bólów i zawrotów głowy, stanów niepokoju i rozdrażnienia, niekorzystnie wpływa na sen i wypoczynek. Przy poziomie natężenia powyżej 80 dB powoduje uszkodzenia narządowe (trwałe obniżenie ostrości słuchu lub chwilowa głuchota).

Zanieczyszczenie środowiska wynikające z wprowadzenia do powietrza, wody lub gruntu albo nagromadzenie na powierzchni ziemi szkodliwych substancji stałych, ciekłych lub gazowych ujemnie wpływa na zdrowie człowieka, przyrodę ożywioną. Sztuczne zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego następuje w wyniku nie zamierzonej, lecz systematycznej działalności człowieka, polegającej na ciągłej emisji czynników degradujących środowisko, lub też jest następstwem awarii będącej przyczyną nagłego uwolnienia zanieczyszczeń. Intensywny rozwój przemysłu i urbanizacja w drugiej połowie XX wieku spowodowały, że zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego zmieniło swój zakres przestrzenny z lokalnego (np. występowanie smogu), poprzez regionalny (np. zanieczyszczenie Renu, basenu Morza Śródziemnego lub Bałtyckiego w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych), aż do globalnego (np. zakwaszenie środowiska, zanik warstwy ozonu w stratosferze lub zanieczyszczenie oceanów). Dlatego też, wg ekspertów UNESCO, obecnie najgroźniejszymi czynnikami zanieczyszczającymi są: dwutlenek i tlenek węgla, dwutlenek siarki i dwutlenek azotu, fosfor, rtęć i ołów, ropa naftowa, DDT i inne pestycydy. Jednocześnie wiele zagrożeń wynika ze skażenia najbliższego otoczenia człowieka, m.in. powietrza w pomieszczeniach zamkniętych (obecność dwutlenku i tlenku węgla, tlenków azotu, lotnych związków organicznych, radonu, dymu papierosowego oraz niedobór tlenu), wody pitnej i żywności.

Stan środowiska przyrodniczego w Polsce jest zróżnicowany. Istnieje dziewiętnaście (1995 rok) parków narodowych, wiele rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Jednocześnie wyróżnionych jest dwadzieścia siedem obszarów ekologicznego zagrożenia, m.in. GOP, Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy, Zatoka Gdańska i Góry Izerskie, gdzie niektóre wskaźniki zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego przekraczają normy dopuszczalne dla życia przyrody i zdrowia człowieka. Z pomiarów przeprowadzonych w latach 1990-1993 wynika, że wg obowiązujących norm dopuszczalnego stężenia zanieczyszczeń w atmosferze, niekorzystna sytuacja panowała na terenie ponad 10% jednostek administracyjnych kraju - najgorsza w miastach i przemysłowych okręgach województw: śląskiego, dolnośląskiego, małopolskiego i krakowskiego, przy czym najczęściej

występowało ponadnormatywne stężenie pyłu, dwutlenku siarki, tlenków azotu, tlenku węgla, formaldehydu, ofowiu i fluoru.

Nie tylko substancje toksyczne, ale już niedobór tlenu w powietrzu odbija się negatywnie na funkcjonowaniu ustroju. Brak świeżego powietrza prowadzi do deficytu tlenowego w organizmie, uznawanego przez fizjologów za gbw-nego sprawcę zmęczenia i znużenia. Niedostateczna ilość tlenu we krwi źle działa na centralny układ nerwowy. Zmniejszenie jego stężenia w powietrzu już o 1% powoduje spadek wydajności pracy umysłowej. Niedotlenienie ustroju jest elementarną przyczyną słabszego działania serca, apatii, senności, niechęci do myślenia, a także bólu głowy i stanów bliskich omdlenia.

Trudności współżycia to jeszcze jedna przyczyna napięć nerwowych we współczesnych społeczeństwach. Zbyt mało jest życzliwości, uprzejmości i szczerości w pracy, w sklepach, w środkach komunikacji publicznej, na ulicy, w blokach mieszkaniowych. Trudnościom współżycia towarzyszą w licznych przypadkach stany zgryzot i niepokoju, naciski psychiczne z jednej strony i reakcje frustracyjne z drugiej, wyrażające się bądź w postaci chów niepohamowanego gniewu, bądź w postaci apatii.

3. ODPOCZYNEK NOCNY I DZIENNY

Na wstępie stwierdziliśmy, że sensem odpoczynku jest odreagowanie zmęczenia i znużenia. Po wyjaśnieniu tych negatywnych dla zdrowia stanów ustroju i przyczyn ich powstawania można dodać, że celem odpoczynku jest odzyskanie sił fizycznych i równowagi psychicznej, nabranie chęci do pracy i wszelkiej aktywności. Cel ten osiąga się poprzez sen nocny i odpoczywanie dzienne.

Sen nocny jest podstawą odpoczynku. Gruntownie odpocząć można oczywiście podczas głębokiego, spokojnego i dostatecznie długiego snu. Najczęściej zaleca się podział czasu dobowego na trzy części. Osiem godzin pracy, osiem aktywności pozazawodowej wraz z odpoczynkiem dziennym i osiem snu. Wiele ludzi aktywnych zawodowo ze względu na przeciążenie obowiązkami i brakiem czasu nie stosuje się do tego podziału i systematy^-nie nie dosypia - śpi poniżej siedmiu godzin na dobę, natomiast połowa ludzi powyżej dwudziestego roku życia nie sypia dobrze, nie tylko z braku czasu na wystarczający sen, lecz także ze względu na napięcie nerwowe. Są też liczne grupy zawodowe, które nie stosują się do powyższego trójpodziału

36

ze względu na specyfikę swego zawodu. Wiek dwudziesty nazywano wiekiem bezsenności, którą do dziś postrzega się jako poważny problem społeczny. Jego rozwiązanie to ciągle aktualne wyzwanie dla specjalistów z różnych dziedzin nauk (medycznych, technicznych i społecznych). Szersze omówienie tego problemu wykracza poza ramy niniejszej pracy, bowiem w budżecie dobowym czas przeznaczany na sen nocny nie należy oczywiście do czasu wolnego.

Odpoczynek dzienny sprowadza się w istocie do spędzania czasu w spokoju w jego różnorodnych postaciach. Spokój to odizolowanie od wszelkich hałasów, zgiełku maszyn, ruchu ulicznego, tłoku w środkach komunikacji, gwarnych rozmów, a nawet obecności innych ludzi, spędzanie czasu w samotności lub w gronie bliskich, przyjaznych osób i takie warunki, że nikt tego spokoju nie zakłóci. Spokój to jednocześnie poczucie bezpieczeństwa -pewność, iż nie spotka nas nagle coś przykrego. Potrzeba pełnego odpoczynku słusznie kojarzy się często z potrzebą nie myślenia o niczym i nic nie robienia. Nie myśleć o niczym oznacza znajdować się jakby w półśnie, marzyć i pozwolić myślom błąkać się dowolnie po obszarach sensu i bezsensu. Można przy tym leżeć, wygodnie siedzieć, spacerować, zachowywać milczenie, poczytać to co jest pod ręką i na co ma się chęć lub też leniwie porozmawiać. Tak rozumiany odpoczynek, jako pełne odprężenie, jeszcze kilkadziesiąt lat temu uważany był za naganną bezczynność, karygodne lenistwo, stratę czasu i nie był akceptowany społecznie. Obecnie jest w świetle higieny psychicznej czymś w rodzaju zabiegu leczniczego, spełniającego ważną funkcję zdrowotną.

4. WARUNKI DOBREGO ODPOCZYNKU

Warunki dobrego odpoczynku to życzliwość otoczenia, bezpieczeństwo socjalne i satysfakcja z dobrze wykonanej pracy. Najważniejsze jednak są spokój i cisza. Spokój, ciszę, a również samotność i kontemplację najlepiej można przeżywać w czterech ścianach własnego pokoju lub w kontakcie z przyrodą. Warunki te przedstawiono w tabeli 15.

37

Tabela 15

Warunki dobrego odpoczynku

Warunki	Charakterystyka
Własne mieszkanie	Każdy powinien mieć własny kąt. możliwość urządzenia go według własnych upodobań, gdzie czułby się bezpieczny, odizolowany od wszelkich natrętów.
Kontakt z przyrodą	Najwartościowszy jest odpoczynek na wolnym powietrzu. Przyjazne środowisko to: sfońce, woda, zieleń, świeże powietrze i przestrzeń.
Życzliwość	Kultura codziennych kontaktów w rodzinie, zakładzie pracy, w sąsiedztwie i w miejscach publicznych, wykluczenie arogancji, nacisków i wymuszeń.
Bezpieczeństwo socjalne	Brak troski o byt własny i najbliższych, który zapewnia posiadanie stabilnej pracy i zarobków, pozwalających mężczyźnie zapewnić rodzinie godziwe warunki życia.
Satysfakcja z dobrze wykonanej pracy	Przesycenie początku odpoczynku atmosferą zakończonego dzieła powoduje, że zadowolenie z dobrze wykonanej pracy przenosi się w sferę odpoczynku i gwarantuje jego pomyślność.

Własne mieszkanie jest podstawowym środowiskiem codziennego odpoczynku. Korzystanie bowiem z domów wczasowych, różnorodnych ośrodków rekreacyjnych, a nawet parków miejskich ogranicza się do czasu urlopowego lub weekendu. Natomiast codzienną odnowę sił fizycznych i psychicznych może zapewnić tylko własne mieszkanie. Spełnia ono dwa ważne postulaty dobrego odpoczynku - odizolowanie od środowiska zewnętrznego i poczucie bezpieczeństwa. Izolacji od środowiska zewnętrznego w chwilach zmęczenia i znużenia pragną wszyscy, nawet najbardziej aktywne, uspołecznione jednostki. Dobre odizolowanie od środowiska zewnętrznego oznacza, że nagle nie zjawi się nieproszony gość, że przez ściany nie przenikają dźwięki od sąsiadów, a przez okna z ulicy, że własna rodzina pozostawia człowieka bodaj na krótki czas samego. Poczucie bezpieczeństwa oznacza, że w domu człowiek czuje się u siebie, na własnym terenie, który urządza według swego upodoba-

38

nia, według własnych potrzeb i gustów. We własnym domu człowiek może pozbyć się maski i pozy przybieranej na potrzeby otoczenia - dla pełnienia różnych ról społecznych. Wyzbywa się ostrożności i czujności nie pozwalających być sobą ze względu na opinię przełożonych, podwładnych, kolegów, sąsiadów. Własne mieszkanie jest więc terenem podstawowym dla codziennego odpoczynku.

Do pełnienia tej roli mieszkanie powinno być odpowiednio wyposażone, urządzone i zorganizowane. Każdy członek rodziny powinien mieć możliwość przynajmniej czasowego odizolowania się nie tylko od sąsiadów i ulicy lecz także od otoczenia wewnątrz mieszkania. Powinien mieć własny kąt, bezpieczny, umożliwiający pełne odprężenie, bez wzajemnego przeszkadzania sobie. Ogromnej wagi jest także urządzanie mieszkania o zadowalającej estetyce wnętrza, wyposażonego w nowoczesne urządzenia higieniczno-sanitame, sprzęt gospodarstwa domowego i inne środki czyniące życie kulturalnym i wygodnym. Istotny jest też problem lokalizacji mieszkań. Przed drugą wojną światową w krajach zachodnich i Ameryce, a bezpośrednio po wojnie w Polsce, silna była migracja ludności z terenów wiejskich do miast. W miastach było łatwiej o pracę, a mieszkanie w mieście było wygodniejsze niż na wsi. Po wojnie na Zachodzie, a u nas stosunkowo niedawno, nastąpiła migracja odwrotna. Ludzie pragną mieszkać bliżej miejsc rekreacji, a nie bliżej miejsc pracy. Uciążliwości życia w mieście (o czym była mowa wyżej) oraz rozwój środków transportu i łączności sprawiły, że o ile zarobki na to pozwalają rodziny ze śródmieść przenoszą się na dalekie przedmieścia do stref świeżego powietrza, zieleni i spokoju.

Kontakt z przyrodą zapewnia najwartościowszy odpoczynek. Sfońce, woda, zieleń, świeże powietrze i przestrzeń to najbardziej poszukiwane przez człowieka środowisko odpoczynku. W takich właśnie korzystnych warunkach usytuowane są domy wczasowe i inne ośrodki rekreacyjne. Korzystanie z nich możliwe jest tylko w czasie urlopu, a ponadto nie są one ze względów finansowych instytucjami powszechnie dostępnymi. Popularne jest natomiast korzystanie z parków miejskich i spędzanie dni wolnych od pracy na terenach rekreacyjnych usytuowanych na obrzeżach miast. Podobne warunki odpoczynku na wolnym powietrzu wśród zieleni daje działka warzywna lub rekreacyjna, a nawet ogródek przydomowy.

Życzliwość jest kolejnym ważnym czynnikiem odpoczynku. Niewiele dają dobre warunki materialne przy braku życzliwości ze strony otoczenia. Skłócenie, wzajemna nieufność, dokuczliwe utarczki słowne, upokarzające wymówki

w domu, szykany przełożonych w pracy, zazdrość i podejrzliwość kolegów i sąsiadów, brak uprzejmości w miejscach publicznych (ulica, sklep, tramwaj, itp.) nie pozwalają sensownie skorzystać z najlepszych warunków mieszkaniowych i przyrodniczych dla odpoczynku i regeneracji sił. Warunkiem niezbędnym odpoczynku jest wyciszenie wewnętrzne, stworzenie atmosfery przyjaźni i życzliwości. Szybko wówczas słabnie napięcie nerwowe i wygasa znużenie. Doniosła dla dobrego odpoczynku jest zatem kultura codziennych kontaktów w rodzinie, w zakładzie pracy, w sąsiedztwie i miejscach publicznych, życzliwość i uprzejmość oraz wykluczenie arogancji, poniżających nacisków i wymuszeń.

Bezpieczeństwo socjalne jest również ważnym czynnikiem dobrego odpoczynku. Troska o byt, niepewność jutra, nie pozwala wielu ludziom spokojnie zasnąć. Wiele rodzin znajduje się w trudnych warunkach mieszkaniowych i bytowych. Zmora bezrobocia dotkliwie doskwiera większości społeczeństwa. W tragicznej nieraz sytuacji znajdują się rodziny bezrobotnych, które zamiast korzystania z dorobku kultury i odpoczynku zabiegają codziennie, aby znaleźć środki do przetrwania. Również i ci co mają pracę, nawet dobrze płatną, żyją w ciągłej niepewności, pod presją jej utraty.

Satysfakcja z dobrze wykonanej pracy należy także do czynników dobrego wypoczynku. Okazuje się bowiem, że związek pomiędzy odpoczynkiem i pracą nie polega jedynie na odreagowaniu zmęczenia i znużenia oraz odnowie sił zużytych w pracy. Dobra jakość pracy wpływa korzystnie na jakość odpoczynku. Po pracy odbytej składnie, pomyślnie, zadawalająco odpoczynek przebiega w atmosferze satysfakcji, natomiast satysfakcja z odpoczynku maleje po niezadowalającym przebiegu pracy. Jak twierdzą znawcy tej problematyki, wiele osób woli raczej doprowadzić rozpoczętą pracę (lub etap) do pomyślnego końca nawet kosztem jej przedłużenia, niż przerwać ją w stanie niepewności. Często jest zatem odpoczynek nie od samej pracy, a od niepewności o jej końcowy wynik. Początek odpoczynku bywa zwykle przesycony atmosferą zakończonego właśnie działania. Jeśli temu zakończeniu towarzyszy stan zadowolenia, to stan ten jest przeniesiony w sferę odpoczynku i gwarantuje jego pomyślność.

Rozdział 3

ZNACZENIE WYCHOWAWCZE, ZDROWOTNE I KULTUROTWÓRCZE ZABAWY

Pojęcie zabawy, na określenie której używa się też terminu czynności ludyczne, obejmuje rozrywkę czyli zabawę bardziej powierzchowną, w której reguły są mało eksponowane, często niezauważalne oraz grę czyli zabawę prowadzoną zgodnie z ustalonymi regułami. Ten podział, który z teoretycznego punktu widzenia nie budzi zastrzeżeń, w praktyce trudny jest do precyzyjnego stosowania. Wiele bowiem czynności wczasowych (form spędzania czasu wolnego) jednocześnie zawiera elementy rozrywki i gry. Niewątpliwie każda rozrywka i każda gra są zabawą. Są jednak zabawy, w których dominuje element współzawodnictwa nad bezpośredniością rozrywkową, np. gry sportowe, komputerowe czy zabawy intelektualne. Często mamy sytuację odwrotną, kiedy w zabawie wyeksponowany jest element rozrywki, np. zabawa taneczna. Równie często zdarzają się jednak sytuacje, w których jednakowo wyeksponowane są obydwa elementy lub zakwalifikowanie zabawy do rozrywki lub gry zależy jedynie od subiektywnych odczuć jej uczestników. Dlatego pamiętając o wyróżnikach rozrywki i gry, obydwa elementy zabawy omówimy łącznie.

1. ISTOTA ZABAWY I JEJ FUNKCJA WYPOCZYNKOWA

Definiując pojęcie zabawy stwierdziliśmy, że zabawa jest wypoczynkiem czynnym i przeciwieństwem odpoczynku, który jest wypoczynkiem biernym. Jest to wypoczynek realizowany poprzez różnorodną aktywność umysłową i fizyczną, pod warunkiem jej odmienności od aktywności przejawianej w pracy zawodowej. Warunek ten stanowi istotę zabawy (tabela 16). Oznacza on, że jeśli zarobkowa praca zawodowa związana jest z wysiłkiem fizycznym, to funkcję wypoczynkową lepiej spełniają zabawy bardziej angażujące umysł niż mięśnie, np. gra w szachy, w karty, kolekcjonerstwo, film, itp. oraz, że

po pracy wymagającej wysiłku umysłowego lepiej wypoczywamy uprawiając sport, turystykę, itp.

Tabela 16

Istota zabawy

Istota zabawy polega na aktywności umysłowej lub fizycznej, odmiennej od aktywności zawodowej ze względu na jej rodzaj i cel.

Zabawa, w przeciwieństwie do odpoczynku, nie wymaga spokoju, ciszy, izolacji i kontemplowania, lecz zmienności, bogactwa wrażeń, ryzyka, współzawodnictwa, przygody i sytuacji nowych. Odmienność zabawy od pracy zawodowej określa też jej cel. Otóż pracujemy zawodowo, aby zarobić na życie, aby wykonywać swe obowiązki wobec rodziny i społeczeństwa, natomiast uczestniczymy w zabawie dla samej zabawy, która ma wartość sama w sobie. Gramy dla samej gry, satysfakcji z wygranej, uprawiamy turystykę dla przeżycia wrażeń związanych z uczestnictwem w określonym przedsięwzięciu turystycznym - podziwianie krajobrazów, poznanie zabytków architektury, doznanie mocnych wrażeń w przypadku turystyki kwalifikowanej, itp.

Zabawa towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów i związana jest ze wszelkimi dziedzinami kultury. Wiąże się z życiem ekonomicznym, obrzędami religijnymi, sztuką. Ciągle rozwija się i doskonali. Jeszcze niedawno zabawa związana była na ogół ze świętami rodzinnymi, kościelnymi, narodowymi lub określonymi sytuacjami społecznymi (wyruszenie łub przybycie z podróży, rozpoczęcie lub ukończenie ważnego przedsięwzięcia - pracy, nauki, budowy, kupna, sprzedaży, itp.). Współcześnie, dzięki środkom masowego przekazu, człowiek poznaje zabawy praktykowane nawet w najdalszych zakątkach świata, a dysponując nawet niewielkimi środkami finansowymi i czasem wolnym większość z nich może wypróbowywać u siebie. Dzięki temu repertuar rozrywek i gier jest niezwykle urozmaicony. Doskonałym przykładem oszałamiającej kariery zabaw jest turystyka i sport. Są to formy spędzania wolnego czasu, które jeszcze na początku dwudziestego wieku należały do form luksusowych i elitarnych, uprawianych przez ludzi zamożnych, a już w jego drugiej połowie stały się ogólnodostępne, uprawiane masowo.

W rozdziale pierwszym w tabeli trzeciej przedstawiono jedenaście form spędzania wolnego czasu. We wstępie do rozdziału trzeciego stwierdziliśmy natomiast, że odpoczynek, zabawa i praca nad sobą są wzajemnie rozdzielne,

a jednocześnie pokrywają bez reszty cały zakres czynności rekreacyjnych. Oznacza to, iż skoro żadna z wymienionych form aktywności nie spełnia kryterium odpoczynku (wypoczynku biernego), pełni zatem funkcje zabawy lub pracy nad sobą. Większość z nich pełni funkcję podwójną, a wszystkie bez wyjątku w określonych warunkach można zaliczyć do zabawy (tabela 17). W tabeli przyjęto następujące oznaczenia umowne: 3 - w ramach danej formy spędzania wolnego czasu wszystkie elementy pełnią funkcję odpowiadającą nazwie kolumny (np. rozrywki), 2 - przewaga elementów pełniących funkcję odpowiadająca nazwie kolumny, 1 - dana forma zawiera elementy pełniące funkcję odpowiadającą nazwie kolumny lecz przewaga należy do elementów z kolumny sąsiedniej, 0 - dana forma spędzania wolnego czasu nie zawiera elementów pełniących funkcję odpowiadającą nazwie kolumny. Posługując się danymi z tabeli możemy scharakteryzować następująco poszczególne formy spędzania wolnego czasu. Turystyka to przede wszystkim rozrywka, która zawiera elementy gry (rywalizacji typu sportowego, zdobywanie sprawności, itp.). Podobnie jest z amatorstwem artystycznym, majsterko-waniem i amatorstwem technicznym, hodowlą amatorską, zabawami i kontaktami towarzyskimi oraz kolekcjonerstwem. Te formy spędzania wolnego czasu są zabawą o charakterze rozrywki. Każda z nich zawiera jednak pewne elementy gry (np. rywalizacja, dokonywanie ocen). Uprawianie amatorskie sportu jest zabawą o elementach rozrywki i gry, z przewagą elementów gry. Korzystanie ze środków masowego przekazu i instytuc| kulturalnych, takich jak teatry, filharmonie, muzea i wystawy, a także aktywność społeczna pełnią funkcję wyłącznie rozrywkową i nie zawierają elementów gry. Zaliczenie do zabawy samokształcenia może niekiedy wywoływać zastrzeżenie, jednak bliższa analiza poszczególnych czynności wskazuje, że proces samodzielnego i dobrowolnego poszerzania swej wiedzy i doskonalenia umiejętności przebiega najczęściej w formie rozrywki lub gry. Wiadomo również, że wysoce efektywne jest kształcenie poprzez zabawę.

Tabela 17 Zabawa jako funkcja aktywności rekreacyjnej

Formy spędzania czasu wolnego	Udział⁸ w zabawie elementów:
	rozrywki
Turystyka	2
Sport	1
Środki masowego przekazu	3
Teatry i filharmonie, wystawy i muzea	3
Samokształcenie	1
Amatorstwo artystyczne	2
Majsterkowanie i amatorstwo techniczne	2
Hodowla amatorska	2
Zabawy i kontakty towarzyskie	2
Kolekcjonerstwo	2
Aktywność społeczna	3

stwierdzić, żę znaczenie to nie dotyczy wszelkich zabaw. Zabawy na manowcach, wzbudzające dezaprobatę moralną {)ączące się z pijaństwem, ekscesami seksualnymi, chuligaństwem), które nie mogą być aprobowane zarówno ze względu na dobro społeczne jak i jednostki, realizują po części funkcję wypoczynku. Nie mogą jednak w pełni realizować tej funkcji czasu wolnego -czynić życie bardziej wartościowym. Stanowią one zaprzeczenie tego postulatu.

Przy okazji warto również dodać, że zabawa jest domeną dzieciństwa i młodości. Jest treścią spędzania czasu wolnego, którego wraz ze wzrastaniem i osiąganiem wieku dorosłego młodym ludziom ciągle ubywa. Czas wolny kurczy się w miarę przybywania obowiązków szkolnych, a potem zawodowych i rodzinnych. Zabawa dorosłych jest, nie zawsze uświadomionym, przedłużeniem młodości. Zagadnienie to rozpatrzymy nieco szerzej omawiając role zabawy w życiu człowieka. W tym miejscy warto zwrócić uwagę na fakt, iż jest to zjawisko pozytywne, chociaż niekiedy okazuje się niekorzystne. Człowiek bowiem, przedłużając lata dziecięcej beztroski i satysfakcji zabawowej w życie dorosłe, kontynuuje dziecięco-młodzieżową lekkomyślność. Przesadne kultywowanie czynności rozrywkowych (nawet tych społecznie aprobowanych i na pewnym etapie życia wartościowych) utrudnia zaangażowanie się w sprawy poważne i życie społeczne.

Funkcję wypoczynkową oraz znaczenie wychowawcze, zdrowotne i kulturotwórcze zabawy scharakteryzujemy poprzez charakterystykę jej części składowych - rozrywki i gry. Rozrywka umożliwia wypoczynek czynny, urzeczywistniany w działaniu stanowiącym cel dla siebie samego, nasycony bogactwem wrażeń, zmienności, nawet pewnym ryzykiem i angażujący wyobraźnię, zaspokajający ciekawość świata i ludzi, potrzebę przeżyć niezwykłych. Przystosowuje człowieka do życia ułatwia dźwiganie jego ciężarów, dopełnia egzystowanie żywą radością, taką jaka jest możliwa tylko w świecie zabawy. Rozrywka często bywa bliska twórczości artystycznej, a niekiedy jest autentycznym uprawianiem sztuki (amatorstwo artystyczne). Rozrywka może zaspokajać potrzebę prestiżu, zapewniać dobre samopoczucie w grupie praktykującej pewne wspólne wzory zajęć. Wspomniane uprzednio elementy współzawodnictwa, rywalizacji, ryzyka, a nawet hazardu dotyczą przede wszystkim gry. Są to nieodłączne cechy wszelkich gier sportowych, towarzyskich, komputerowych i innych. W powyższym ujęciu znaczenie wychowawcze, zdrowotne i kulturotwórcze zabawy nie ulega wątpliwości. Należy jednak z przykrością

3 -

stuprocentowy, 2 - przeważający, 1 - drugorzędny, 0 - brak udziału.

2. ROLA ZABAWY W ŻYCIU CZŁOWIEKA

Zabawa niesie ze sobą bogactwo treści społecznych i psychicznych, posiada wieloraki sens i spełnia ważną rolę w życiu każdego człowieka. Rola ta polega nie tylko na wspomnianym przy omawianiu jej funkcji wypoczynkowej przedłużaniu młodości, lecz także na przystosowywaniu do życia, zaspokoja-niu potrzeby prestiżu i pozytywnym wpływie na prace zawodową (tabela 18).

Przedłużanie młodości poprzez udostępnienie ludziom coraz szerszego wachlarza zabaw stało się domeną dwudziestego wieku. W bogatych krajach zachodniej Europy i Stanach Zjednoczonych coraz więcej ludzi po pięćdziesiątce próbuje upodobnić się do dwudziestolatków pod względem ubioru, wyglądu, zachowania się, sposobu bycia, podobnie śpiewać, flirtować, wędrować, uprawiać gry sportowe i towarzyskie. Przedłużające się nawet do późnej starości dbanie o sprawność fizyczną, zdrowie, dobry humor, zainteresowanie światem, kulturą, postępami nauki i techniki jest zjawiskiem wielce pozytyw-

nym, przynoszącym wiele sukcesów jednostkom i społeczeństwu. Jednak, podobnie jak wszędzie, tak i w tej dziedzinie potrzebny jest umiar. Nieurniar-kowana ucieczka w młodość, pogrążanie się dorosłych bez reszty w świat dziecięcy może doprowadzić do obniżenia poczucia odpowiedzialności rodzinnej, zawodowej i społecznej.

Tabela 18 Rola zabawy w psychicznym i społecznym życiu człowieka

Rola	Charakterystyka
Przedłużanie młodości	Upodobnianie się ludzi dojrzałych do młodzieży i dzieci pozwala zachować zdrowie i sprawność fizyczną, jednak przesada w tym zakresie obniża odpowiedzialność rodzinną zawodową i społeczną.
Przystosowywanie do życia	Zabawa ułatwia człowiekowi dźwiganie ciężarów dnia codziennego, pozwala spojrzeć na trudy żyda z innej perspektywy, podejmować obowiązki dnia codziennego z optymizmem i wiarą w siebie.
Zaspokojanie potrzeby prestiżu	Każda forma pożytecznego zagospodarowania czasu wolnego dodaje ludziom prestiżu ale szczególnie prestiżowe jest uczestnictwo w kulturze poprzez korzystanie z teatrów, filharmonii oraz odwiedzanie muzeów i wystaw dzieł sztuki.
Pozytywny wpływ na pracę zawodową	Pozytywny wpływ zabawy na pracę zawodową i wykonywanie- innych obowiązków przejawia się w odtwarzaniu energii fizycznej i psychicznej oraz rozciąganiu pożądanych społecznie elementów gry na dziedzinę życia praktycznego.

Przystosowywanie do żyda poprzez zabawę wynika z dopełnienia życia serio w świecie pracy i obowiązków życiem w świecie wyobraźni nasyconym radością, ruchem, satysfakcją. Tylko w świecie zabawy człowiek żyje pełnym życiem staje się całym sobą. Zabawa ułatwia człowiekowi dźwiganie ciężarów dnia codziennego, sprzyja wzajemnemu przystosowywaniu się ludzi do siebie. Tak więc doniosła rola zabawy polega nie tylko na odmładzaniu człowieka poprzez przedłużanie jego dobrej formy fizycznej i duchowej, ale przy zachowaniu umiaru we wspomnianej wyżej ucieczce w młodość, świat ułudy i bajki

pozwala spojrzeć na trudy życia z innej perspektywy, podejmować obowiązki dnia codziennego z większym optymizmem i wiarą w siebie.

Zaspokajanie prestiżu jest znamiennym sensem społecznym zabawy. Każda forma pożytecznego spędzania wolnego czasu dodaje ludziom prestiżu. Uprawianie turystyki i sportu dla ludzi z różnych środowisk jest źródłem żywego zadowolenia, powodem dumy. Często pierwsze spotkania w pracy po urlopach rozpoczynają się od wymiany wrażeń z odbytych podróży turystycznych krajowych i zagranicznych. Dotyczy to w szczególności tych osób, dła których podróż ta związana była z poczynieniem pewnych oszczędności i ograniczeniem innych wydatków. Również uprawianie amatorskie sportu, a zwłaszcza uzyskiwanie wyników wyższych od przeciętnych w danym środowisku, budzi jego respekt i szacunek i buduje prestiż sportowca -amatora. Należy dodać, że istnieją bardziej i mniej prestiżowe dziedziny sportu uprawianego amatorsko. Do tych pierwszych nakży np. tenis i siatkówka. Szczególnym prestiżem cieszą w swoich środowiskach stali bywalcy teatrów, filharmonii, muzeów i wystaw oraz amatorzy - twórcy dzieł sztuki w dziedzinie rzeźby, malarstwa, grafiki, tkactwa, metaloplastyki oraz uczestnicy różnych konkursów hodowli amatorskiej, modelarstwa, itd. Są zabawy (rozrywki, gry), które dostarczają prestiżu mężczyźnie (np. piłka nożna, boks, jachting) lub kobiecie (np. teatr, tkactwo artystyczne).

Pozytywny wpływ na pracę zawodową i wykonywanie obowiązków praktykowanych rozrywek i gier jest doświadczany na każdym kroku. Każdy niemal codziennie przekonuje się, że rozrywka w czasie wolnym przywraca zużytą w czasie pracy energię fizyczną i psychiczną, co pozwala wydajniej i z większą satysfakcją osobistą wykorzystać czas pracy. Udany, ciekawy weekend, nasycony zdrową i pożyteczną rozrywką sprawia, że człowiek z optymizmem, ochotą i sprawniej realizuje swe obowiązki zawodowe w następnym tygodniu, a udany urlop (wakacje) zapowiadają sukcesy w pracy (nauce). Technikę rozciągania pożądanych społecznie cech gry na dziedzinę życia praktycznego i służby publicznej od dawna opanowała arystokracja angielska. Klasycznym przykładem są tam szkoły internatowe dla chłopców [public schools) z ideałem gentlemana, stosującego zasady gier sportowych w życiu politycznym, zawodowym i towarzyskim. Oto przykłady tych zasad: wytrwaj do końca gry, graj na rzecz zespołu (team spirit), graj uczciwie (fa^%r play), zachowaj umiar w zwycięstwie, przegrywaj z honorem. Niczym innym jak elementami gry jest stosowany w wielu instytucjach, państwowych zakładach pracy i firmach prywatnych system nagród, wyróżnień, dyplomów, odznaczeń, itp.

47

3. KOMPENSACYJNA FUNKCJA ZABAWY

Kompensacyjna funkcja zabawy wynika z naturalnej potrzeby przeciwdziałania monotonii dnia codziennego w pracy i poza pracą, wyrwania się spod panowania codzienności, obowiązków, męczącego realizmu, dokuczliwego przymusu. Teoria o kompensacyjnej funkcji wczasów, a zabawy w szczególności, powstała i rozwinęła się w połowie dwudziestego wieku, kiedy socjolodzy, psycholodzy i lekarze amerykańscy i zachodnioniemieccy dostrzegli niebezpieczeństwo nudy i potęgowanego przez nią znużenia w potokowym systemie pracy fabrycznej, w handlu, biurach i urzędach oraz przedsiębiorstwach usługowych. Nuda zagraża ludziom o niskim wykształceniu i niskich zarobkach i nie posiadającym wzorów pożytecznego spędzania czasu wolnego, przy czym pewną role odgrywają też czynniki osobowościowe. Człowiek pragnie zmiany - chce wyrwać się ze świata nudnej monotonii w świat odmienny rzeczywisty lub fikcyjny. Rolę tę spełnia zarówno odpoczynek, zabawa jak i praca nad sobą, lecz najpełniej pożądany stan można osiągnąć dzięki zabawie. Kompensacyjną funkcję zabawy można więc zdefiniować jak w tabeli 19.

Tabela 19

Kompensacyjna funkcja zabawy

Kompensacyjna funkcja zabawy polega na tym, że przez ucieczkę do czynności odmiennych od monotonnej pracy i codziennych obowiązków skutecznie wyzwala od nudy i znużenia.

Ucieczka od nudnej rzeczywistości może przybierać różne formy. Często zdarza się, że ludzie po pracy, w szczególności w końcu tygodnia lub miesiąca (po wypłacie), spędzają czas wolny w barach (kawiarniach, restauracjach, klubach) w gronie kolegów (koleżanek, znajomych). Nierzadkie są przypadki, że ludzie ci w wolnym czasie upijają się i uczestniczą w różnych awanturach (prowokują bójki, niszczą mienie, hałasują, itp.) - ulegając gwałtownym impulsom mającym skompensować monotonię codzienności. O ucieczce od nudy w dziedzinę marzeń tak pisze A. Kamiński w pracy Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza⁹:

- Wybitny dramaturg Williams w znanej i w Polsce sztuce „Szklana menażeńa" przedstawia młodego sprzedawcę magazynu obuwia, marzącego, aby znów wybuchła wojna: jakże piękne, prawdziwie pełne zaczęłoby się życie na oceanach, w stolicach Europy, w puszczach Azji.

Należy zatem zgodzić się z tezą, głoszoną przez niektórych socjologów, iż rozwój faszyzmu i potworności ekscesów rasistowskich wiążą się z głodem rozrywkowych niezwykłości, kompensacyjną potrzebą otrząśnięcia się z monotonnej codzienności, jakie przejawiają masy ludzkie ogłupione, zdemoralizowane i wyzute z hamulców moralnych przez polityków bez sumienia. Są to jednak przykłady skrajne.

Ucieczka od nudnej rzeczywistości przybiera zwykle mniej drastyczne formy. Może ona dokonywać się dwoma sposobami. Możemy uciec w odmienny świat realny (rzeczywisty) lub bajkowy (fikcyjny). W funkcji zabawowej poszczególnych form spędzania wolnego w różnym stopniu przejawiają się te dwa sposoby ucieczki od nudy. Te sposoby realizacji kompensacyjnej funkcji zabawy, przejawiającej się w poszczególnych formach spędzania czasu wolnego, zamieszczono w tabeli 20.

Tabela 20 Dwa sposoby realizacji kompensacyjnej funkcji zabawy

Formy spędzania czasu wolnego	Ucieczka od nudy w odmienny świat:
	realny
Turystyka	3
Sport	2
Środki masowego przekazu	1
Teatry i filharmonie, wystawy i muzea	0
Samokształcenie	1
Amatorstwo artystyczne	2
Majsterkowanie i amatorstwo techniczne	2
Hodowla amatorska	2
Zabawy i kontakty towarzyskie	1
Kolekcjonerstwo	1
Aktywność społeczna	3

⁹ A. Kamiński: Czas wolny i jego problematyka społeczno wychowawcza, Wrocław -Warszawa - Kraków, ZN im. Ossolińskich, 1965, s. 127.

48

W tabeli przyjęto następujące oznaczenia umowne: 3 - dana forma spędzania wolnego czasu zawiera elementy ucieczki od nudy wyłącznie o charakterze odpowiadającym nazwie kolumny (np. w świat realny), 2 -przewaga elementów odpowiadających nazwie kolumny. 1 - dana forma zawiera elementy odpowiadające nazwie kolumny lecz przewaga należy do elementów z kolumny sąsiedniej, 0 - dana forma spędzania wolnego czasu nie zawiera elementów odpowiadających nazwie kolumny. Posługując się danymi z tabeli możemy scharakteryzować następująco poszczególne formy spędzania wolnego czasu. Turystyka i aktywność społeczna umożliwiają ucieczkę od nudy i znużenia wyłącznie w świat realny. Sport, amatorstwo artystyczne, majsterkowanie i amatorstwo techniczne oraz hodowla amatorska należą do form spędzania wolnego czasu, które umożliwiają ucieczkę głównie w świat realny lecz zawierają również elementy ucieczki w świat fikcji. Np. uprawianie amatorskie sportu realnie wpływa pozytywnie na zdrowie i tężyznę fizyczną człowieka, natomiast kibicowanie jest czysto teoretyczną rozrywką, która nie zawiera tych podstawowych atrybutów sportu i pod tym względem jest fikcją. Podobnie jest z amatorstwem artystycznym i pozostałymi wymienionymi w tej grupie formami spędzania wolnego czasu. Wiążą się one z wykonywaniem konkretnych czynności praktycznych, ale każda z nich zawiera elementy przeżyć emocjonalnych chociażby związanych podziwianiem określonych dzieł, ich oceną i współzawodnictwem. Środki masowego przekazu, zabawy i kontakty towarzyskie oraz kolekcjonerstwo wyprowadzają nas głównie w świat fikcji lecz nie do końca. Niektórych przypadkach te formy spędzania czasu wolnego zawierają elementy ucieczki w świat realny. Inaczej jest z korzystaniem z instytucji kulturalnych takich jak teatry, filharmonie, muzea i wystawy, w których zawsze mamy do czynienia z bajką, abstrakcją, fikcją. Specyficzną formę spędzania wolnego czasu jaką jest samokształcenie zaliczyliśmy do zabawy z pewnym zastrzeżeniem, albowiem pełni głównie funkcję pracy nad sobą. Pełniąc funkcję zabawy równie dobrze może stanowić ucieczkę w świat realny, jak też w świat fikcji.

Po tym formalnym poszufladkowaniu poszczególnych form spędzania wolnego czasu według sposobów realizacji kompensacyjnej funkcji zabawy, warto dokładniej wyjaśnić istotę zjawiska kompensacji. Otóż zwykle kompensujemy czynnościami rozrywkowymi jednostronną codzienność. Siedzący tryb życia kompensujemy poprzez wycieczki, gry sportowe, tańce; hierarchię służbową w pracy - przez swobodne, samodzielne zajęcia mifośnicze i kontakty towarzyskie; realizm życia codziennego - poprzez uleganie marzeniom o czynach i sytuacjach niezwykłych z filmu, teatru i powieści. Na zakończenie

warto także dodać, iż nie zawsze aktywność wczasowa kompensuje bierność w pracy. Relacja pomiędzy pracą i wczasami jest bardziej zbżona, np. często jest tak, że ubogiej pracy towarzyszą ubogie wczasy.

50

Rozdział 4

ZNACZENIE WYCHOWAWCZE, ZDROWOTNE

I KULTUROTWÓRCZE PRACY NAD SOBĄ

JAKO FUNKCJI CZASU WOLNEGO

1. ISTOTA PRACY NAD SOBĄ

Praca nad sobą, rozpatrywana jako funkcja czasu wolnego (część czynności wczasowych), to samodoskonalenie, a w tym głównie podejmowane w czasie wolnym samodzielne zajęcia ksztafcące. Zajęcia te, podobnie jak odpoczynek i zabawa, należą do triady funkcji czasu wolnego. Praca nad sobą uznawana jest często za najważniejszą funkcję czasu wolnego, funkcję wszechstronnego rozwoju i dobrowolnego udziału człowieka w życiu społecznym. Realizujące funkcję wszechstronnego rozwoju człowieka zajęcia kształcące ujmowane są w sensie szerszym, obejmującym nabywanie wiadomości i umiejętności, ale ponadto oddziaływanie na całą osobowość ludzką przez rozwijanie inteligencji, wyobraźni, smaku artystycznego, poczucia moralności, a także nabywanie, korygowanie i wzmacnianie postaw i przekonań, zdobywanie umiejętności wartościowania i wyboru, przy czynnej postawie samokształceniowej. Możemy zatem zaproponować definicję pracy nad sobą rozpatrywanej jako funkcji czynności wczasowych (tabela 21).

Tabela 21 Praca nad sobą jako funkcja czynności wczasowych

Praca nad sobą jako funkcja czynności wczasowych to dobrowolne i samodzielne nabywanie w czasie wolnym wiadomości i umiejętności w celu samodoskonalenia, tj. wszechstronnego rozwoju swej osobowości.

Dla zajęć tych charakterystyczny jest niejednokrotnie wysiłek, wyrzeczenie, podjęcie się odpowiedzialnego zadania. Przyjmując, że zajęcia częściowo wypoczynkowe mieszczą się całkowicie w budżecie czasu wolnego, funkcję samodoskonalenia urzeczywistniać też będą działania o charakterze powinno-ściowym, w których zainteresowanie może być zdominowane przez nakaz

wewnętrzny wynikający z poczucia obowiązku moralnego, przyjęcia określonej postawy moralnej.

Elementy pracy nad sobą jako funkcji czynności wczasowych zawierają niemal wszystkie współczesne formy spędzania czasu wolnego (aktywności rekreacyjnej). Udział ten zilustrowano w tabeli 22.

W tabeli przyjęto oznaczenia: 3 - stuprocentowy udział pracy nad sobą, 2 - znaczny, 1 - niewielki, 0 - dana forma spędzania czasu wolnego nie zawiera elementów o charakterze pracy nad sobą.

Z danych zawartych w tabeli wynikają następujące tezy:

samokształcenie w czasie wolnym jest w stu procentach pracą nad sobą
jako czynnością wczasową,
znaczny udział tej funkcji wczasowej zawiera uprawianie turystyki i spor
tu, uprawianie amatorstwa artystycznego, zajmowanie się majsterkowa-
niem i amatorstwem technicznym,
niewielki udział elementów pracy nad sobą jako czynności wczasowej
zawiera korzystanie ze środków masowego przekazu, korzystanie z te
atrów, filharmonii, muzeów i wystaw, hodowla amatorska, kolekcjoner
stwo i aktywność społeczna, natomiast
brak takich elementów w zabawach i kontaktach towarzyskich, które
warto skomentować nieco szerzę).

Tabela 22

Udział elementów pracy nad sobą w poszczególnych formach aktywności rekreacyjnej

Formy spędzania czasu wolnego	Udział
Turystyka	2
Sport	2
Środki masowego przekazu	1
Teatry i filharmonie, wystawy i muzea	1
Samokształcenie	3
Amatorstwo artystyczne	2
Majsterkowanie i amatorstwo techniczne	2
Hodowla amatorska	1
Zabawy i kontakty towarzyskie	0
Kolekcjonerstwo	1
Aktywność społeczna	1

Nie ulega wątpliwości, że samokształcenie rozpatrywane jako rodzaj czynności wczasowania całkowicie mieści się w obrębie znaczeniowym pracy nad sobą, choć te dwa pojęcia nie są tożsame. Samokształcenie jest bowiem samodzielną pracą kształcenia bez udziału nauczyciela.

Znaczny udział elementów pracy nad sobą w turystyce najdobitniej można wykazać na przykładzie turystyki poznawczej i kwalifikowanej. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z kształceniem i wychowaniem, w drugim -z pracą nad doskonaleniem własnej sprawności fizycznej i intelektualnej.

Sport rekreacyjny, podobnie jak turystyka kwalifikowana, zawiera znaczny udział elementów pracy nad sobą, bowiem i tu podobnie jak w turystyce kwalifikowanej chodzi o doskonalenie sprawności fizycznej i utrzymanie dobrego stanu zdrowia.

Amatorstwo artystyczne, majsterkowanie i amatorstwo techniczne zawierają znaczny udział elementów pracy nad sobą, bowiem należą do form spędzania czasu wolnego, dzięki którym człowiek zdobywa nowe umiejętności i wiedzę. Jest to autentyczna praca, tylko że wykonywana w czasie wolnym.

Korzystanie ze środków masowego przekazu, teatrów i filharmonii, odwiedzanie wystaw i muzeów zaliczyliśmy do współczesnych form spędzania czasu wolnego, w których elementy pracy nad sobą mają niewielki udział. Jest oczywiste, przystają one bardziej do rozrywki i wypoczynku niż do pracy. Niemniej każda z tych form zawiera pewien element poznawczy, kształcący i wychowawczy, co należy do atrybutów pracy nad sobą.

Podobna sytuacja występuje w przypadku hodowli'amatorskiej i kolekcjonerstwa, w których mało eksponują się elementy pracy nad sobą w porównaniu do elementów zabawy, a w szczególności rozrywki. Jednak znaczenie kształcące i wychowawcze tych form spędzania wolnego czasu pozwala dostrzec ich pewne związki z praca nad sobą.

Zupełnie z innych przyczyn zalicza się aktywność społeczną do grupy tych form spędzania wolnego czasu, w których w niewielkim stopniu eksponowana jest praca nad sobą. Aktywność społeczna jest zwykle autentyczną pracą wykonywaną w czasie wolnym od zajęć zawodowych i to często pracą ciężką. Jednak jest to praca na rzecz innych osób, praca altruistyczna, pozbawiona korzyści osobistych, a pewien aspekt pracy nad sobą wynika jedynie stąd, że w pracy tej człowiek staje się doskonalszy duchowo i moralnie - staje się lepszy.

I wreszcie dochodzimy do zabaw i kontaktów towarzyskich. Jednoznaczne wyrokowanie o braku elementów pracy nad sobą w tych formach rekreacji jest dość ryzykowne i gdyby zastosować nie cztero- lecz stustopniową skalę to niewątpliwie kilka punktów należałoby wydzielić na pracę nad sobą. Jednak

54

udział tych elementów w zabawach i kontaktach towarzyskich jest zdecydowanie niższy w porównaniu ze wszystkimi innymi współczesnymi formami spędzania czasu wolnego.

2. ZNACZENIE WYCHOWAWCZE PRACY NAD SOBĄ W CZASIE WOLNYM

W pracy nad sobą jako funkcji czasu wolnego zdobywa się wiedzę, umiejętności, poszukuje własnego miejsca w społeczeństwie, co ściśle powiązane jest z wszechstronnym rozwojem osobowości i dobrowolną pracą nad jej rozwojem, szczególnie w odniesieniu do ludzi młodych. Praca nad sobą jako część czynności wczasowych jest zatem kształceniem i wychowaniem, w tym głównie samokształceniem i samowychowaniem. Warto przy tym zwrócić uwagę, że pojęcie kształcenia odnosi się do procesów odbywających się w świecie ludzkim i jest szersze od pojęć szkolenia i uczenia. Obejmuje nie tylko wdrażanie człowieka w odpowiedniego rodzaju umiejętności (ruchowe, techniczne, umysłowe, artystyczne) i nie tylko przekazywanie mu pewnego zasobu wiedzy (to jest właśnie szkolenie i uczenie), ale ponadto oddziaływanie na całą osobowość ludzką. Kształcenie dotyczy całej pełni fizycznej i duchowej człowieka. Na podstawie powyższego możemy ustalić przesłanki znaczenia wychowawczego pracy nad sobą w czasie wolnym, tj. efekty kształtowania osobowości w toku zajęć rekreacyjnych (tabela 23).

Zajęcia kształcące wprowadzają człowieka w świat myśli i uczuć, przyzwyczajeń odmiennych od codziennych czynności zawodowych i domowych. Bywa też, że umilają, udoskonalają, urozmaicają pracę zawodową i zajęcia domowe. Zajęcia te wprowadzają jednostkę w nowe kontakty z ludźmi i nowe grupy społeczne związków i stowarzyszeń oświatowych, kulturalnych, zawodowych, politycznych. Sprzyjają one integracji społecznej, są szczegóbie wartościowe jako spontaniczne, dobrowolne i zazwyczaj bezinteresowne. Pozwalają swobodnie zdobywać nowe informacje, doskonalić zdrowie i sprawność fizyczną, nabywać umiejętności współdziałania, działania społecznego i ujawniać swoje możliwości w najróżnorodniejszych dziedzinach. Wywołują zachowanie się nowatorskie i twórcze, często umożliwiają zdobycie drugiego zapasowego zawodu.

Kształcenie szkolne i uczelniane dzieci i młodzieży, kształcenie się ludzi dorosłych i młodzieży pracującej w formie studiów wieczorowych i zaocznych

55

według rygorystycznie egzekwowanych programów należy do kategorii pracy, a nie wczasów, dlatego nie wchodzi w zakres pracy nad sobą jako części czynności wczasowych. Kształcenie się, głównie samokształcenie, w ramach wczasów obejmuje oświatę w jej formach bardziej luźnych, krótkotrwałych i odpowiadających bezpośrednim zainteresowaniom. Obejmuje ono czytelnictwo i samokształcenie indywidualne, działalność w różnych zespołach, a także uczestnictwo w kursach językowych, działalność w różnych sekcjach klubów sportowych.

Tabela 23

Znaczenie wychowawcze pracy nad sobą jako funkcji czasu wolnego

wysiłkiem i wyrzeczeniem oraz może być związana z podjęciem się odpowiedzialnego zadania. W takim przypadku ma ogromne znaczenie wychowawcze. Nie ma bowiem sprzeczności pomiędzy zainteresowaniem i zamiłowaniem a wysiłkiem i dyscypliną w pracy, pod warunkiem, że wysiłek i dyscyplina są podejmowane i przyjmowane przez człowieka z własnej inicjatywy i zrozumiałych dla niego motywów. Dlatego zajęcia kształcące podejmowane w czasie wolnym stanowią wydatną pomoc w rozwoju osobowości oraz w doskonaleniu się w wybranej dziedzinie wiedzy, sztuki, techniki, życia społecznego i kultury fizycznej.

Modyfikacja cech osobowości	Charakterystyka
Wpływ pracy nad sobą na osobowość wewnętrzną jest pozytywny lecz zróżnicowany i zindywidualizowany. Jednym z wariantów mogą być zmiany:	temperamentu
	inteligencji
	potrzeb
	motywacji
	postaw
	wartości
Zewnętrznej	poprawa wyglądu zewnętrznego jednostki oraz wydolności i sprawności fizycznej ustroju

Wyżej stwierdziliśmy, że wynikająca z zainteresowania i zamiłowania podejmowana dobrowolnie praca nad sobą charakteryzuje się niejednokrotnie

3. ZNACZENIE ZDROWOTNE PRACY NAD SOBĄ W CZASIE WOLNYM

Z definicji pracy nad sobą jako funkcji czynności wczasowych wynika m.in. jej sens, który zawiera się w samodoskonaleniu - wszechstronnym rozwoju osobowości. Oczywiście o osobowości człowieka decyduje również jego zdrowie fizyczne i psychiczne. Dwie spośród pięciu współczesnych form spędzania czasu wolnego wymienionych w tabeli 22, w których udział elementów pracy nad sobą jest co najmniej znaczny, mają kapitalny wpływ na zdrowie. Należy do nich turystyka i sport. Każdy rodzaj turystyki jest rekreacją, jednak nie kwestionowane jest znaczenie zdrowotne turystyki wypoczynkowej i zdrowotnej, bowiem ich celem jest wypoczynek oraz regeneracja stanu psychicznego i fizycznego ustroju.

Walor zdrowotny zarówno turystyki jak i sportu zawiera się w aktywności ruchowej, która jest atrybutem tych form aktywności rekreacyjnej. Aktywność ruchowa pozwala czfowiekowi przez długi czas utrzymywać wysoki poziom sprawności i wydolności ustroju. Czynne uprawianie turystyki i sportu wynika z konieczności przeciwdziałania negatywnym skutkom ciągłego ograniczania aktywności ruchowej członków współczesnych społeczeństw. Ograniczanie to należy do charakterystycznych cech życia współczesnego człowieka. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy są zmieniające się warunki pracy zawodowej i życia pozazawodowego.

Warunki życia w ciągu długich tysiącleci zmuszały ludzi do codziennego wysiłku fizycznego. Jeszcze na początku XX wieku duża liczba ludzi wykonywała ciężką pracę fizyczną, w celach zarobkowych pieszo pokonywała znaczne dystanse. Obecnie w krajach wysoko uprzemysłowionych są to już rzadkie

zjawiska. Tak oto postęp techniczny, czyniąc pracę zawodową coraz lżejszą i poprawiając warunki życia pozazawodowego, powoduje zmniejszenie aktywności ruchowej czbwieka niezbędnej do podtrzymania jego wydolności fizycznej. W ramach zajęć rekreacyjnych, gtównie poprzez wysiłek fizyczny i ruch w sporcie i turystyce, należy pracować nad utrzymaniem sprawności fizycznej i wydolności własnego organizmu. W tabeli 24 wskazano na negatywne skutki braku ruchu i pozytywne aktywności ruchowej.

Według opinii fizjologów, zajmujących się zagadnieniami adaptacji czfowie-ka do zmieniających się warunków życia, nie spoczynek lecz ruch jest naturalnym stanem, któremu odpowiadają morfologiczne i funkcjonalne cechy organizmu. Skutki negatywne dla organizmu związane z obniżeniem aktywności ruchowej wynikają z naruszenia bilansu energii przyjmowanej z pokarmem i wydatkowanej głównie w postaci energii mechanicznej i cieplnej, czemu towarzyszy obniżenie się wydolności fizycznej organizmu i upośledzenie jego przystosowania do zmiennych warunków życia. Badania prowadzone w związku z poszukiwaniem metod skracania rekonwalescencji po długotrwałym unieruchomieniu wykazały, że 2-3 tygodniowe pozostawanie w łóżku powodowało 15-25% obniżenie ogólnej wydolności fizycznej. W podobny sposób zmniejszała się maksymalna minutowa pojemność serca i tendencja do zapaści ortostatycznej (omdlenia przy przyjmowaniu pozycji pionowej) i występowab cały szereg innych zaburzeń w funkcjonowaniu układów wewnętrznych. Powrót do normy trwał zwykle znacznie dłużej. Długotrwałe ograniczanie większych wysiłków fizycznych prowadzi do stanów, kiedy nawet niewielki wysiłek jest trudny do wykonania, a człowiek czuje się zawsze zmęczony i słaby. Innym skutkiem ograniczenia wysiłku fizycznego jest otyłość, która pociąga z sobą ryzyko wielu schorzeń. Otyłość staje się już chorobą cywilizacyjną.

Ustalono związek pomiędzy ograniczaniem wysiłku fizycznego i przyspieszeniem procesów starzenia się organizmu. Uderzające jest bowiem podobieństwo wielu zmian fizjologicznych typowych db starzejącego się organizmu i zmian występujących u młodych ludzi w warunkach ograniczenia ich aktywności ruchowej. Nasuwa to sugestię szerokiego wykorzystania różnych form zorganizowanej bądź spontanicznej lecz dostatecznie intensywnej aktywności ruchowej, jako środka zapobiegającego obniżaniu się wydolności fizycznej, a w ślad za nią ogólnej aktywności życiowej w starszym lub podeszłym wieku.

Tabela 24 Znaczenie zdrowotne pracy nad sobą jako funkcji czasu wolnego

Aktywność ruchowa	Skutki
Mała	Obniżenie się wydolności fizycznej organizmu i upośledzenie jego przystosowania do zmiennych warunków życia. Zmniejszenie się maksymalnej minutowej pojemności serca i tendencja do zapaści ortostatycznej (omdlenia przy przyjmowaniu pozycji pionowej). Zaburzenia w funkcjonowaniu układów wewnętrznych. Otyłość, która pociąga z sobą ryzyko wielu schorzeń. Przyspieszenie procesów starzenia się organizmu.
Duża	Uzyskanie i utrzymanie wysokiej sprawności fizycznej i zdrowia oraz zdolności ciągłego przystosowywania się do zachodzących zmian. Szansa uzyskania wysokiej wydolności fizycznej istnieje tylko do 20-25 roku życia. Jeżeli w okresie tym w wyniku dużej aktywności ruchowej osiągniemy wysoką wydolność fizyczną, uzyskamy pomyślną perspektywę zachowania jej do późnej starości, pod warunkiem nawet umiarkowanej lecz stałej aktywności.

Mała

Obniżenie się wydolności fizycznej organizmu i upośledzenie jego przystosowania do zmiennych warunków życia. Zmniejszenie się maksymalnej minutowej pojemności serca i tendencja do zapaści ortostatycznej (omdlenia przy przyjmowaniu pozycji pionowej). Zaburzenia w funkcjonowaniu układów wewnętrznych. Otyłość, która pociąga z sobą ryzyko wielu schorzeń. Przyspieszenie procesów starzenia się organizmu.

Duża

Uzyskanie i utrzymanie wysokiej sprawności fizycznej i zdrowia oraz zdolności ciągłego przystosowywania się do zachodzących zmian. Szansa uzyskania wysokiej wydolności fizycznej istnieje tylko do 20-25 roku życia. Jeżeli w okresie tym w wyniku dużej aktywności ruchowej osiągniemy wysoką wydolność fizyczną, uzyskamy pomyślną perspektywę zachowania jej do późnej starości, pod warunkiem nawet umiarkowanej lecz stałej aktywności.

W świetle badań wydaje się prawdopodobne, że w życiu człowieka szansa uzyskania wysokiej wydolności fizycznej istnieje tylko do 20-25 roku życia. Jeżeli w okresie tym, w wyniku dużej aktywności ruchowej osiągniemy wysoką wydolność fizyczną uzyskamy pomyślną perspektywę zachowania jej do późnej starości, pod warunkiem nawet umiarkowanej lecz stałej aktywności. Perspektywy te będą o wiele gorsze, gdy do intensywnego treningu fizycznego spróbujemy przystąpić po przekroczeniu 25 roku życia. Tak więc o wydolności fizycznej w późniejszych latach życia w bardzo dużej mierze decyduje to jaką troskę okazał czbwiek o swój stan fizyczny w latach młodości.

Bezspornym jest również fakt, że po przekroczeniu 13-14 roku życia człowiek wykazuje tendencję do lenistwa ruchowego. Tendencję tę trzeba niwelować rzeczową argumentacją - wskazywaniem zalet związanych z systematycznymi ćwiczeniami fizycznymi i zagrożeń wynikających z ich zaniechania.

Szczególnie szerokie perspektywy zachowania wysokiej wydolności fizycznej społeczeństwa w zmieniającym się środowisku życia, utrzymania wysokiej sprawności fizycznej i zdrowia, ciągłego przystosowywania się do zachodzących zmian, stwarza edukacja permanentna w kulturze fizycznej.

4. ZNACZENIE KULTUROTWÓRCZE PRACY NAD SOBĄ W CZASIE WOLNYM

Sens kulturalny pracy nad sobą w czasie wolnym, jej znaczenie kulturotwórcze, polega na upowszechnieniu i wzbogaceniu kultury. Upowszechnienie i wzbogacanie kultury w ramach zajęć rozwijających czasu wolnego dokonuje się w sposób aktywny, społeczny i zindywidualizowany (tabela 25).

Właściwą formą upowszechnienia i wzbogacenia kultury jest aktywność jej twórców i odbiorców. Rozbudza ona wrażliwość intelektualną i uczuciową człowieka i prowadzi do wywołania aktu odtwarzania lub tworzenia nowych wartości kulturalnych, a nie podawania gotowego produktu kultury. Przykładowo, oglądanie spektaklu w teatrze daje możliwość odbioru dzieła na dobrym poziomie artystycznym lecz rzadko przeżycie tego przedstawienia zachowane zostanie przez widzów na długie lata. Natomiast niemal dla wszystkich czfonków zespołu amatorskiego wystawienie sztuki nawet na dużo niższym poziomie stanowi trwałe przeżycie artystyczne i społeczne. Zespół ten, w ramach pracy nad przygotowaniem i wystawieniem sztuki, doskonali i wzbogaca siebie oraz upowszechnia i wzbogaca kulturę. Dokonuje się to poprzez uczestnictwo w dyskusjach nad wyborem sztuki, a potem w długotrwałych próbach, podczas których poznaje się tajiiki reżyserii, inscenizacji i scenografii, i wreszcie poprzez występ na scenie. Wzbogacenie kultury w powyższym przykładzie to twórczość aktorska, dekoracje, kostiumy, muzyka i inscenizacja. W innych przykładach może być twórczość techniczna, społeczna, naukowa i inna.

Pojęcie twórczości kulturalnej niekiedy próbuje się ograniczyć do twórczości elitarnej, uprawianej przez znanych i powszechnie uznanych zawodowych artystów. W schemacie takim nie mieściłby się udział w twórczości kulturalnej szerokich kręgów społecznych, w szczególności amatorskiej, bezimiennej twórczości ludowej. W rzeczywistości nie istnieje podział artystów na nielicznych dobrych - zawodowych i licznych złych - amatorów, bowiem w obydwu grupach mogą znajdować się mistrzowie i partacze. Wśród amatorów znajdu-

60

je się wiele ludzi obdarzonych talentem i intuicją w danej dziedzinie twórczości kulturalnej, a uzyskiwanie w początkach ich działalności niższych efektów wynika jedynie z braku znajomości materiałów i technik działania, które nabywa się w uczelniach i warsztatach zawodowych oraz świadomości terenu, w którym twórczość amatorska ma większą szansę powodzenia. Braki te twórcy ludowi uzupełniają na drodze samokształcenia, dzięki czemu rozszerza się krąg kompetentnych twórców, a ich dzieła docierają do różnych warstw społecznych - następuje upowszechnienie i wzbogacenie kultury.

Z punktu widzenia indywidualnego twórcy i odbiorcy kultury kapitalną funkcją pracy nad sobą w dziedzinie kultury jest to, że kultura za jej przyczyna staje się sprawą osobistą jej miłośników, w niej i przez nią zaczynają realizować jakąś część swojego życia, swej osobowości. Ich styl życia coraz bardziej nasyca się treściami i formami kultury.

Tabela 25

Sposoby upowszechnienia i wzbogacenia kultury w pracy nad sobą

w czasie wolnym

Sposoby	Charakterystyka
Aktywny	Aktywność jej twórców i odbiorców rozbudza wrażliwość intelektualną i uczuciową człowieka i prowadzi do wywołania aktu odtwarzania lub tworzenia nowych wartości kulturalnych.
Społeczny	Twórczość kulturalna dotyczy znanych i powszechnie uznanych zawodowych artystów oraz szerokich kręgów społecznych, w szczególności amatorskiej, bezimiennej twórczości ludowej, dzięki czemu rozszerza się krąg twórców, a ich dzieła docierają do różnych warstw społecznych - następuje upowszechnienie i wzbogacenie kultury.
Zindywidualizowany	Za przyczyną pracy nad sobą w dziedzinie kultury staje się ona (kultura) sprawą osobistą jej miłośników, w niej i przez nią zaczynają realizować jakąś część swojego życia, swej osobowości.

Rozdział 5

HISTORIA PROBLEMATYKI CZASU WOLNEGO

Czas wolny stanowi element życia społecznego towarzyszący człowiekowi od zarania dziejów. Stanowił składnik kultury życia codziennego, a w znacznym stopniu był nośnikiem wartości kulturowych przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Od najdawniejszych czasów świętowanie połączone z zabawą i wypoczynkiem były kojarzone z czasem wolnym od pracy i do dnia dzisiejszego czynności te są nieomal synonimami zachowań wolnoczaso-wych. Warto uświadomić sobie historyczny rozwój zjawiska czasu wolnego, aby docenić jego znaczenie współczesne. Czas wolny nie był wcześniej poddawany szczegółowej analizie naukowej ani nie był w żaden sposób naukowo programowany. Choć podział czasu ludzkiego na czas wolny i zajęty interesował filozofów, a później również naukowców innych dyscyplin, już od starożytności.

1. CZAS WOLNY W OKRESIE PREHISTORYCZNYM

Prehistoria, a także nazywana prahistorią, pradziejami lub paleohistorią to okres najdawniejszych dziejów ludzkości, od pojawienia się człowieka do powstania pisma i źródeł pisanych, rekonstruowany wyłącznie na podstawie archeologicznych źródeł. Termin prehistoria i jego synonimy pokrywają się z terminem archeologia pradziejowa, używanym przez badaczy traktujących archeologię jako dyscyplinę źródłową. Dzięki badaniom archeologicznym udało się zbudować teorię, że kolebką ludzkości była Afryka, i określić czas prehistorii ludzkości na około 2 min lat. Prześledzono stopniowe opanowywanie kontynentów przez człowieka, odkryto zupełnie zapomniane kultury myśliwskie świata z ich pozostałościami artystycznymi (malowidła, ryty, rzeźby w jaskiniach i schroniskach skalnych). Trwają badania dotyczące wynalezienia rolnictwa i hodowli zwierząt. Wyraźnie jest zarysowane centrum bliskowschodnie tych procesów gospodarczych. Ustalono, że 10 000 lat temu formowały się tam pierwsze wioski rolnicze, a 3000 lat później - pierwsze miasta. 62

Z samej istoty tego okresu wynika brak wiarygodnych danych o sposobach zagospodarowywania czasu przez grupy społeczne i pojedyncze osoby, a hipotezy i teorie na ten temat są niepewne. Można jednak przypuszczać, że czas wolny, świętowanie i inne zajęcia w czasach prehistorycznych były bardzo trudne do uświadomionego i zamierzonego wyodrębnienia z ogólnego czasu dobowego, kilku-kilkudziesięciodniowego czy rocznego. Uzależnienie bytu człowieka prehistorycznego od warunków przyrodniczych jest na tyle oczywiste, że pozwala sformułować wiarygodną hipotezę na temat cyklicznych zmian aktywności fizycznej i psychicznej ludzi w okresie prehistorycznym. Można przy tym wyróżnić cykl krótki (dobowy), średni (kilkunastodnio-wy) i długi (roczny). Prawdopodobne cykliczne zmiany aktywności łudzi w okresie prehistorycznym przedstawiono w tabeli 26.

Tabela

Prawdopodobne cykliczne zmiany aktywności ludzi w okresie prehistorycznym

Cykl	Aktywność	Charakterystyka
Krótki (dobowy)	Duża	W dzień zbieractwo i myślistwo, przerywane krótkimi odpoczynkami w przypadkach intensywnego wydatkowania energii lub z powodu niekorzystnych warunków atmosferycznych.
	Mała	Wieczorem odpoczynek, planowanie najbliższych przedsięwzięć, przygotowywanie broni i narzędzi, a także zabawa i twórczość artystyczna (malowidła i rzeźby jaskiniowe).
Średni (1-2 tygodniowy)	Duża	Intensywny wysiłek fizyczny podczas systematycznie podejmowanych polowań na grubszą zwierzynę (jelenie, fosie, żubry, tury, słonie) w celu zdobycia większej ilości pożywienia.
	Mała	Korzystanie ze zdobyczy i odpoczynek połączony z wyrobem odzieży, narzędzi, zabawą i twórczością artystyczną oraz przygotowywaniem się do kolejnych polowań.
Długi (roczny)	Duża	Latem przygotowywanie odzieży i ukryć przed niekorzystnymi warunkami pogodowymi, intensywnie gromadzenie zapasów żywności na okres zimowy.
	Mała	Zimą spędzanie czasu w jaskiniach i innych schroniskach, odpoczywanie i korzystanie z zapasów nagromadzonych w cieplejszych porach roku.

W cyklu krótkim (dobowym) o rozgraniczeniu czasu dużej i małej aktywności fizycznej, a także psychicznej, decydowały wschody i zachody słońca. Czas dzienny wypełniony był zajęciami zbieractwa i myślistwa, przerywanymi krótkimi odpoczynkami w przypadkach intensywnego wydatkowania energii lub z powodu niekorzystnych warunków atmosferycznych (spiekota, mrozy, ulewne deszcze, śnieżyce, itp.). Na noc, z powodu ciemności, ludzie przerywali wspomniane zajęcia i szukali naturalnych ukryć, w których odpoczywali, planowali najbliższe przedsięwzięcia, a także zajmowali się twórczością kulturalną i artystyczną (o czym świadczą wspomniane dowody twórczości artystycznej - prehistoryczne jaskiniowe malowidła ścienne, ryty i rzeźby).

Cykl średni (kilkunastodniowy) dość trudno jest w miarę precyzyjnie ustalić. Bywał to bowiem niekiedy cykl zaledwie kilku dni, a niekiedy nawet kilkudziesięciu (średnio kilkunastu) intensywnego wysiłku fizycznego na przemian z odpoczynkiem, wyrobem odzieży, narzędzi, zabawą i twórczością artystyczną oraz przygotowywaniem do polowań. Regulowały go systematycznie podejmowane polowania na grubszą zwierzynę. Zdobycie większej ilości pożywienia, co wymagało wielkiej aktywności umysłowej i fizycznej całej grupy, przerywane było okresem korzystania ze zdobyczy i odpoczynkiem. Istnieją liczne dowody polowań na jelenie, łosie, żubry, tury, słonie. Odkrycia archeologiczne ukazują nagromadzenie kości tych zwierząt w jaskiniach, obok nich i w innych miejscach, w których okresowo przebywały duże grupy ludzi w okresie prehistorycznym. Znaleziska te świadczą, że od najdawniejszych czasów ludzie potrafili organizować i przeprowadzać z powodzeniem skomplikowane przedsięwzięcia grupowe. Wyjątkowo dobrej organizacji i wiele czasu wymagały polowania na mamuty. Ten wymarły z końcem plejstocenu gatunek sfoni (mammuthus primigenius) w okresie lodowcowym zamieszkiwał Europę, północną Azję i Amerykę Północną. Mamut okryty był długim, gęstym włosem, miał stosunkowo małe uszy i wielkie ciosy (siekacze) - do 4 m długości. Zęby trzonowe mamuta zdatne do rozcierania pokarmu roślinnego wskazują, że było to zwierzę roślinożerne. W wiecznej zmarzlinie na Syberii odkryto doskonale zachowane cate ciała mamutów. Znaleziska szczątków tych zwierząt są także w Polsce. W jaskiniach odnaleziono rysunki naskalne przedstawiające sceny polowań zbiorowych.

Wreszcie zmiany pogody w cyklu długim (rocznym) regulowały w istotny sposób życie społeczności i decydowały o ilości czasu wolnego oraz o sposobach jego wykorzystania. Niewątpliwie zimą ludzie więcej czasu spędzali w jaskiniach i innych schroniskach, przeznaczając go na odpoczynek

64

i korzystanie z nagromadzonych zapasów, niż w cieplejszych porach roku, kiedy te zapasy intensywnie gromadzili.

2. SPĘDZANIE CZASU WOLNEGO W STAROŻYTNOŚCI

Starożytność jest epoką obejmującą 10 000 lat przed narodzeniem Chrystusa (przed naszą erą) i niepełne 500 lat naszej ery. Jest to okres, o którym dysponujemy wiarygodnymi i bogatymi źródłami wiedzy, w postaci pozostałości kultury materialnej: budowli (np. najstarsze osiedle miejskie Jery-cho z 8350 roku p.n.e.), posągów, obrazów, malowideł ściennych, przedmiotów kultu religijnego i codziennego użytku, dokumentów (np. papirusy egipskie), itd. Pod względem kultury i gospodarki jest to okres zróżnicowany, jednak charakteryzuje się systematycznym rozwojem cywilizacyjnym, przy czym w ostatnich dwóch tysiącleciach rozwój ten był imponujący.

W miarę rozwoju cywilizacji życia osiadłego, kiedy zbieractwo i myślistwo wypierane było przez pasterstwo i uprawę ziemi, czas wolny i czas pracy wyznaczany był rytmem prac na roli oraz poszukiwaniem i przygotowaniem nowych pastwisk i terenów pod uprawę. Jest to okres wędrówki ludów, rywalizacji i wojen o tereny dogodne do zagospodarowania lub już zagospodarowane. Rozwój wytwórczości spowodował, że w okresie tym praca jednego człowieka umożliwiała zaspokojenie potrzeb egzystencjalnych kilku osób. Nastąpił rozwój żeglugi, handlu i miast. Dzięki temu rozwinęły się różne dyscypliny sportów (gimnastyka, gry i zabawy zespołowe, dyscypliny lekkoatletyczne i inne) jako permanentny trening i zaprawa wojenna. Ponadto nastąpił rozkwit twórczości kulturalnej i artystycznej, nauki i techniki (igrzyska, teatr, literatura, matematyka, filozofia, muzyka, malarstwo, rzeźba, architektura, budowa fortyfikacji, machin wojennych, wytwarzanie broni, ceramiki, tkanin, barwników, wytapianie metali, szkła, itd.) Rozrywki i sporty nie dotyczyły jednak ogółu społeczeństw starożytnych.

Korzystanie z dobrodziejstw czasu wolnego w starożytności byto przywilejem wolnych obywateli. Społeczeństwa starożytne zostały bowiem rozwarstwione na wolnych obywateli i niewolników. Przywilejem i obowiązkiem pierwszych byto zaprawianie się do wojny oraz udział w niej, obowiązkiem drugich była praca na rzecz swych właścicieli i usługiwanie im. Ogólnie czasu wolnego ciągle przybywato, lecz korzystały z niego tylko warstwy uprzywilejo-

wane. Wśród wolnych obywateli dominowały sporty, zabawy, kultura i nauka. Niewolnikom przypadły: praca na roli i w rzemiośle, w kopalniach kruszców, w budownictwie lądowym i okrętowym, wychowanie młodzieży wolnych obywateli i dostarczanie im uciech, a także wytwarzanie dzieł kultury materialnej i duchowej na zapotrzebowanie i ku rozrywce i zadowoleniu swoich panów. Obywatele posiadali czas wolny w nadmiarze i wykorzystywali go na zabawę i samodoskonalenie fizyczne, rzadziej psychiczne, natomiast niewolnicy mieli go niewiele i całkowicie zużywali na regenerację sił. Formy spędzania wolnego czasu przez wolnych obywateli prześledzimy na przykładzie Egiptu, Grecji i Rzymu (tabela 27).

Tabela 27 Formy spędzania wolnego czasu w starożytności

Państwo	Formy wczasowania
Egipt	Uprawianie turystyki - indywidualne i grupowe wędrówki, które wiązały się z handlem, kultem religijnym, dyplomacją, wojnami. Organizowanie udramatyzowanych obrzędów i barwnych, widowiskowych ceremonii religijnych. Uprawianie sportów - wyścigi, przejażdżki i pozorowane walk na łódkach, sportowe polowania i łowienie ryb. Organizowanie zabaw - gry terenowe i planszowe, rozrywki - przyjęcia z występami śpiewaków, muzykantów, tancerzy, żonglerów i akrobatów.
i Grecja	Uprawianie turystyki - podobnie jak w Egipcie wiązało się z handlem, kultem religijnym, dyplomacją, wojnami. Uprawianie gimnastyki i różnych sportów, przeprowadzanie licznych zawodów sportowych (igrzyska olimpijskie, pytyjskie, istmijskie i nemejskie). Przeprowadzanie festiwali i konkursów teatralnych z udziałem zawodowych aktorów, koncertów muzycznych i występów poetyckich.
Rzym	Uprawianie turystyki - podobnie jak w Egipcie i Grecji lecz o większym zasięgu terytorialnym, związane z podbojami, zwożeniem trofeów, żywności i niewolników. Uprawianie gimnastyki i niezbyt męczących sportów z wyeksponowaniem konkurencji militarnych (biegi, rzuty oszczepem, zapasy) na specjalnie wydzielonych placach (Pole Marsowe w Rzymie). Organizowanie wielkich widowisk teatralnych, wyścigów rydwanów, walk z dzikimi zwierzętami i walk gladiatorów.

66

O sposobach spędzania wolnego czasu w starożytnym Egipcie dowiadujemy się na podstawie pozostawionych przedmiotów kultury materialnej. Malowidła i przedmioty wkładane do grobu dość wyczerpująco i precyzyjnie informują o tym jak Egipcjanie spędzali wolny czas. Dość popularne były indywidualne i grupowe wędrówki ludzi poza miejsce stałego zamieszkania, które dziś można uznać za podróże turystyczne. Wędrówki te wiązały się z handlem, kultem religijnym, dyplomacją, wojnami lub też wynikały z odwiecznego dążenia ludzi do poznania świata. Rolę teatrów pełniły budowle świątynne, gdzie odbywały się udramatyzowane obrzędy i barwne, widowiskowe ceremonie religijne. Miejscem sportu i rekreacji była rzeka. Odbywały się tam wyścigi, przejażdżki i pozorowane walki na łódkach, sportowe polowania i łowienie ryb. Popularne były różne zabawy, gry terenowe i planszowe. Na bogatych przyjęciach występowali śpiewacy, muzykanci, tancerze, żonglerzy i akrobaci.

Ważną dziedziną życia starożytnych Greków były podróże, które w znacznej mierze można nazwać turystycznymi. Mieszkańcy miast - państw utrzymywali ożywione kontakty pomiędzy sobą i z ościennymi państwami. Odbywali długie wędrówki lądowe oraz podejmowali liczne wyprawy morskie. Podróże te, podobnie jak w przypadku Egipcjan, wiązały się z handlem, kultem religijnym (w tym zawodami sportowymi), dyplomacją, wojnami i ciążeniem do poznania świata.

Wszystkie uprawiane w Egipcie gry i rozrywki znane i uprawiane były w Grecji, gdzie ponadto rozwinęła się poezja, muzyka i teatr. Powstały monumentalne i piękne dzieła kultury materialnej. Zbudowano specjalne teatry, gdzie występowali zawodowi aktorzy. Odbywały się festiwale i konkursy teatralne, np. z okazji obchodów świąt, w których brali udział wszyscy mieszkańcy Aten. Co cztery lata obchodzono święto Ateny. Przez sześć dni trwały koncerty muzyczne, występy poetyckie i zawody sportowe. Kończyła je wielka parada do świątyni Erechtejon na Akropolu. Corocznie obchodzono święto wiosny, pouczone z wystawianiem do sprzedaży młodego wina. Kilkudniowe zabawy kończyły się paradą ku czci boga winnej latorośli Dioni-zosa. Popularne było uprawianie gimnastyki i różnych sportów. W każdym mieście odbywały się liczne zawody sportowe, a cztery wydarzenia ściągały rzesze uczestników z różnych części Grecji. Były to igrzyska olimpijskie, pytyjskie, istmijskie i nemejskie.

Współczesne olimpiady nawiązują do starożytnych igrzysk olimpijskich, dlatego warto im poświecić nieco więcej uwagi. Odbywały się one w Olimpii na Peloponezie, co cztery lata, od roku 776 p.n.e. (być może nawet wcześniej). Tam, w miejscu poświęconym Zeusowi, zawodnicy z greckich

67

miast, osad i kolonii mierzyli swe siły w rozmaitych konkurencjach. Na stadionie mogącym pomieścić 40 000 widzów odbywały się pięciodniowe zawody sportowe. Początkowe olimpiady obejmowały następujące konkurencje: biegi długodystansowe, pięciobój (zapasy, skok w dal, bieg, rzut dyskiem i oszczepem) oraz boks. Z czasem włączono do nich wyścigi zaprzęgów oraz pankration czyli brutalną walkę wręcz, w której dozwolone były niemal wszystkie chwyty. Najważniejszą konkurencją były trzy biegi na 192 metrowej bieżni z ubitej gliny: 1 długość bieżni - stadion, 2 długości - diaulos i 20 lub 24 długości - dolichos. W zawodach uczestniczyli tylko mężczyźni, kobiety nie mogły uczestniczyć w igrzyskach olimpijskich, a kobiety zamężne nie mogły znajdować się nawet w pobliżu Olimpii. Co cztery lata odbywały się specjalne zawody dla kobiet, zwane Herajami; trzy konkurencje biegowe dla dziewcząt w różnym wieku. Zwycięzców dekorowano wieńcami laurowymi. Często otrzymywali oni też nagrody fundowane przez rodzinne miasta. Religijne znaczenie igrzysk podupadło po podboju Grecji przez Rzymian. Ostatecznie igrzyska zostały zakazane przez cesarza Teodozjusza w roku 394 naszej ery. Tradycja igrzysk została podjęta po upływie 1500 lat po odkryciu stadionu w Olimpii w 1875 roku.

Starożytni Rzymianie udoskonalili i rozszerzyli terytorialnie turystykę grecką. Wędrówki Rzymian związane były często z podbojami ludów wokół basenu Morza Śródziemnego, zachodniej Europy i części terytorium azjatyckiego. Z obszarów tych systematycznie zwozili do Rzymu trofea wojenne, żywność i niewolników. Podróżowali też dla samej przyjemności podróżowa-

nia.

Rzymianie przejęli w pełni i rozszerzyli grecką kulturę spędzania wolnego czasu, choć bardziej eksponowali konkurencje militarne. Ich oferta rozrywkowa powiększyła się o wielkie widowiska teatralne dla kilkunastu tysięcy widzów, wyścigi rydwanów, walki z dzikimi zwierzętami i walki gladiatorów. Budowano wiele obiektów sportowych i rozrywkowych, które przetrwały do naszych czasów i nawet dziś budzą wielkie zainteresowanie i podziw. W szczególności były to amfiteatry, które budowano w całym cesarstwie z przeznaczeniem do walk gladiatorów. Największy mógł pomieścić 50 000 widzów.

Walki gladiatorów w okresie cesarstwa (początek naszej ery - apogeum prześladowania chrześcijan) przerodziły się w krwawe widowiska, ciągnące się tygodniami (najdłuższe, którym przewodniczył Trajan, trwały 117 dni). Rozpoczynały się paradą gladiatorów, którym towarzyszyli kuglarze, tancerze i muzykanci. Następnie odbywały się walki z udziałem dzikich zwierząt.

Rzadkie gatunki wystawiano na pokaz, a bardziej pospolite (niedźwiedzie, pantery, byki) zmuszano do walk ze sobą. Urządzano też polowanie na arenie, m.in. strzelając do nich z łuków. Drapieżniki wypuszczano na bezbronnych ludzi, z reguły chrześcijan, których również torturowano na oczach widowni (przybijano do krzyży, palono żywcem). Wiele takich walk przekształcało się w krwawą i bezlitosną masakrę tysięcy zwierząt i ludzi. Po walkach ze zwierzętami występowali komicy i parodyści. Był to ostatni występ dopo-łudniowy. Właściwe walki gladiatorów rozpoczynały się po południu. Walczących w zależności od rodzaju broni i stroju dzielono na cztery grupy. Aby widowisko byfo ciekawsze walczyli ze sobą przedstawiciele różnych grup. Zwykle walka trwała do śmierci jednego z zawodników, ale pokonany lub ranny zawodnik mógł prosić o łaskę. O jego życiu lub śmierci decydował przewodniczący po zasięgnięciu opinii publiczności.

Innym typem rozrywki byfo spędzanie wolnego czasu na spotkaniach i rozmowach w pubEcznych parkach i ogrodach. Uprawiano też niezbyt męczące sporty (bieganie, rzucanie oszczepem, zapasy) na specjalnie wydzielonych placach. W Rzymie byfo to Pole Marsowe.

3. FORMY WCZASOWANIA W WIEKACH ŚREDNICH

Średniowiecze jest epoką w dziejach Europy znajdującą się między starożytnością (IV-V wiek), a czasami nowożytnymi (koniec XV wieku). Początki średniowiecza wiążą się z upadkiem cesarstwa rzymskiego w 476, a za koniec przyjmuje się datę odkrycia Ameryki w 1492 lub upadku Konstantynopola w 1453 r. Jest to epoka niejednolita, dlatego wyróżnia się średniowiecze wczesne {óo XI w.), jego rozkwit (XI-XIII w.) i zmierzch (XIV-XV w.). Cechy wspólne dotyczą życia gospodarczego i kulturalnego, ustroju oraz życia politycznego. W średniowieczu przeważała gospodarka naturalna i rozwijały się małe miasta. Średniowiecze byfo epoką, w której kształtowały się nowe formy polityczne i spofeczno-gospodarcze: monarchia stanowa, gospodarka towarowa, itp. Systematycznie rozwijały się też formy wczasowania (tabela 28).

Tabela 28 Formy spędzania czasu wolnego w średniowieczu

Okres	Formy wczasowania
Wczesny (do XI w.)	Powstają zalążki turystyki współczesnej. Imponująco rozwinęły się podróże kupieckie i pielgrzymki do miejsc kultu chrześcijańskiego, wyprawy lądowe i morskie, powstały obiekty o charakterze noclegowym (zajazdy, gospody). Na zamkach rycerskich odbywały się turnieje i gry zręcznościowe. Wystawiane były sztuki teatralne, czytano poezję, słuchano muzyki. W Kościele rozwinął się z liturgii dramat chrześcijański. Początkowo były to tzw. wstawki do liturgii Wielkiego Tygodnia (procesja z palmami, nawiedzenie grobu Chrystusa), które później objęły Boże Narodzenie.
Rozkwitu (XI-XJII w.)	Rozwija się turystyka kupiecka i pątnicza, szczególnie do Rzymu i Ziemi Świętej. Nadal bujnie rozwija się poezja, muzyka i teatr. Dramat kościelny odchodzi od liturgii, rozwijają wątki biblijne, kształtuje się podstawowy gatunek dramatyczny średniowiecza -misterium (w tym mirakle), w teatrze pojawiają się wątki świeckie.
Schyłkowy (XIV-XV w.)	Podejmowane są coraz dalsze wyprawy lądowe i morskie, w tym do Indii, następuje odkrycie Ameryki. Powstają nowe gatunki literackie, rozwija się malarstwo i rzeźba. Oprócz zakonników i kleryków w widowiskach teatralnych występują wędrowni żacy, bakałarze, pisarze miejscy i tzw. wolni artyści. Aktorami i często autorami sztuk byli żonglerzy, szpilmani. minstrele, skaldowie, igrcy - dzięki nim rozwinęła się sztuka pantomimy i przetrwał teatr lalek. Jako miejsca przedstawień poczęto wykorzystywać sale publiczne, aule uniwersyteckie, prywatne domy, pałace.

Początkowo dotyczyły one uprzywiliowanych warstw społecznych (rycerstwa, możnowładców, szlachty) i stopniowo rozprzestrzeniały się na warstwy niższe (mieszczan, chłopów).

W okresie panowały stosunki produkcji oparte na rolnictwie z rozbudowanym systemem lenn, wielością praw i stanów. Większość kraju należała bezpośrednio do władcy. Niewielkie majątki możnych i nieco większe kościelne użytkowane były jako lenna, a później nadawane na zasadzie pełnej własności. W życiu kulturalnym wiodącą rolę odgrywały kościół katolicki i stan rycerski. Stany te dysponowały czasem wolnym i wykorzystywały go w różny sposób. Na zamkach rycerskich odbywały się turnieje i gry zręcznościowe. Wystawiane były sztuki teatralne, czytano poezję, słuchano muzyki.

70

W okresie rozkwitu średniowiecza w instytucjach kościelnych lub pod mecenatem kościoła oraz władcy rozwijały się nauki humanistyczne i przyrodnicze, literatura, sztuka, architektura, muzyka. Do stanu duchownego należeli sławni średniowieczni kronikarze, filozofowie, lekarze, astronomowie, wynalazcy i inni uczeni. Duchowni byli nauczycielami synów królów i możnowładców, wykładowcami uczelni. Cały system edukacji oparty był na instytucjach kościelnych.

Na szczególne wyróżnienie zasługuje teatr, który odznaczał się wielką różnorodnością form. Był związany z rozwojem chrześcijańskiego dramatu religijnego, z tradycją antyczną (mim) i świecką ludową. Dramat chrześcijański rozwinął się z liturgii, najpierw w Kościele ormiańskim i bizantyjskim. W Europie od IX wieku początkowo były to tzw. wstawki do liturgii Wielkiego Tygodnia (procesja z palmami, nawiedzenie grobu Chrystusa), które później objęły Boże Narodzenie. Na scenerię nabożeństw wielkanocnych miały pośrednio wpływ wyprawy krzyżowe. Z ich inspiracji oraz wyobrażeń o końcu świata powstał w XI wieku w opactwie benedyktyńskim Tegemsee w Bawarii, zachowany do dziś, tekst o akcentach politycznych Ludus de Antichristo. Znane są też teksty misteriów wystawiane m.in. we Frankfurcie (1350), Wiedniu (1472), Lucernie (w połowie XV wieku).

W XII i XIII wieku dramat odchodził od liturgii, rozwijał wątki biblijne (Gra o Danielu). W tym okresie ukształtował się podstawowy gatunek dramatyczny średniowiecza - misterium¹⁰, a oprócz niego - mirakle¹¹. Z wielkotygodniowej adoracji krzyża powstały w ciągu 5 wieków kilkudniowe misteria pasyjne. Zwiastowanie pasterzom przekształciło się w cykle misteriów Bożego Narodzenia i sztuk o prorokach¹². Teatralizacp czynnika sakralnego towarzyszyło zeświecczenie treści. Do kolejnych etapów ewolucyjnych należało m.in. upostaciowanie Chrystusa, wprowadzenie sceny ze sprzedawcą balsamów (kupiec - stały typ repertuaru mimów).

¹⁰ MISTERIUM [łae, gr.J, średniowieczny dramat religijny o tematyce zaczerpniętej ze Starego i Nowego Testamentu, także z apokryfów i żywotów świętych, wyrosły w XH-XIII w. z kościelnych obrzędów liturgicznych. W XVI w. opuścił mury kościołów, przekształcił się w grywane na placach miejskich widowiska. Misteria rozwijały się bujnie w XIV-XV w.. głównie we Francji. Anglii i w Niemczech. W Polsce najstarszym znanym misterium jest Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim (1580-82) Mikołaja z Wilkowiecka. Elementy misterium utrwaliły jasełka.

¹ MIRACLE [franc.J, mirakl, średniowieczny dramat religijny przedstawiający w obrazach scenicznych cudowne wydarzenia z życia świętych i męczenników. Dramat ten łączył cudowność z realistyczną obserwacją spotecznoobyczajową. ¹² np. cykl Les miracles de Notre-Dame z XD1-XIV w.

71

W okresie schyłkowym pod kątem rozpatrywanej problematyki czasu wolnego najistotniejsze jest pojawienie się pod koniec średniowiecza feudali-zmu, tj. nowego ustroju społeczno-politycznego i charakterystycznego dla niego systemu gospodarczego opartego na podzielonej własności ziemi oraz rozwój miast i dochodzenie do głosu nowej warstwy społecznej - mieszczaństwa. Własność ziemska w tym czasie należała już do pana feudalnego, natomiast chfopom przysługiwało tylko prawo użytkowania za co byli zobowiązani do określonych powinności w naturze, pieniądzach (czynsz) lub robociźnie (pańszczyzna). Stopniowo liczba posiadaczy ziemskich rosła i u schyłku średniowiecza nastąpiło rozwarstwienie majątkowe wewnątrz tej grupy społecznej. Powstała nieliczna magnateria oraz formalnie równa im ogromna rzesza posiadaczy ziemskich. Rozwojowi gospodarki feudalnej towarzyszyło coraz większe uzależnianie chłopów, którzy z ludzi początkowo wolnych stali się poddanymi panów feudalnych, a w XVII wieku w krajach wschodnich Europy, zwłaszcza w Rosji, sytuacja ich zbliżyła się do niewolnictwa, natomiast na zachodzie pańszczyznę zamieniano na czynsz.

Właściciele ziemscy dysponowali czasem wolnym, korzystali z coraz obfit-szych dóbr kultury materialnej i duchowej, ćwiczyli się w rzemiośle wojennym, brali udział w polowaniach często urządzanych dla rozrywki. Czas wolny upływał im na grach, zabawach i nierzadko pijaństwie. Młodzież pobierała nauki w domach i studiowała w szkołach przykościelnych i zakonnych, podróżowała.

Chłopi mieli niewiele czasu wolnego, który wykorzystywali w większości na regenerację sił fizycznych, niemniej i w tym środowisku rozwinęły się pewne formy zabawy połączonej z pracą. Trudno było bowiem wydzielić dłuższy czas wolny, bowiem zarówno praca jak i świętowanie odbywały się w domu (istnienie warsztatów przydomowych). Te dwie formy spędzania czasu przeplatały się wzajemnie. Przykład stanowić tu może zwyczaj wspólnego spędzania wolnego czasu połączonego z pracą, który przetrwał niemal do końca XX wieku. Jest to wspólne darcie pierza przez kobiety wiejskie lub wspólne kiszenie kapusty. Realizowano tu dwa cele: utylitarny i towarzyski. W trakcie takich spotkań, mimo wykonywania konkretnej pracy, wspólnie śpiewano pieśni (często z towarzyszeniem wiejskich muzykantów), opowiadano sobie bajki, historie i legendy, postępowano według ustalonych rytuałów, tym samym przekazując pewne wzory kulturowe następnym pokoleniom. Bogacące się i coraz liczniejsze mieszczaństwo wprowadza własne tradycje spędzania wolnego czasu, włącza się w inscenizację misteriów tworzonych wraz z duchowieństwem i szlachtą a jednocześnie przyczynia się do rozwoju teatru świeckiego.

72

Nadal bujnie rozwijał się teatr, obejmując coraz szersze kręgi społeczne. W XIV w. misterium uzyskało samodzielność gatunkową, było grane poza murami kościoła (z nawy przeniosb się przed portal kościoła, na dziedziniec klasztorny, plac targowy), o czym zdecydowały rozmiary przedstawień oraz wprowadzone, poza elementami religijno-dydaktycznymi, sceny realistyczno-rodzajowe, komiczno-satyryczne i groteskowo-farsowe (intermedium)¹³. Wpływ na charakter przedstawień mieli ich organizatorzy i realizatorzy. Początkowo byli nimi zakonnicy i klerycy, bakałarze szkół łacińskich. Już od XIII wieku rycerstwo, szlachta i książęta konkurowali w popieraniu teatralnie rozbudowanych nabożeństw - pojawił się kontekst środowiskowy. Zaniechano bowiem łacińskich śpiewów, z oratorium powstał dramat mówiony, wprowadzono postaci służących. Jednym ze składników widowiska był turniej rycerski. Od XIV wieku widowiska finansowały rzemieślnicze gildie¹⁴ i cechy, prawo do współdziałania uzyskali wędrowni żacy, bakałarze, pisarze miejscy i tzw. wolni artyści. W procesie zeświecczenia religijno-dydaktyczne cele kleru wsparły bractwa biczowników i stowarzyszeń religijnych, powstające początkowo w Italii (w XIII wieku), a następnie w innych krajach europejskich. Najsłynniejsze we Francji Bractwo Męki Pańskiej powstało 1398 roku. W roku 1402 uzyskało przywilej królewski na odgrywanie misteriów. Była to pierwsza stała trupa dramatyczna z własną siedzibą (w Hópital de la Trinite, następnie Hotel de Bourgogne¹⁵).

Pierwszym scenicznym ośrodkiem liturgii wielkanocnej stał się Grób Pański, początkowo symboliczny przy wielkim ołtarzu, później grobowiec. Była to

¹³ INTERMEDIUM [łac.l - wstawka muzyczna o pogodnym, często satyrycznym charak
terze, wykonywana między aktami sztuki lub opery o poważniejszej tematyce.

¹⁴ GILDIA [niem. < łac.j, konfraternia - w średniowiecznej Europie stowarzyszenie
o charakterze obronnym, religijnym, towarzyskim, zawodowym. Najbardziej rozpowszechnio
ne były gildie kupieckie, których celem było stworzenie jak najlepszych warunków handlu
swoim członkom. Na Zachodzie gildie wiązały się ze sprzysiężeniami zawieranymi przez
różne grupy społeczne dla obrony własnych interesów. W Polsce charakter gildii miały
grupy kupców niemieckich w XD i XIII w. Dalszy rozwój gildii nastąpił w XIV wieku W Rosji
w XVII-XIX wieku gildia była organizacją kupiecką z podziałem na 3 kategorie w zależności
od posiadanego kapitału. Wprowadzona od 1851 w Królestwie Polskim. Gildie przetrwały
do XIX wieku, kiedy to zostały wyparte przez nowoczesne organizacje gospodarcze.

¹⁵ HOTEL DE BOURGOGNE, Thćatre de 1'Hótel de Bourgogne, najstarszy stdy teatr
w Paryżu. Założony został w 1548 roku przez Bractwo Męki Pańskiej. Po zakazie grania
widowisk misteryjnych (1548 rok) wynajmowany był aktorom wędrownym. Grano głównie
farsy (do 1640), a także utwory A. Hardy'ego, P. Corneille'a i J. Radne'a. W roku 1680
połączono zespoły Hóte! de Bourgogne i Thtótre Gućnźgaud (dawny Moliera), tworząc
Comćdie Francaise. W saB Hotel de Bourgogne występowali do roku 1783 aktorzy włoscy.

do XII wieku budowla o 2 łukach w bizantyjskim stylu, następnie sarkofag a od wypraw krzyżowych - kopia Grobu Świętego w Jerozolimie.

Rozbudowane misterium było grane na scenie symultanicznej¹⁶. Elementami jej przestrzeni były mansjony ustawiane przestrzennie (niemiecki obszar językowy), reliefowo, tj. jeden za drugim (Francja), lub na planie koła (Anglia). Położenie mansjonów określał początkowo ukbd geograficzny kościoła (od wschodniej strony krucyfiks, na lewo niebo, na prawo piekło). Do typowych form inscenizacyjno-technicznych należało widowisko stacyjne i procesja. Używano w nich przenoszonych od stacji do stacji platform (hiszpańskie roce), ruchomych rusztowań scenicznych (edifici - w Mediolanie i Florenc|), sceny na kołach oraz w ramie wozu (specyfika teatru angielskiego, tzw. pageant theatre). Do czasów obecnych zachowały się dwie średniowieczne sceny plenerowe - teatry koliste wzorowane na amfiteatrach antycznych (w Saint Just i Perranzabuloe w Komwalii). W przedstawieniach stosowano uproszczone dekoracje, instalowano maszynerię dla specjalnych efektów (otwierane niebo, wstępowanie i zstępowanie aniołów, ogień piekielny), używano kostiumów i masek, w grze eksponowano drastyczne szczegóły - okrucieństwo scen każni i męczeństwa. Aktorami byli przede wszystkim mężczyźni.

Teatr świecki czerpał z tradycji starożytnego mimu. Z intermedium rozwinęła się farsa¹⁷, sottie¹⁸, komedia mięsopustna (grana przez teatry jarmarczne w okresie mięsopustu - w ostatnich dniach przed środą popielcową). Cele dydaktyczne realizował moralitet¹⁹. Do średniowiecznych form teatralnych

¹⁶ SCENA SYMULTANICZNA - zespół mansjonów (całostek - miejsc akcji epizodu)
ustawionych na wycinku koła lub prostej. Akcja widowiska rozgrywała się kolejno w kilku
mansjonach, lecz mogła być także prezentowana poza nimi na nieokreślonej dekoracyjnie
przestrzeni zwanej plateą. Podia sceniczne z całostkami dekoracyjnymi umieszczano także na
wozach, które przejeżdżały przez miasto i zatrzymywały się w różnych jego punktach w celu
odegrania kolejnych epizodów widowiska. Ten typ sceny symultanicznej (zw. pageants)
występował głównie w Anglii.

¹⁷ FARSA [franc] - odmiana komedii oparta na błahych konfliktach, posługująca się
elementami komizmu sytuacyjnego, błazenady, karykatury i groteski w celu wywołania
żywiołowego śmiechu widowni. Ukształtowana w XII wieku w literaturze francuskiej, wywo
dziła się z intermediów. Rozkwit gatunku przypada na XV-XVI wiek (arcydzieło Mistrz Piotr
Pathelin powstało około 1465 roku).

¹⁸ SOTTE ifranc.J - rodzaj satyry - politycznej komedii z XV i XVI w. wykonywanej we
Francji przez zespoły błaznów (m.in. Les enfants sans souci) w czasie ich święta w Dzień
Niewiniątek (28 XII) i w okresie Nowego Roku.

¹⁹ MORALITET [niem. < łac] - średniowieczny gatunek dramatyczny o charakterze
alegoryczno-dydaktycznym. Obrazował walkę uosobionych sił dobra i zła (Cnota, Wiara,

74

należały zabawy i korowody masek. Były one związane z ludowymi wierzeniami, baśniowymi wyobrażeniami, zabobonami, rytuałem powitania wiosny lub tradycją zapustów. Aktorami i często autorami sztuk byli żonglerzy, szpilmani, minstrele²⁰, skaldowie²¹, igrcy - dzięki nim rozwinęła się sztuka pantomimy²² i przetrwał teatr lalek. W omawianym okresie powstawały teatralne bractwa kleryków i błaznów, których tradycja przetrwała do czasów szekspirowskich. Sceną był prosty pomost z otworami wejściowymi (po bokach lub w głębi). Jako miejsca przedstawień wykorzystywano sale publiczne, aule uniwersyteckie, prywatne domy, pałace.

Okres schyłkowy średniowiecza to okres renesansu, rozwoju nie tylko teatru, ale również literatury, sztuki, rzemiosła i wielu innych dziedzin życia zbiorowego.

W literaturze renesansu pojawił się motyw ideału człowieka - istoty twórczej, kształtującej siebie i otaczający świat. Za idealne wzory literatury uznano utwory klasyków rzymskich, a łacina klasyczna stała się wzorem języka, twórczość Wergiliusza i Cycerona - wzorem sztuki pisarskiej. Szczególne znaczenie miała literatura dydaktyczna: traktaty poetyckie w formie dialogu oraz tzw. zwierciadła. Rozkwitła liryka (której szczytowym osiągnięciem były hymny religijne, pieśni, elegie filozoficzne). Wybitne realizacje przyniosła epika.

Pycha, Wiedza, Grzech) o dusze człowieka. Posługiwał się motywami biblijnymi, później też mitologicznymi lub historycznymi. Popularyzował dogmaty wiary, w okresie reformacji był narzędziem teologiczno - religijnych i politycznych polemik. Rozpowszechniony głównie we Francji oraz w Szkocji i Anglii (najwybitniejszy utwór - Eweryman z końca XV wieku)- W Polsce grywany w teatrach jezuickich i pijarskich do połowie XVIII wieku.

²⁰ MINSTRELE [ang. < franc. < łac.], menestrele, średniow. (gł. XHI-XJV w.) śpiewacy
i recytatorzy na feud. dworach zach. Europy, odtwarzający poezję truwerów i trubadurów,
z akompaniamentem viele (średniow. skrzypce) i harfy; często sami komponowali tańce
i pieśni.

²¹ SKALDOWIE, poeci staroskandynawscy, będący również wojownikami, działający na
dworach królów oraz możnych w IX-XIII w. na terenie Norweoji i Islandii. Uprawiali poezję
okolicznościową, o tematyce zaczerpnięte] z mitologii nordyckiej, miłosną, pochwalną.
Zanotowane przez skaldów fakty stanowią cenne źródło historycznej. Twórczość skaldów,
początkowo przekazywana w tradycp ustnej, zachowała się tylko we fragmentach w zabyt
kach literatury islandzkiej.

²² PANTOMIMA [łac. < gr.], nieme widowisko sceniczne, w którym treść jest przekazy
wana za pomocą gestów, ruchów, niekiedy także mimiki. Pantomima nie zrodziła się jako
sztuka samodzielna, jej elementy tkwiły w tańcu i teatrze dramatycznym. Znaczny rozkwit
pantomimy nastąpił w starożytnym Rzymie okresu cesarstwa, gdzie dominującym gatunkiem
sztuki widowiskowej był mim (przejęty z Grecji), a następnie pantomim, inspirowany
w znacznym stopniu tragedią.

Rozwinął się romans pasterski i nowelistyka. Do reprezentatywnych gatunków dramatycznych należały: tragedia, komedia obyczajowa i pastoralna sielanka dramatyczna. Rozwijały się gatunki nie objęte normami klasycznych poetyk: moralitet, misterium, romans.

Renesans przyniósł bujny rozkwit teorii sztuki niosącej podstawowe założenie intelektualnego, a nie rękodzielniczego charakteru twórczości artystycznej, co zbliżało sztukę do wiedzy i nadawab jej charakter poznawczy. W architekturze sięgano do wzorów starożytnych - poszukiwano idealnych proporcji i przejrzystych podziałów, ukształtowały się nowe układy przestrzenne budowli. Stosowano antyczne porządki architektoniczne i motywy dekoracyjne, rozwijało się budownictwo sakralne (kościoły, kaplice) i świeckie (pałace mief skie, kamienice mieszczańskie, ratusze). W sztukach przedstawiających prowadzono badania nad perspektywą, proporcjami, mechaniką ruchu i anatomią ciała. Charakterystyczny dla renesansu był zwrot ku naturze. Usamodzielniły się i rozwinęły świeckie gatunki tematyczne: portret, pejzaż. W rzeźbie dominowały realistyczne popiersia portretowe i posąg konny, także akt i rzeźba sepulkralna, medalierstwo. W malarstwie dążono do plastycznego odtworzenia postaci w trójwymiarowej przestrzeni, do ich prawidłowego wkomponowania w tło, konsekwentnego ujęcia światła w obrazie. Rozwinęło się także rzemiosło artystyczne (meblarstwo, ceramika, szkło artystyczne, tkactwo).

Średniowiecze można śmiało uznać z okres powstania zalążków turystyki współczesnej. Poza podróżami kupieckimi na skalę imponującą rozwinęły się podróże o charakterze religijnym. Były to pielgrzymki do miejsc kultu chrześcijańskiego, w tym liczni pątnicy przybywali do Rzymu. Na szlakach pielgrzymkowych i handlowych powstawały obiekty o charakterze noclegowym (zajazdy, gospody). Jest to także okres wypraw krzyżowych i licznych pielgrzymek do Ziemi Świętej. Podejmowane są wyprawy lądowe i morskie do Indii, których ukoronowaniem jest odkrycie Ameryki.

towanej w średniowieczu monarchii stanowej zajęło scentralizowane państwo o nie znanym od czasów imperium rzymskiego zakresie władzy politycznej. Symbolem państwa stał się władca absolutny, który odbierając uprzywiliowa-nym stanom część władzy politycznej był zmuszony zrekompensować im tę utratę na innych polach. Szlachta uzyskała pełnię posiadania dóbr użytkowanych dotychczas na zasadzie lenna. Ugruntowany został i rozwinął się system feudalny, który przetrwał do połowy XIX wieku. Ciągły konflikt władzy centralnej z arystokracją powodował słabnięcie absolutyzmu i był przyczyną ciągłych przeobrażeń politycznych, których rezultatem jest powstanie współczesnych demokracji parlamentarnych. Powstały one na drodze gwałtownych wojen i rewolucji, kosztowały wiele cierpień. Są kompromisem pomiędzy dążeniami różnych stanów (początkowo szlachty, później mieszczaństwa, chłopów, a w końcu ogółu społeczeństwa) do udziału we władzy państwowej, a działaniem władców, budujących strukturę swej władzy z urzędników tylko przed nim odpowiedzialnych. W epoce nowożytnej w połowie XVIII wieku pojawiły się w świadomości społecznej pojęcia narodu i narodowości oraz ich związek z państwem. Do powszechnego użytku weszły po wojnach napoleońskich. Ukształtował się kapitalistyczny system gospodarczy. Rozwój współczesnych państw narodowych przypada na wiek XIX. Tak więc epoka nowożytna, obejmująca formalnie pięć ostatnich stuleci, jest wyjątkowo niejednolita.

Z punktu widzenia rozpatrywanej przez nas problematyki czasu wolnego najważniejsze są przeobrażenia gospodarcze i polityczne jakie dokonały się w tych stuleciach. Otóż nastąpił rozwój wszystkich dziedzin wiedzy. Począwszy od drugiej potowy XIX wieku rosnące potrzeby gospodarcze stworzyły zapotrzebowanie na nowe odkrycia i wynalazki, rozwinął się przemysł wydobywczy, metalurgiczny, transportowy, elektryczny, zastosowano nowe techniki w rolnictwie i przetwórstwie, powstały nowe prądy w kulturze i sztuce. Powstała wielkoprzemysłowa klasa robotnicza. W wyniku tych przemian czas wolny, który przez tysiąclecia był przywilejem nielicznych, w XX wieku stał się dobrem powszechnym, a jego wykorzystanie poczęto urastać do rangi społecznego problemu. W XX wieku stało się przedmiotem analiz naukowych (tabela 29).

4. CZAS WOLNY A PROBLEMY SPOŁECZNE EPOKI NOWOŻYTNEJ

Wyżej przytoczone daty końca średniowiecza to jednocześnie umowny początek epoki nowożytnej. W wyniku zmian, które rozpoczęły się u schyłku XV wieku i przebiegały całe XVI stulecie, powstały nowożytne państwa, radykalnie różniące się od państw średniowiecznych. Miejsce ukształ-

76

Tabela 29

Czas wolny w epoce nowożytnej

W XX wieku rozwinęła się gospodarka, technika, nauka kultura i sztuka. Czas wolny stał się dobrem powszechnym, powstały problemy z jego wykorzystaniem i stał się przedmiotem badań naukowych.

Na początku dwudziestolecia międzywojennego teoria czasu wolnego się przedmiotem empirycznych badań naukowych oraz studiów i analiz teoretycznych socjologów, ekonomistów, pedagogów, psychologów i uczonych innych specjalności. W tym czasie bowiem - po pierwszej wojnie światowej - urzeczywistnione zostały kilkudziesięcioletnie dążenia światowych organizacji związków zawodowych do zapewnienia pracownikom najemnym skróconego czasu pracy (w Polsce do ośmiu godzin w ciągu doby) i płatnych urlopów. Czas wolny stał się zatem dobrem dostępnym szerokiej rzeszy pracowników najemnych. Byli to głównie robotnicy zakładów wielkoprzemysłowych, personel inżynieryjno-techniczny i warstwa urzędnicza. Rozwinęły się dwa nurty zainteresowań praktycznych sposobami zagospodarowania czasu wolnego. Pierwszy nurt rozwijał się w środowisku działaczy związkowych, drugi - w środowisku działaczy olimpijskich.

Prekursorami w tej dziedzinie były środowiska związków zawodowych i Międzynarodowe Biuro Pracy. W 1919 roku Międzynarodowa Konferencja Związków Zawodowych w Waszyngtonie, łącznie z uchwaleniem konwencji

0 ośmiogodzinnym dniu pracy, wysunęła postulat racjonalnego organizowania
wczasów pracowniczych. Stroną organizacyjną tego postulatu zajęło się Mię
dzynarodowe Biuro Pracy. W pierwszej kolejności Biuro zainicjowało szerokie
badania ankietowe dotyczące zagospodarowania czasu wolnego w państwach
członkowskich. Przeprowadzono wielką ankietę na temat warunków wczasów
w poszczególnych państwach. Obszerne sprawozdanie z tych badań, wraz
z propozycjami w sprawie sposobów i warunków rozwijania akcji wczaso
wych, zostało przedstawione w 1924 roku w Genewie podczas VI Międzyna
rodowej Konferencji Biura Pracy. Konferencja podjęła w tej sprawie odpo
wiednie uchwały. Były to między innymi postulaty dotyczące zasady swobody
w wyborze przez jednostkę sposobów spożytkowania czasu wolnego i swobo
dy wyboru instytucji służących wczasom.

Równocześnie Międzynarodowe Biuro Pracy podjęło szereg ważnych inicjatyw w rozpatrywanej dziedzinie. Przystąpiło do publikowania materiałów źródłowych i artykułów oraz popierania prac badawczych z zakresu wczasów, druku rozpraw i dzieł naukowych, gromadzenia bibliografii i tworzenia biblioteki specjalistycznej. Inicjatywy genewskiego ośrodka zainteresowań wczasami związkowymi i Międzynarodowego Biura Pracy stopniowo rozszerzały się

1 umacniały, co prowadziło do rozpoznania i uświadomienia w społeczeń
stwach pożytecznych czynności i potrzeb spędzania czasu wolnego. Powsta
wała solidna baza do rozwoju teorii i praktyki pedagogiki czasu wolnego,
choć formalnie nie istniała jeszcze taka dyscyplina naukowa.

78

Z inspiracji Międzynarodowego Biura Pracy w latach 1925-1926 Polski Instytut Gospodarstwa Społecznego inicjuje badania z zakresu problematyki wczasowej. Omawiany nurt zainteresowań sposobami zagospodarowania czasu wolnego rozwijany w środowiskach związkowych był nurtem podstawowym we wszelkich polskich poczynaniach praktycznych i teoretycznych w zakresie wczasów. Z biegiem czasu rozwijały się polskie koncepcje w tym zakresie, ulegały pogłębieniu i zyskiwały uznanie międzynarodowe.

W 1930 roku zwołano w Liege w Belgii I Międzynarodowy Kongres Wczasów Robotniczych. W dorobku tego kongresu należy odnotować zgłoszenie projektu powołania Międzynarodowej Komisji Wczasów przy Międzynarodowym Biurze Pracy. Komisję tę powołano w 1934 roku lecz nie poszły za tym inicjatywy powołania jej odpowiedników przy Biurach Pracy w poszczególnych krajach członkowskich. Komisja pozwoliła na usunięcie w cień zalążków takich komórek w niektórych krajach. Działalność ta została zagłuszona przez poczynania i inicjatywy wczasowe organizacji faszystowskich Włoch i Niemiec, które opanowały środowiska olimpijskie.

Nurt środowisk olimpijskich reprezentowali międzynarodowi działacze sportowi na czele z Komitetem Olimpijskim. W ramach prac organizacyjnych związanych z przygotowaniem i przeprowadzeniem X Olimpiady w Los Angeles w 1932 roku zainicjowali zwołanie I Międzynarodowego Kongresu Rekreacyjnego. Jego uczestnicy przyjęli zasadę organizowania podobnych międzynarodowych kongresów łącznie z kolejnymi olimpiadami. W tym celu powołali stałą instytucję koordynacyjną - Komitet Organizacyjny II Międzynarodowego Kongresu Rekreacyjnego, którego przeprowadzenie planowano łącznie z XI Olimpiadą w Berlinie. Faszystowskie Niemcy wraz z Włochami i innymi sympatykami faszyzmu nadały olimpiadzie i kongresowi silne akcenty propagujące tę ideologię. Dla podtrzymywania stałych kontaktów i wymiany doświadczeń pomiędzy działaczami sportowymi różnych krajów powokno nową instytucję w postaci Stałego Międzynarodowego Komitetu Doradczego oraz utworzono jego organ wykonawczy - Międzynarodowe Biuro Centralne Radość i Praca z siedzibą w Berlinie i podporządkowanymi mu komitetami narodowymi w poszczególnych krajach. Przy Biurze powstał instytut nauko-wo-badawczy z zapleczem wydawniczym i bibliotecznym, wydający kilkuję-zyczne czasopismo Radość i Praca. Kolejny III Międzynarodowy Kongres Rekreacyjny odbył się w Rzymie w 1938 roku, który umocnił wpływy ideologii faszystowskiej w skądinąd pożytecznym ruchu rekreacyjnym. We Włoszech działa w tym czasie organizacja Dopolauoro a w Niemczech -Kraft durch Freude. Obie dążą do ujęcia całego czasu wolnego ludzi pracy w ramy jednolitej państwowej organizacji i poddanie ich dyscyplinie i kontroli

także w czasie wypoczynku. Dopiero II wojna światowa zlikwidowała centrale zniekształcające niebezpiecznie ruch wczasowy, pomyślnie kontynuowano natomiast inicjatywy Międzynarodowego Biura Pracy.

W okresie międzywojennym ostatecznie ukształtowały się współczesne formy spędzania wolnego czasu, charakterystyce których poświęcone są następne trzy kolejne rozdziały.

Rozdział 6

WSPÓŁCZESNE FORMY SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU NAJCZĘŚCIEJ PRAKTYKOWANE

Jak wspomniano w rozdziale dotyczącym historii problematyki czasu wolnego, współczesne formy wczasowania ukształtowały się w ostatnim stuleciu, a ściślej w jego drugiej połowie. Do ich opisania trudno jest korzystać jedynie ze schematu triady funkcji czasu wolnego, tym bardziej, że określona czynność elementarna może jednocześnie pełnić funkcję odpoczynku, zabawy i pracy nad sobą. Najprościej posłużyć się klasyfikacją czynności wczasowych opartą na podziale rzeczowym, którą przedstawiono w rozdziale pierwszym. Przypomnijmy ten podział, który można wykorzystać do ustalenia kolejności przy opisie i charakteryzowaniu czynności (sposobów spędzania) czasu wolnego. Wyróżnia on: turystykę, sport, środki masowego przekazu, teatry i filharmonie, wystawy i muzea, samokształcenie, amatorstwo artystyczne, majster-kowanie i amatorstwo techniczne, hodowlę amatorską, zabawy i kontakty towarzyskie, kolekcjonerstwo i aktywność społeczną. Przy czym do form głównych, cieszących się największym zainteresowaniem społecznym, najczęściej i przez największą liczbę ludzi praktykowanych, a także pochłaniających najwięcej wolnego czasu, należy turystyka, sport i środki masowego przekazu.

1. TURYSTYKA

Turystyka jest najbardziej ekspansywnym rodzajem nowoczesnych wczasów w większości krajów europejskich i Ameryki. Ta dziś bardzo popularna forma spędzania wolnego czasu, praktykowana przez miliony ludzi w Polsce, była przez wiele stuleci przywilejem zamożnych warstw społeczeństwa. Ludzie bogaci i uprzywiliowani odbywali podróże w celach poznawczych, zdrowotnych, wypoczynkowych i dla samej przyjemności podróżowania. Już od XVII wieku powstają w Europie słynne do dziś kurorty. Szerszy ruch turystyczny rozpoczął się w XIX wieku. W roku 1857 powstało w Wielkiej Brytanii pierwsze stowarzyszenie o charakterze turystycznym - Alpine Club, a w roku

1924 w Rzymie zabżono międzynarodową organizację skupiającą krajowe organizacje turystyczne - Union Internationale des Organismes de Tourisme. W Polsce w 1873 roku powstab Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie (Polskie Towarzystwo Tatrzańskie)²³, a w roku 1906 - Polskie Towarzystwo Krajoznawcze²⁴. Od pofowy XIX wieku turystyka poczęte zatracać swój elitarny charakter, jednak dopiero w ciągu XX wieku, a ściślej od pobwy lat trzydziestych, następuje ożywienie krajowego i międzynarodowego ruchu turystycznego. W tamtym okresie do najczęściej odwiedzanych krajów należały Norwegia, Szwecja, Grecja, Indie Holenderskie oraz posiadbści francuskie w Afryce Północnej. Największy rozwój ruchu turystycznego następuje w Niemczech, Włoszech i Szwajcarii. W drugiej pofowie wieku turystyka rozszerzyła się niepomiernie, objęła szerokie warstwy społeczeństw i od tego czasu można mówić o turystyce współczesnej. Krótka definicja turystyki współczesnej może brzmieć jak w tabeli 30.

Tabela 30

Turystyka

Turystyka to forma czynnego wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania, związana z celami poznawczymi i elementami sportu.

zamieszkania. Turystyka pełni m.in. funkcje: zdrowotną, wypoczynkową, kulturalną, poznawczą, wychowawczą i ekonomiczną. Zwykle traktowana jest jako jedna z form kultury fizycznej²⁵ lub jako część krajoznawstwa²⁶ (gdy dominuje element poznawczo-dydaktyczny).

W świecie współczesnym turystyka jest czynnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego i kulturalnego, ważnym elementem rekreacji i życia kulturalnego społeczeństwa. W wielu krajach dochody z turystyki stanowią znaczną część produktu krajowego brutto. Największe dochody z turystyki (przekraczające 10 mld dolarów rocznie) osiągają Hiszpania, Stany Zjednoczone i Francja.

Cabśdą spraw związanych z turystyką w Polsce zajmował się do niedawna Gtówny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki (GKKFiT), od 1991 - Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki (UKFfT)²⁷. Bezpośrednią działalność w zakresie turystyki kwalifikowanej prowadzą PTTK oraz specjalistyczne organizacje (m.in. kluby alpinistyczne, kluby turystyki podwodnej, a częściowo również Polski Związek Żeglarski i Polski Związek Kajakowy).

Istnieje kilka sposobów klasyfikacji turystyki według jej rodzajów. Według Kamińskiego²⁸ są trzy rodzaje: pobytowa, wędrowna i podmiejska, natomiast w książce Łobożewicza i Bieńczyka²⁹ wymienia się dziewięć jej rodzajów i kilkanaście form. Jako rodzaje turystyki wymienia się turystykę: masową,

W szerszym znaczeniu turystyka obejmuje wszelkie formy dobrowolnej zmiany miejsca pobytu nie związane z pracą zawodową lub zmianą miejsca

²³ POLSKIE TOWARZYSTWO TATRZAŃSKIE (PTT), najstarsza w Polsce turystyczna
organizacja społeczna. Założona została w roku 1873 w Kuźnicach kofo Zakopanego jako
Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie. W latach 1874-1920 działa pod nazwą Towarzystwo
Tatrzańskie, a od 1920 roku pod nazwą Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. Organizacja ta
położyła wybitne zasługi w popularyzacji krajoznawstwa i rozwoju kultury regionu (zwłaszcza
Zakopanego i Szczawnicy). Zajmowała się ona edukacją turystyczną młodzieży, ochroną
zdrowia i działalnością wydawniczą. Przyczyniła się do rozwoju polskiego taternictwa, nar
ciarstwa i ratownictwa górskiego. W roku 1950 została połączona z Polskim Towarzystwem
Krajoznawczym, tworząc Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznaucze. W roku 1989
PTT zostało reaktywowane.

²⁴ POLSKĘ TOWARZYSTWO KRAJOZNAWCZE (PTK). stowarzyszenie osób zaintere
sowanych krajoznawstwem, założone zostało w roku 1906 w Warszawie. PTK organizowafo
wycieczki i odczyty, zajmowało się ochroną przyrody i zabytków, budowało i prowadzifo
schroniska i mu2ea regionalne. Wydawało m.in. miesięcznik Ziemia (od 1910) oraz młodzie
żowe pismo Orli Lot (od 1920). W roku 1950 PTK zostało połączone z Polskim Towarzy
stwem Tatrzańskim w Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze.

82

²⁵ KULTURA FIZYCZNA, część składowa kultury społeczeństwa, obejmująca działania związane z dbałością o zdrowie, budowę i postawę ciała, rozwój fizyczny człowieka, kształtowanie i doskonalenie jego uzdolnień ruchowych, sprawności i wydolności fizycznej, także system zachowań oraz potrzeb indywidualnych i społecznych, poglądy, postawy i teorie. Kulturę fizyczną tworzą: wychowanie fizyczne, sport, rekreacja fizyczna, rehabilitacja ruchowa i turystyka.

^2b KRAJOZNAWSTWO, całość wiedzy o kraju ojczystym lub regionie geograficznym, historycznym, etnograficznym, przyrodniczym. Obejmuje ruch społeczny dążący, poprzez różne formy turystyki (zwłaszcza wycieczki), do poznawania kraju ojczystego, gromadzenia wszelkich o nim wiadomości i popularyzowania ich, a jednocześnie działający na rzecz utrwalania i pomnażania zasobów przyrody i kultury. W Polsce zaczął się rozwijać w końcu XVIII w.

²⁷ URZĄD KULTURY FIZYCZNEJ I TURYSTYKI (UKFiT), centralny organ administra
cji państwowej zajmujący się sprawami upowszechniania i rozwoju wychowania fizycznego,
kultury fizycznej, sportu i turystyki w Polsce. Urząd utworzony został w 1991 roku
w miejsce istniejącego od 1987 Komitetu do Spraw Młodzieży i Kultury Fizycznej. UKFiT
są podporządkowane m.in.: Centralny Ośrodek Sportu, Instytut Sportu, Instytut Turystyki,
Muzeum Sportu i Turystyki, akademie wychowania fizycznego.

²⁸ Aleksander Kamiński: Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza.
Wyd. Wrocław - Warszawa - Kraków, ZN im. Ossolińskich, 1965 r.

²⁹ Tadeusz Łobożewicz, Grzegorz Bieńczyk: Podstawy turystyki. Wyd. WSE Warszawa
2001 rok.

alternatywną, aktywną, kwalifikowaną, biznesową, etniczną, socjalną, pątniczą i krajoznawczą. Każdemu rodzajowi turystyki przyporządkowuje się od jednej do pięciu form. Na przykład turystyka aktywna może przybierać formy: campingową, zdrowotną, uzdrowiskową, przygodową, sun/iwalu i trampingu, a alternatywna - ekoturystyki i agroturystyki. Inne sposoby klasyfikacji turystyki pozwalają wyróżniać m.in. turystykę krajową i zagraniczną (tranzytową i pobytową), turystykę zorganizowaną i niezorganizowaną. turystykę indywidualną i zbiorową, turystykę pobytową (np. wczasy), sobotnio-niedzielną oraz wycieczkową. Do tej ostatniej zalicza się m.in. turystykę kwalifikowaną, wymagającą od uczestników sprawności fizycznej i umiejętności posługiwania się sprzętem turystycznym, np. kajakarstwo, kolarstwo, żeglarstwo, turystyka piesza (nizinna i górska), motorowa i motorowodna, a także turystyka jaskiniowa (alpinizm podziemny) i podwodna (nurkowanie). W celach statystycznych w niektórych krajach międzynarodowy ruch turystyczny jest określany liczbą przekroczeń granicy.

Ze względu na cel, który turysta chce osiągnąć udając się poza miejsce swojego zamieszkania, można wyróżnić dziesięć rodzajów ruchu turystycznego (tabela 31). Zaliczamy do nich turystykę: 1) wypoczynkową, 2) poznawczą, 3) kwalifikowaną 4) w interesach, 5) zdrowotną, 6) motywacyjną 7) etniczną, 8) alternatywną 9) ekologiczną i 10) pątniczą.

Turystyka wypoczynkowa należy do najbardziej popularnych form spędzania wolnego czasu w gronie rodzinnym w miejscu o dużych walorach przyrodniczych, klimatycznych i krajobrazowych. Jest ona dostępna każdemu chętnemu, ponieważ nie narzuca żadnych ograniczeń wiekowych i zdrowotnych oraz nie wymaga specjalistycznego przygotowania. Jej celem jest właśnie wypoczynek, zarówno bierny (plażowanie, kąpiele i spacery) jak i czynny (uprawianie sportów, jazda na rowerze, konna, itp.).

Turystyka poznawcza uprawiana jest przez osoby zdrowe i sprawne fizycznie, niezbyt obciążone codziennymi obowiązkami oraz kfopotami rodzinnymi i zawodowymi. Ogranicza to nieco krąg uczestników, chociaż często uczestniczą w niej całe rodziny zainteresowane bądź konkretnymi dziedzinami kultury, bądź też o szerokim zainteresowaniu światem. Celem podróży turystycznych jest poznanie przyrody kultury i historii wybranych krajów i regionów. Turyści odwiedzają zabytki architektury, wykopaliska archeologiczne, skanseny, muzea, parki narodowe i krajoznawcze, pomniki przyrody.

Turystyka kwalifikowana wymaga dużej czasowej aktywności i przygotowania kondycyjnego, a najczęściej również specjalnych umiejętności technicz-

nych, odpowiedniego przygotowania teoretycznego i sprawnościowego, potwierdzonych odpowiednim dokumentem kwalifikacji formalnych (uprawnienia lub licencje w zakresie pilotażu, spadochroniarskie, żeglarskie, motorowo-wodne, samochodowo-motocyklowe, speleologiczne, itp.). Co skutkuje dalszym zacieśnieniem kręgu uczestników. Jej celem jest zaspokojenie potrzeb ruchu i wysiłku fizycznego, kontaktu z innym środowiskiem przyrodniczym, społecznym i kulturowym, często w połączeniu z niezwykłymi przeżyciami i doznaniem mocnych wrażeń.

Tabela 31

Klasyfikacja turystyki ze względu na wymagania i ceł uczestnictwa w ruchu turystycznym

Rodzaje turystyki	Wymagania w stosunku do stanu zdrowia i sprawności fizycznej uczestników	Cel uczestnictwa
Wypoczynkowa	Brak	Wypoczynkowy
Poznawcza	Dobre zdrowie i sprawność fizyczna	Poznawczy i wypoczynkowy
Kwalifikowana	Bardzo dobre zdrowie i wysoka sprawność fizyczna, przygotowanie teoretyczne i kondycyjne, posiadanie odpowiedniego specjalistycznego sprzętu turystycznego	Zaspokojenie potrzeb ruchu, wysiłku fizycznego i poznawczych
W interesach	Brak	Załatwianie spraw zawodowych, naukowych, handlowych, itp.
Zdrowotna	Brak	Regeneracja stanu fizycznego i psychicznego ustroju
Motywacyjna	Brak	Wypoczynek i regeneracja ustroju
Etniczna	Brak	Odwiedzanie miejsc pochodzenia
Alternatywna	Dobre zdrowie i gruntowne przygotowanie teoretyczne i fizyczne	Poznanie kultury odwiedzanych rejonów
Ekologiczna	Dobre zdrowie i przygotowanie teoretyczne	Obserwowanie i poznanie przyrody
Pątniczą	Brak	Odwiedzenie miejsca kultu religijnego

Turystyka w interesach to przede wszystkim wyjazdy osób delegowanych przez różne instytucje gospodarcze, finansowe, naukowe i administracji państwowej (samorządowej). Do niedawna były to wyjazdy do dużych miast, obecnie częściej do ośrodków wypoczynkowych, gdzie organizowane są narady, konferencje, sympozja, zjazdy, itp. przedsięwzięcia. Organizuje się także konferencje na promach i statkach wycieczkowych.

Turystyka zdrowotna polega na wyjeździe poza miejsce stałego zamieszkania w czasie wolnym od pracy w celu regeneracji ustroju drogą aktywnego wypoczynku fizycznego i psychicznego.

Turystyka motywacyjna to wyjazdy nagrodowe do miejsc wypoczynkowych, leczniczych hib szczególnie atrakcyjnych osób wyróżniających się w pracy różnych firm i instytucji. Wyjazd turystyczny na koszt firmy w formie nagrody motywuje do pomnażania uzyskanych wyników w pracy, zarówno nagrodzonych jak i innych pracowników.

Turystyka etniczna to wyjazdy w czasie wolnym do miejsc urodzenia, zamieszkania w przeszłości turystów i ich przodków. Do turystyki tej można również zaliczyć nawiedzanie znajdujących się poza aktualnym miejscem zamieszkania grobów rodziców, dziadków, krewnych i zmarłych członków najbliższej rodziny w okresie święta Wszystkich Świętych. Często są to wyjazdy zagraniczne.

Turystyka alternatywna polega na podróżowaniu w ścisłym kontakcie i harmonii z przyrodą. Jest uprawiana w małych grupach lub indywidualnie bez korzystania ze stereotypowej bazy turystyki masowej. Uprawiana jest w celu gruntownego poznania kultury odwiedzanych rejonów. Wymaga gruntownego przygotowania, odporności psychicznej oraz wysiłku fizycznego i umysłowego.

Turystyka ekologiczna prowadzona jest w małych grupach lub indywidualnie w obszarach o wyjątkowych wałorach przyrodniczych. Jej celem jest gruntowne poznanie przyrody przy maksymalnym ograniczeniu ingerencji w środowisko naturalne. Wyniki takich podróży mogą być wykorzystywane przez instytucje ekologiczne w celu ochrony środowiska przyrodniczego.

Turystyka pątnkza to wyjazdy pielgrzymkowe indywidualne lub grupowe do miejsc szczególnego kultu religijnego. W Polsce są to w większości sanktuaria maryjne (Jasna Góra, Święta Lipka, LJcheń, Niepokalanów i wiele innych). Celem polskich pielgrzymek zagranicznych są m.in. Ziemia Święta, Rzym, Lourdes, Fatima.

86

₂. SPORT

Jak wykazano w poprzednim rozdziale, historia wielu dziedzin sportu nawiązuje do utylitarnych czynności człowieka w zamierzchłej przeszbści. jak łowiectwo, wędkarstwo, łucznictwo, wioślarstwo, narciarstwo. Wiele innych dyscyplin sportowych wywodzi się z antycznych igrzysk greckich (m.in. igrzysk olimpijskich). W starożytności uprawiano ćwiczenia typu sportowego służące przede wszystkim podnoszeniu sprawności żołnierskiej. Igrzyska rzymskie służyły głównie celom widowiskowym. W średniowieczu były znane gry i zabawy będące elementem wychowania rycerskiego, rozwijały się łudyczne formy gier i różnych ćwiczeń (zapasy, biegi).

Na początku XIX wieku zaczęły powstawać sportowe formy organizacyjne - kluby, które najpierw miały charakter ekskluzywny, później rozpowszechniły się w środowisku mieszczańskim. W drugiej połowie XIX wieku przystąpiono do opracowywania przepisów określających warunki rozgrywania poszczególnych konkurencji sportowych. Dynamiczny rozwój sportu współczesnego datuje się od końca XIX wieku, a zwłaszcza od wskrzeszenia w 1896 igrzysk olimpijskich. Rozwój klubów doprowadził do powstania w poszczególnych państwach związków sportowych zrzeszających kluby i towarzystwa zajmujące się daną dyscypliną sportu, a następnie międzynarodowych federacji dla poszczególnych dziedzin sportu.

Za początek zorganizowanego sportu w Polsce przyjmuje się zabżenie Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w 1867 roku we Lwowie. Na początku XX wieku zaczęły powstawać kluby sportowe, m.in. Pogoń i Czarni we Lwowie, Cracovia i Wisła w Krakowie, Warta w Poznaniu, Polonia w Warszawie. Zapoczątkowały też działalność samodzielne organizacje sportowe w środowisku robotniczym, m.in. na Śląsku, w Lodzi, Warszawie. Bujny rozwój sportu w Polsce datuje się od odzyskania niepodlegfości po pierwszej wojnie światowej i utworzenia m.in. Polskiego Komitetu Olimpijskiego.

We współczesnym świecie sport jest uprawiany przez szerokie rzesze ludzi oraz stanowi formę powszechnego widowiska, angażującego emocjonalnie miliony kibiców. Sport jest ważnym czynnikiem integrującym różne środowiska społeczne, o zasięgu lokalnym, regionalnym i międzynarodowym. Powszechność sportu przyczyniła się do rozwoju budownictwa sportowego (m.in. hale sportowe, korty tenisowe, kryte pływalnie) oraz produkcji sprzętu sportowego na skalę przemysłową, a w niektórych dyscyplinach, jak żeglarstwo, sport samochodowy, motocyklowy i motorowodny, także do postępu technicznego i odkryć konstrukcyjnych.

Ciągły rozwój sportu stworzył konieczność rozwinięcia odpowiednich badań naukowych. W poszczególnych dyscyplinach naukowych wyodrębniły się kierunki specjalistyczne, jak fizjologia sportu, medycyna sportu, psychologia sportu, pedagogika sportu, socjologia sportu, teoria treningu sportowego. Kształceniem wysoko kwalifikowanych kadr w zakresie sportu zajmują się szkoły wyższe (w Polsce - AWF), które prowadzą również odpowiednie badania naukowe. Na całym świecie ukazuje się wiele periodyków i książek poświęconych sportowi, zarówno popularyzujących sport, jak instruktażowych, beletrystycznych, naukowych i innych. Prace teoretyczne i praktyka umożliwiły zdefiniowanie sportu jako zjawiska społecznego, sklasyfikowanie i usystematyzowanie pojęć z tej dziedziny aktywności ludzkiej.

Współcześnie sport uznany jest jako część składowa kultury fizycznej, która jest z kolei częścią składową kultury społeczeństwa, obejmującą działania związane z dbałością o zdrowie, budowę i postawę ciała, rozwój fizyczny człowieka, kształtowanie i doskonalenie jego uzdolnień ruchowych, sprawności i wydolności fizycznej, także system zachowań oraz potrzeb indywidualnych i społecznych, poglądy, postawy i teorie dotyczące tych zachowań i potrzeb. Poza sportem kulturę fizyczną tworzą: wychowanie fizyczne, rekreacja fizyczna, rehabilitacja ruchowa i turystyka. Sport sprzyja zachowaniu zdrowia oraz rozwija pozytywne cechy osobowości człowieka, m.in. wytrwałość, silną wolę, zdyscyplinowanie, poczucie solidarności i koleżeństwa. Krótką współczesną definicję sportu zamieszczono w tabeli 32.

Tabela 32

Sport

Sportem nazywamy świadomą i dobrowolną działalność człowieka podejmowaną w celu zaspokajania potrzeb: zabawy, współzawodnictwa oraz doskonalenia własnych cech fizycznych i umysłowych. Sport wyraża się przez ćwiczenia i gry uprawiane według określonych zasad.

W badaniu sportu jako kategorii należącej do sposobów spędzania wolnego czasu należy zawsze wyodrębniać dwa jego rodzaje: zainteresowanie sportem jako widowiskiem i oddawanie się sportowi - uprawianie go. W obydwu przypadkach sport zajmuje ważną pozycję w zagospodarowaniu czasu wolnego milionów ludzi na świecie. Wyróżniamy zatem sport kwalifikowany i rekreacyjny, a ponadto wprowadza się jeszcze jedno pojęcie sportu -

88

sport niepełnosprawnych (tabela 33). Każdy rodzaj sportu zawiera szereg dziedzin, grup dyscyplin i dyscyplin.

Tabela 33

Klasyfikacja sportu

Rodzaj sportu	Charakterystyka
Kwalifikowany	Uprawianie
	Zainteresowanie
Rekreacyjny	Sport rekreacyjny to sport uprawiany amatorsko w czasie wolnym. Należy on do autentycznych czynności wczasowych. Może być indywidualny i zespołowy.
Niepełnosprawnych	Sport niepełnosprawnych jest formą aktywności ruchowej podnoszącą sprawność fizyczną osób niepełnosprawnych. Stanowi on ważny element rehabilitacji.

W sporcie kwalifikowanym celem nadrzędnym jest osiąganie możliwie jak najlepszych wyników na zawodach różnego szczebla o zasięgu regionalnym, krajowym, światowym czy olimpijskim. Wymaga to odpowiedniego przygotowania ogólnego i specjalnego, długotrwałego i intensywnego treningu prowadzonego m.in. pod opieką trenera, lekarza sportowego oraz specjalisty od odnowy biologicznej. Oznacza to, że nie każde uprawianie sportu można zaliczyć do czynności wczasowych. Występy i treningi tych nielicznych przedstawicieli sportu wyczynowego, których podziwiają miliony kibiców sportowych, nie należą do zajęć czasu wolnego. Ich mistrzostwo sportowe wymaga wielkiego wysiłku i nieustannej pracy. Jest to niewątpliwie praca zawodowa, niezależnie od tego czy formalny status zawodnika klasyfikuje ją do

89

zawodowstwa czy amatorstwa. Takie uprawianie sportu jest istotą sportu nazywanego kwalifikowanym. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż w wielu dyscyplinach sportowych chęć osiągnięcia wyników bliskich granicy możliwości ludzkiego organizmu przynosi niekiedy negatywne skutki, przeciwne celom rekreacyjnym, jak przetrenowanie, urazy czy niedozwolony doping³⁰. Istniejący do 1972 roku (do końca kadencp A. Brundagea na stanowisku przewodniczącego Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego) ostry podział na sport amatorski i sport zawodowy coraz bardziej się zaciera. Nowy status sportowca, opracowany przez Międzynarodowy Komitet Olimpijski, umożliwił m.in. start na igrzyskach olimpijskich w Barcelonie 1992 roku zawodowym koszykarzom i tenisistom.

Ogromna popularność sportu na wszystkich kontynentach, w tym w Europie i Polsce, polega na niebywałym jego rozwoju jako widowiska. Miliony ludzi obsiadają stadiony sportowe, gromadzą się wzdłuż tras kolarskich, narciarskich, rajów samochodowych, w halach sportowych, przy kortach tenisowych, itp. miejscach organizowania zawodów sportowych. Jeszcze większe rzesze zasiadają przed telewizorami lub śledzą sportowe komunikaty radiowe.

Sport rekreacyjny (masowy) jest formą czynnego wypoczynku służącą odprężeniu po pracy, regeneracji sił, utrzymaniu sprawności fizycznej i dobrego stanu zdrowia, jednocześnie zachowuje element współzawodnictwa, który jest ważnym czynnikiem motywującym. Zatem sport uprawiany amatorsko ma rzeczywiście charakter wczasowy. Sport rekreacyjny różni się w istotny sposób od sportu wyczynowego. Autentyczne amatorstwo sportowe jest w nowoczesnych społeczeństwach, w szczególności w Polsce, nie tak wielkie jak można by było oczekiwać na podstawie wielkiego zainteresowania wido-

³⁰ doping oznacza: 1) zachęcanie zawodników do aktywniejszej walki sportowej oklaskami, okrzykami, śpiewem lub 2) niedozwolone podwyższenie wydolności psychofizycznej zawodnika za pomocą metod i substancji farmakologicznych, lista środków i metod dopingu obejmuje: 1) środki pobudzające - m.in. amfetamina, efedryna, kofeina; 2) narkotyczne środki przeciwbólowe - morfina, kodeina, kokaina i in.; 3) steroidy anaboliczno-androgenne - substancje zbliżone pod względem struktury i aktywności do męskiego hormonu -testosteronu (metanabol, 19-nortestosteron, stanazolol), a także sam testosteron; 4) środki moczopędne (furosemid, hydrochlorotiazyd, acetazolamid, amibryd i in.) stosowane przez sportowców do sztucznego, szybkiego obniżenia masy ciafe, zwiększają także wytwarzanie moczu, co prowadzi do obniżenia stężenia zawartych w nim substancji i utrudnia ich wykrycie; 5) hormony peptydowe i ich analogi (gonadotropina łożyskowa, kortykotropina, somatotropina, erytropoetyna). Na liście środków dopingujących znajdują się również środki, których stosowanie nie jest zabronione, ale podlega pewnym ograniczeniom.

90

wiskami sportowymi. Niewielki odsetek społeczeństwa uprawia czynnie jakikolwiek sport, przy czym najbardziej popularne wśród ogółu młodzieży są sekcje piłki nożnej, natomiast wśród młodzieży szkolnej i studenckiej również siatkówka. Są państwa, w których upowszechnienie sportu amatorskiego wśród młodzieży jest bardzo wysokie, np. w Ameryce jest to na tyle absorbujące, że nie sprzyja realizacji zadań intelektualnych szkoły, co niepokoi czynniki odpowiedzialne za wychowanie. Sport ten utożsamiany jest często z pojęciem rekreacji fizycznej. Rekreację, jako szeroko rozumianą formę wypoczynku, zdefiniowaliśmy przy omawianiu zjawiska czasu wolnego. Przypomnijmy, że jest to forma działania wybrana dobrowolnie przez człowieka ze względu na osobiste zainteresowania i dla własnej satysfakcji, podejmowana poza obowiązkami zawodowymi, społecznymi i domowymi, w czasie wolnym od pracy. Może być to forma pasywna tj. odpoczynek, jak i aktywna tj. zabawa (gra, rozrywka) lub praca nad sobą.

Rekreacja fizyczna (ruchowa) stanowi rodzaj czynnego wypoczynku i zazwyczaj jest jednocześnie rozrywką. Zwiększa ona aktywność człowieka w czasie wolnym od pracy, rozwija zainteresowania i wzbogaca osobowość, rozładowując stany napięcia nerwowego. Przeciwdziała także ujemnym skutkom życia w warunkach wysoko rozwiniętej cywilizacji, służąc odbudowie fizycznych i psychicznych sił czfowieka. Różnorodność form rekreacji fizycznej wynika z różnego typu zainteresowań człowieka.

Problem każdej formy rekreacji, a w szczególności rekreacji fizycznej, nabiera coraz większego znaczenia ze względu na skracanie czasu pracy, podnoszenie poziomu życia i wymagań czfowieka współczesnego, jak też z uwagi na konieczność przeciwdziałania sytuacjom stresowym współczesnego świata i zapobiegania rozwojowi chorób cywilizacyjnych. W Polsce organizacją rekreacji ruchowej zajmują się: związki zawodowe i organizacje młodzieżowe, organizacje kultury fizycznej i turystyczne, a także zrzeszenia i kluby sportowe. Organizacją międzynarodową zajmującą się problematyką rekreacji fizycznej jest Międzynarodowe Stowarzyszenie Rekreacji (International Recre-ation Association - IRA), założone w 1956 roku. Polska jest reprezentowana w tym stowarzyszeniu przez przedstawicieli Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej (TKKF).

Sport niepełnosprawnych (inwalidów) jest formą aktywności ruchowej podnoszącą sprawność fizyczną osób niepełnosprawnych. Stanowi on ważny element rehabilitacji. Rehabilitacją lub inaczej rewalidacją nazywamy przystosowanie do czynnego udziału w życiu społecznym osób, które z powodu wad wrodzonych lub nabytych, choroby lub urazu są kalekami bądź doznały przemijającej lub trwałej utraty zdrowia i stały się na stałe lub na pewien czas

91

inwalidami. Jest ona procesem złożonym, który ma na celu przywrócenie inwalidzie - w możliwie wysokim stopniu - sprawności organizmu oraz poczucia własnej wartości społecznej, zawodowej i rodzinnej. Wyróżnia się rehabilitację leczniczą, społeczną i zawodową. Rehabilitacja lecznicza jest elementem procesu leczenia, a jej celem jest przywrócenie funkcji utraconych w wyniku choroby lub wyrobienia mechanizmów zastępczych. Metody rehabilitacji leczniczej obejmują: fizykoterapię, gimnastykę leczniczą, naukę wykonywania czynności codziennych, zaopatrzenie w protezy i aparaty rehabilitacyjne oraz nauczenie posługiwania się nimi. Rehabilitacja społeczna umożliwia człowiekowi kalekiemu zyskanie zdolności do życia w społeczeństwie. Obejmuje przystosowanie inwałkiy do pełnienia odmiennej roli społecznej i do nowych form uczestnictwa w życiu społecznym oraz przygotowanie jego środowiska pod względem psychicznym (akceptacja osobowości i potrzeb inwalidy) i warunków pobytu (wyposażenie mieszkania, środki poruszania się i wykonywania codziennych czynności). Rehabilitacja zawodowa (reaktywiza-cja) może być procesem długotrwałym i złożonym, a jej powodzenie zależy głównie od przekonania inwalidy o jej celowości.

Od 1960 roku pod patronatem Międzynarodowej Organizacji Sportu Inwalidów (ISOD) są organizowane igrzyska olimpijskie inwalidów (tzw. igrzyska paraoEmpijskie). W Polsce sportem niepełnosprawnych głównie zajmuje się zrzeszenie Start.

Decydującym wyróżnikiem środków masowego przekazu jest ich wielki (ponadregionalny, ogólnokrajowy, zmierzający do globalnego) zasięg. Treści przekazywane przez środki masowego przekazu mają charakter publicystyczny (są kierowane do wszystkich, których mogą interesować) i są masowo odbierane.

0 masowym charakterze każdego środka decyduje nie jego wprowadzenie,
a upowszechnienie, możliwe tylko dzięki wysokiemu poziomowi techniki

1 technologii, zapewniającemu tanią produkcję nośników informacji (drukowa
nych, wizualnych, dźwiękowych i audiowizualnych). Dla rozwoju środków
masowego przekazu są ponadto istotne rozwiązania ekonomiczne oraz po
ziom społecznej edukacji. Można więc zaproponować następującą definicję
środków masowego przekazu (tabela 34).

Służą one w znacznym stopniu zaspokojeniu potrzeb wczasowych we wszystkich funkcjach czasu wolnego, tj. w odpoczynku, rozrywce i pracy nad sobą.

Tabela 34

Środki masowego przekazu

Środkami masowego przekazu nazywamy urządzenia i instytucje tworzące podstawę systemu komunikowania w kulturze masowej, do których zaliczamy: prasę, książki, kino, radio, telewizję, fonografię i wideokasety.

3. ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU

Środki masowego przekazu, nazywane też środkami masowego komunikowania, mass mediami lub środkami masowej informacji i propagandy, to urządzenia i instytucje, za pomocą których kieruje się pewne treści do bardzo licznej i zróżnicowanej publiczności. Do środków masowego przekazu zalicza się przede wszystkim prasę, radio, telewizję, fonografię (płyty, kasety), szeroko dystrybuowane filmy kinowe i wideokasety oraz wydawane w wielkich nakładach książki. Środki masowego przekazu tworzą podstawę systemu komunikowania w kulturze masowej³* i w wysokim stopniu określają jej charakter.

Prasa to gazety i czasopisma. Gazeta jest wydawnictwem ciągłym, ukazującym się codziennie lub co najmniej dwa razy w tygodniu. Przynosi głównie bieżące informacje o wydarzeniach będących przedmiotem powszechnego zainteresowania. Jej cechą charakterystyczną jest wieloszpaltowy układ, różne kroje i wielkości druku oraz rozbudowane tytuły. Ze względu na zasięg gazety dzieli się na: międzynarodowe, ogólnokrajowe (centralne) i lokalne. Natomiast ze względów prawno-ekonomicznych na: związane z partiami, organizacjami społeczno-poliycznymi i instytucjami rządowymi (organy). Początki prasy w Polsce sięgają XVI wieku, kiedy pojawiły się pierwsze druki informacyjne -gazety ulotne. Najstarsza znana polska gazeta Nowiny z Konstantynopola

³¹ MASOWA KULTURA to ogół jednolitych form masowego uczestnictwa w kulturze i jednolitych wytworów kultury, użytkowanych współcześnie przez wielkie, zróżnicowane

92

masy odbiorców. Pojecie to ma często odcień pejoratywny. Krytycy zarzucają kulturze masowej obniżanie gustów estetycznych i deprecjonowanie wartości moralnych, mieszanie poziomów i gatunków artystycznych, dawanie pierwszeństwa rozrywce kosztem wartościowych treści ideowych i oświat. Jej obrońcy wskazuję pozytywną rolę w tym, że dociera do środowisk, których uczestnictwo w tzw. kulturze wyższej jest nieosiągalne.

była wydana w 1550 roku. Gazety przez stulecia były głównym źródłem informacji, kształtowały światopoglądy i postawy ludzi oraz stanowiły pożyteczne zajęcie w czasie wolnym. Funkcji tych nie straciły do dziś. Nadal codziennie ukazują się na całym świecie wielkonakładowe dzienniki i każdy może w nich znaleźć aktualne, interesujące go informacje z najdalszych zakątków globu. Niestety, dość często są źródłem informacji celowo tendencyjnie zniekształconych - dezinformacji i środkiem manipulacji.

Czasopisma są wydawnictwami ciągłe ukazującymi się nie częściej niż dwa razy w tygodniu. Odznaczaj się różnorodnością treści i autorów. Ze względu na częstotliwość ukazywania się czasopisma dzieli się na: tygodniki, dwutygodniki, miesięczniki, kwartalniki, półroczniki i roczniki. Czasopisma mogą zawierać treści ogólne (aktualne adresowane do ogółu odbiorców lub zróżnicowanych zbiorowości) lub treści specjalne (zindywidualizowane pod względem tematycznym, wyspecjalizowane w zakresie przekazywanych treści, np. czasopisma naukowe, fachowe, tematyczne). Ze względu na szatę graficzną wyróżnia się czasopisma ilustrowane. Podobnie jak gazety mogą różnić się zasięgiem terytorialnym oraz zaspakajają potrzeby wczasowe we wszystkich trzech funkcjach czasu wolnego. W zależności od rodzaju treści akcenty mogą być przesunięte bądź ku rozrywce bądź też ku funkcji kształcącej.

Książki, a ściślej księgi rękopiśmienne w języku łacińskim, powstały we wczesnym średniowieczu. Sprowadzali je do Polski od X wieku duchowni chrześcijańscy oraz monarchowie z zachodniej Europy, przede wszystkim z Włoch, Niemiec, Francji i Czech. Dominujący w piśmiennictwie europejskim język łaciński był z wolna wypierany przez język polski. W XIV wieku powstała pierwsza biblioteka uniwersytecka w Akademii Krakowskiej, organizowano też biblioteki dworskie, rodowe, mieszczańskie. Książki drukowane zaczęto wytwarzać w Polsce w trzeciej ćwierci XV wieku. Z wolna wypierały one księgi sporządzane ręcznie, choć je początkowo naśladowały. W okresie renesansu mnożyły się biblioteki. Rozwój produkcji i rozpowszechniania książek spowodował, że stawały się one dobrem powszechnym i poczęły pełnić funkcje wczasowe dla coraz szerszego kręgu odbiorców, rekrutujących się głównie spośród duchowieństwa i ziemiaństwa a później bogatego mieszczaństwa. Dopiero w XX wieku książka stała się dobrem powszechnym i jej funkcje wczasowe rozprzestrzeniły się na większość społeczeństwa. Niestety w drugiej pofowie dwudziestego wieku wyrósł jej groźny konkurent w postaci telewizji.

Kino powstaje u schyłku XIX wieku. W pierwszej pofowie XX wieku następuje jego gwałtowny i triumfalny rozwój. Pierwsze publiczne, płatne pokazy kinematografu braci A. i L Lumiere'ów (28.12.1895) zapoczątkowa-

94

ły dzieje kinematografii na świecie. Po okofo 10 latach istnienia kinematografu powstał film artystyczny, upodobniony do spektaklu teatralnego. Przeciwstawieniem się teatralizacji były melodramaty, odcinkowe seriale kryminalne z akcją wyprowadzoną w plener. Prekursorem kina była Francja lecz kinematografia amerykańska ma zasadniczy udział w jego rozwoju. W 1896 roku rozpoczęła się w Stanach Zjednoczonych nieprzerwana produkcja filmowa. Nastąpiła ekspansja kina amerykańskiego i złota era Hollywood. Udźwiękowienie filmu i udoskonalenie jakościowe przyciągnęło do sal projekcyjnych miliony ludzi na całym świecie. Równocześnie powstały liczne arcydzieła filmowe, które potęgowały zainteresowanie kinem. W związku z ekspansją telewizji, od połowy ubiegłego wieku zarysował się kryzys kina jako instytucji. Liczba kin i produkcja filmów na świecie spadła, jednak ich upowszechnienie dzięki telewizji wzrastało. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku film osiągnął natomiast wysoki poziom artystyczny. Sytuacja w kinie polskim była podobna jak w innych rozwiniętych krajach, lecz kryzys przyszedł ze znacznym opóźnieniem. Niektóre dane o sytuacji kina w Polsce na przebrnie ubiegłego i bieżącego wieku zamieszczone są w tabeli 35.

Tabela 35

³²

Kino polskie w latach 1990-2001

Lata	1990	1995	2000	2001
Liczba kin	1425	721	687	661
Miejsca na widowni	373 300	213 100	226 800	231 700
Seanse	507 000	366 500	528 100	688 900
Widzowie	32 800 000	22 600 000	20 900 000	27 600 000
Produkcja długometrażowych filmów fabularnych	31	23	20	19

Pierwsza połowa XX wieku charakteryzuje się niebywałym wzrostem popularności radia, które jeszcze na początku stulecia było egzotyczną zabawką. Jego rozwój przekroczył wszelkie przewidywania. Aparat radiowy lampowy zostaje zastąpiony tranzystorowym, a ten z kolei zostaje wkrótce wyparty

opracowano na podstawie Małego rocznika statystycznego 2002.

95

przez miniaturowe odbiorniki na układach scalonych. Jakość odbiorników gwałtownie wzrasta, a cena równie szybko spada. Niemal w każdym domu znajduje się po kilka odbiorników radiowych. Każdy mieszkaniec Polski słucha obecnie radia, które częstokroć zastępuje budzik, towarzyszy mu w porannej toalecie, w drodze do pracy, a w wielu przypadkach również i w pracy, przy posiłkach, wieczorem przed snem, w podróży, na wycieczce, na urlopie. Radio wypełnia wielu ludziom niemal każdą chwilę czasu wolnego. Przy tym, w odróżnieniu od innych środków masowego przekazu, radio pozwala nam na równoczesne wykonywanie wieki czynności domowych i zarobkowych

poza domem.

Czytelnictwo, film, audycje radiowe i telewizyjne stanowią główne pozycje w budżecie czasu wolnego wszystkich warstw społecznych. Przy czym wszelkie rekordy bije telewizja, która w ostatnich latach systematycznie wypiera z kręgu zainteresowania społecznego pozostałe środki masowego przekazu, szczególnie książkę. Jest to zjawisko niepokojące, gdyż poprzez banalne programy i wybiórcze prezentowanie codziennych zdarzeń obniża często poziom intelektualny społeczeństwa zamiast go podwyższać, do czego jest powołana. Telewizja nazywana jest złodziejem czasu, zniewala i uzależnia. Dzięki niej człowiek dobrowolnie i biernie codziennie poddaje się łagodnej hipnozie, wpada w odrętwienie intelektualne, ulega uniformizacji i standaryzacji. Traci poczucie krytycyzmu wobec otoczenia, staje się podatny na wszelkie manipulacje. Świat wirtualny uznaje za rzeczywistość. Dla dzieci i młodzieży telewizja staje się wręcz zagrożeniem. Naturalna skłonność do naśladowania dorosłych powoduje, iż za przyczyną telewizji powstają zaburzenia osobowości, rozwijają się wśród osób nieletnich i młodocianych nałogi i zboczenia,

rośnie przestępczość.

Za moment powstania magnetofonu uważa się rok 1935, kiedy na Wystawie Radiotechnicznej w Berlinie pokazano urządzenie, opatentowane pod nazwą Magnetophon, rejestrujące dźwięki na taśmie papierowej pokrytej warstwą magnetyczną. W następnych latach wprowadzono wiele udoskonaleń. Od roku 1940 firma Philips produkuje magnetofony z głowicą ferrytową. Sprzęt ten staje się dość popularny, ale jego szerokie upowszechnienie następuje dopiero po wprowadzeniu systemu kasetowego w roku 1963. Dalsze udoskonalenia to wprowadzenie układu redukcji szumów, sterowanie mikroprocesorowe. W końcu lat sześćdziesiątych rozpoczęto prace nad magnetofonem cyfrowym. Obecnie ogromną konkurencją dla magnetofonu staje się urządzenie typu minkiisc oraz odtwarzacze CD (dyskofony).

Prototypem magnetowidu było zademonstrowane 1953 w USA urządzenie do zapisywania i odczytywania sygnałów wizyjnych na taśmie przesuwa-

96

jącej się z prędkością 6 m/s przed nieruchomymi gbwicami magnetycznymi. W japońskiej firmie Toshiba w 1960 roku zbudowano pierwszy szpubwy magnetowid powszechnego użytku a magnetowid kasetowy powstał w 1970 roku w firmie Philips. W ciągu następnych dziesięciu lat nastąpił rozwój sprzętu wideo, popularyzacja nagrań amatorskich i produkcja 12,7 mm profesjonalnych kaset, powstały specjalistyczne sklepy i wypożyczalnie. Upowszechnił się kolejny środek masowego przekazu. Ostatnio rośnie popularność magnetowidów systemu Video-8, rejestrujących sygnały na taśmie

0 szerokości 8 mm. Zaletą ich jest bardzo wysoka jakość obrazu, wadą -
wyższa cena i droższa eksploatacja.

Mimo, że niektóre z opisanych środków mają bardzo długą historię (np. książka) to środkami masowego przekazu we współczesnym rozumieniu tego terminu stały się stosunkowo niedawno. Ważny jest bowiem - jak wspomniano - ich wielki zasięg, a także to, że treści przekazywane przez środki masowego przekazu mają charakter publicystyczny (są kierowane do wszystkich, których mogą interesować) i są masowo odbierane. O masowym charakterze każdego środka decyduje nie jego wprowadzenie, a upowszechnienie. A to nastąpiło zupełnie niedawno (tabela 36).

Generalnie upowszechnienie środków masowego przekazu zbiegło się z ukształtowaniem społeczeństw przemysłowych, w których masowej produkcji, dystrybucji i konsumpcji dóbr materialnych towarzyszyło zapotrzebowanie na szybką informację, powszechną edukację oraz łatwo dostępną rozrywkę

1 bestsellery, a nie klasykę. Rozwój środków masowego przekazu prowadził
od zasady wszystko dla wszystkich do specjalizacji - coś dla każdego. Prasę
popularną, w latach trzydziestych w Stanach Zjednoczonych, a w latach
czterdziestych - w Europie, zaczęto adresować do określonego czytelnika -
upowszechniły się ilustrowane magazyny dla kobiet mężczyzn, później dla
młodzieży. Wyodrębniały się stacje radiowe i telewizyjne typowo informacyj
ne, muzyczne, poradnicze, itp.

Termin mass media powstał w Stanach Zjednoczonych w latach czterdziestych i akcentował ich główne cechy: masowość produkcji i odbioru przekazów oraz schematyczność, prostotę i łatwą dostępność przekazywanych treści Dynamiczny rozwój mass mediów powodował istotne przemiany w sposobach uczestnictwa w kulturze społeczeństwa amerykańskiego.

Tabela 36 Upowszechnienie poszczególnych środków masowego przekazu

Lp.	Rodzaj środka masowego przekazu	Okres upowszechnienia	Miejsce upowszechnienia
1	Prasa	XIX wiek	Najwyżej rozwinięte kraje Europy i Ameryka Północna
2	Książka	XIX wiek
3	Kino	Lata dwudzieste XX wieku
4	Radio	Lata trzydzieste XX wieku
5	Telewizja	Lata pięćdziesiąte XX wieku
6	Fonografia (gł. magnetofon)	Lata sześćdziesiąte XX wieku
7	Wideokasety (magnetowid)	Koniec lat siedemdziesiątych XX wieku

Film odebrał część publiczności rewiom i teatrom, a radio przyczynifo się do czasowego spadku popularności teatrów muzycznych. Upowszechnienie się telewizji w latach pięćdziesiątych zagroziło wytwórniom filmów w Hollywood. Z kolei gazety i czasopisma stanęły wobec konkurencji programów informacyjnych stacji radiowych i telewizyjnych. Bujny rozwój mediów elektronicznych niepokoił wydawców książek. Już jednak w latach siedemdziesiątych i później, gdy w wielu krajach upowszechniła się wideokaseta oraz wielokanałowa telewizja satelitarna, kablowa i płatna, okazało się, że konkurencyjność nie zagraża współistnieniu różnych mediów - rywalizujących ze sobą różnych stacji telewizyjnych, rozgłośni radiowych czy gazet i czasopism. Ekspansja nowych środków elektronicznych nie zahamowała w istotny sposób także czytelnictwa książek, chociaż większość ludzi czyta db przyjemności literaturę popularną.

W Polsce rozwój środków masowego przekazu, z powodów politycznych i ustrojowych, podlegał innym mechanizmom niż w krajach zachodnich. Chociaż początki polskich środków masowego przekazu sięgają okresu międzywojennego, zwłaszcza gdy chodzi o prasę, próg umasowienia np. radia został przekroczony dopiero po wojnie, a telewizji - w pofowie lat sześćdzie-

98

siątych. Środki masowego przekazu spdniały jednocześnie funkcje informacyjne, propagandowe, rozrywkowe i edukacyjne. Pryncypia ideologiczne, wykluczając naturalną na Zachodzie walkę mediów o odbiorcę, umożliwiły przekazywanie treści trudniejszych, klasyki artystycznej, eksperymentów twórczych, ale ograniczały przy tym rozwój treści o charakterze popularnym oraz ściśle limitowały i selekcjonowały dopływ takich treści z Zachodu. Z kolei embargo państw zachodnich na pewne technologie opóźniło rozwój mediów elektronicznych, szczególnie telewizji. Dopiero w roku 1989 zasadniczo zmieniły się zasady masowej komunikacji. Od tego czasu buduje się w Polsce rynek mediów, ale też niepokojąco wzrasta ekspansja zachodnich firm wydawniczych, telewizyjnych sieci satelitarnych, agencji reklamowych oraz producentów nośników informacji, z którymi firmy polskie nie mogą konkurować, co eliminuje z życia publicznego polską tradycje, kulturę, nie oferując nic sensownego w zamian.

Ostatnio w najbardziej rozwiniętych krajach Zachodu zarysowała się znamienna tendencja do skupiania w swym ręku przez coraz mniejsze grupy ludzi mediów o coraz większym zasięgu. W Wielkiej Brytanii np. R. Murdoch, posiadając prasę (m.in. dziennik The Times), telewizję kablową i satelitarną, teoretycznie może dotrzeć do 2/3 mieszkańców kuli ziemskiej. Lata dziewięćdziesiąte charakteryzują się zmniejszoną sprzedażą pism (np. nakład New York Timesa w ciągu 1994 roku spadł z 1 141 000 do 115 000 egzemplarzy), przy jednocześnie większych zyskach związanych ze wzrostem wpływów z ogłoszeń. W Stanach Zjednoczonych ukazuje się mniej tytułów czasopism w porównaniu z latami siedemdziesiątymi, ale są one czytane przez większą liczbę odbiorców. Pojawiły się też i ugruntowały swoją pozycję w skali globalnej wielkie stacje telewizji satelitarnej. Faktycznym monopolistą w telewizji informacji o zasięgu światowym jest sieć CNN (Cable News Network), zafożona 1980 roku przez T. Tumera. jako eksperymentalny, 24-godzinny dziennik telewizyjny) a w zakresie tdewizp muzycznej - amerykańska MTV, posiadająca swoje filie na wszystkich kontynentach. Sytuacja ta stanowi poważne zagrożenie dla zachowania bogactwa i różnorodności kultury światowej.

Rozdział 7

KORZYSTANIE Z INSTYTUCJI KULTURALNYCH

JAKO WSPÓŁCZESNA FORMA POŻYTECZNEGO

ZAGOSPODAROWANIA WOLNEGO CZASU

W poprzednim rozdziale omówiono współczesne formy spędzania czasu wolnego cieszące się ogromnym zainteresowaniem społecznym, praktykowane masowo w wieki krajach na świecie, tj. turystykę, sport i środki masowego przekazu. Pozostałe formy mają znacznie mniejszy zasięg społeczny i terytorialny, bowiem częścią z nich interesują się tylko określone grupy, różniące się np. zawodem, poziomem wykształcenia, statusem materialnym czy wiekiem. Również formy te są często charakterystyczne tylko dla określonych obszarów geograficznych i cywilizacyjnych, krajów i regionów. Specyficzną formą o ograniczonym zasięgu społecznym, mającą przemożny pozytywny wpływ na jakość życia jednostek i grup ludzi, jest korzystanie z instytucji kulturalnych. Omówieniu ich poświęcony jest niniejszy rozdział. Szczegółową analizę tych instytucji pod kątem ich roli w zagospodarowaniu czasu wolnego poprzedzimy krótkim wyjaśnieniem sposobu interpretacji w niniejszym opracowaniu wieloznacznego pojęcia kultury.

1. KULTURA

W znaczeniu najszerszym kultura obejmuje to wszystko, co w społeczeństwach ludzkich stanowi rezultat zbiorowej działalności, co w zachowaniu się ludzkim jest wyuczone - w odróżnieniu od tego, co biologicznie odziedziczone. Pierwotnie słowo cultura odnosiło się głównie do uprawy roli, jednak już w starożytności zaczęło być stosowane metaforycznie do innych dziedzin (np. Cyceron pisał o kulturze duszy). Obecnie termin kultura jest popularnym terminem humanistyki i nauk społecznych, a także języka potocznego, w którym jednak ma zwykle inne znaczenie, węższe i silne zabarwienie wartościujące. Termin ten przez stulecia używany sporadycznie zyskał pewną popularność w XVIII wieku, kiedy był odnoszony głównie do moralnego

i umysłowego doskonalenia się człowieka. Szeroko zaczął być stosowany w XIX wieku. Oznaczano nim całokształt tak duchowego, jak i materialnego dorobku społeczeństwa. W tym znaczeniu używano go na ogół zamiennie z terminem cywilizacja³³, od którego później odróżniano go jako określenie dorobku raczej duchowego niż materialnego. W XX wieku upowszechniła się tendencja do ujmowania kultury przede wszystkim jako zespołu wzorów rozwiązywania różnych problemów, wzorów postępowania charakterystycznego dla danego społeczeństwa.

Nie byfo i nie ma żadnej ogólnie przyjętej teorii kultury. Różni autorzy, różne dyscypliny naukowe (np. filozofia kultury, historia kultury, antropologia kulturowa, socjologia, etnografia) i różne szkoły naukowe (np. ewolucjonizm, funkcjonałizm, strukturalizm) skupiały uwagę na poszczególnych aspektach kultury - zależnie od stawianych celów badawczych i całości zapatrywań na życie społeczne. Uzgodnienie różnych teorii kultury okazuje się zazwyczaj niemożliwe, mimo prób stworzenia jednolitej dyscypliny naukowej, której zadaniem byłoby badanie kultury i zintegrowanie całości wiedzy z tego zakresu (kulturoznawstwo). Różnice między podejściami są niekiedy bardzo duże.

Po pierwsze, dla jednych badaczy kultury najważniejsze jest uwydatnienie tego wszystkiego, co odróżnia społeczeństwa ludzkie od stad zwierzęcych, podczas gdy dla innych najważniejsze jest uwydatnienie różnic między społeczeństwami ludzkimi, z których każde wytwarza właściwe sobie wierzenia, wzory postępowania, praktyki, instytucje, itd.

Po drugie, dla jednych badaczy termin kultura nie ma charakteru wartościującego, podczas gdy dla innych jest on terminem wartościującym i odnosi się jedynie do tych jednostek i grup, które stały się kulturalne, tj. wzniosły się powyżej poziomu prymitywizmu, dzikości, barbarzyństwa, itp.

Po trzecie, dla jednych badaczy kultura jest kategorią niezwykle szeroką, obejmującą np. całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa, przekazywanych z pokolenia na pokolenie wierzeń i praktyk jego członków, przyjętych przez nich wzorów postępowania, itd., podczas gdy dla innych

³³ CYWILIZACJA - poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce historycznej ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej (przede wszystkim wiedzy ścisłej i techniki), będącej wskaźnikiem opanowania przez ludzi sił przyrody i wykorzystywania jej bogactw na swoje potrzeby. Tak rozumianej cywilizacji przeciwstawia się czasem kulturę, pojmowaną jako sfera duchowej twórczości człowieka. Często terminem tym określa się zespół kultur etnicznych, tworzących razem kracj kulturowy, tj. szerszą wspólnotę kulturo-wo-historyczną, odznaczającą się wspólnym dla niej zestawem elementów tradycji i wzorów życia.

100

101

kultura to jedynie wycinek owej całości (piśmiennictwo, teatr, muzyka, itp.), do którego nie należą np. nauka czy technika.

Rozległość problematyki kultury sprawiła, iż wielokrotnie podejmowano próby jej uszczegótowienia drogą wyodrębniania różnych typów kultury (trady-cypa, ludowa, masowa, itp.), różnych jej sfer, aspektów (np. materialna, duchowa, społeczna) czy takich jej względnie odrębnych dziedzin, jak kultura polityczna, ekonomiczna, prawna, artystyczna, itd. Powyższe rozważania

0 kulturze upoważniają do sformułowania dwóch równoprawnych definicji
kultury, które odzwierciedlają dwa znaczenia - dwa sposoby pojmowania

1 stosowania w praktyce tego wieloznacznego terminu (tabela 37).

ludziach bardziej i mniej kulturalnych. Rozumie się przy tym, że bycie kulturalnym jest przymiotem pozytywnym, natomiast brak kultury jest czymś negatywnym. W konsekwencji takiej interpretacji pojęcia kultury staje się możliwe mówienie o instytucjach kulturalnych, które powołane są do udostępniania ludziom wytworów duchowej kultury ludzkości. Przysparzają im cech pozytywnych, czynią ludzi kulturalnymi, lepszymi. Jest zatem oczywiste, że mówiąc o potrzebach duchowych ludzi zaspokajanych w czasie wolnym przez instytucje kulturalne, pojęcie kultury rozumiemy w znaczeniu wąskim, potocznym.

Tabela 37

Dwa znaczenia terminu kultura

Znaczenie	Charakterystyka
Szerokie	Kulturą nazywamy to wszystko, co w społeczeństwach ludzkich stanowi rezultat zbiorowej działalności, co w zachowaniu się ludzkim jest wyuczone - w odróżnieniu od tego, co biobgicznie odziedziczone.
Wąskie	Kulturą nazywamy dorobek duchowy spoteczeństwa, swoisty dla różnych cywilizacji, obejmujący społecznie użyteczne wzory zachowań i postępowania ludzi wyróżniające ich spośród wszystkich istot żywych, wartościujące, różnicujące i ulepszające (podnoszące na wyższy poziom) jakość życia.

Termin kultura w znaczeniu szerokim stosowany jest w dyscyplinach naukowych, dla których sam termin niewiele znaczy, natomiast nabiera treści po dodaniu przymiotnika zawężającego to znaczenie do okreśbnej dyscypliny naukowej lub pewnej sfery działalności ludzkiej. W ujęciu szerokim termin ten nie ma znaczenia wartościującego.

Znaczenie wąskie jest znaczeniem potocznym, obejmuje ono jedynie dorobek ludzkości w sferze duchowej różnych społeczności ludzkich - jest ich swoistą cechą, odróżniającą ludzkość od wszelkich innych istot (np. zwierząt), a także jest cechą każdego pojedynczego czfowieka. W tym znaczeniu kultura jest cechą wartościująca, tj pozwala porównywać wzajemnie społeczeństwa i jednostki. Przykładowo, mówi się o społeczeństwach (narodach, grupach) żyjących na wyższym i niższym poziomie kulturalnym, a także o pojedynczych

102

2. INSTYTUCJE KULTURALNE O OGRANICZONYM ZASIĘGU SPOŁECZNYM

Do instytucji kulturalnych o ograniczonym zasięgu należą teatry, filharmonie, wystawy i muzea. Są to instytucje kulturalne, które udostępniają społeczeństwu (eksponują) dzieła sztuki. Wprawdzie ilości odbiorców liczone w liczbach bezwzględnych nie są zbyt małe - w Polsce rocznie liczba osób korzystająca z tych instytucji wynosi kilkanaście milionów - stanowi to jednak tylko niewielki ułamek liczby odbiorców programów telewizyjnych i słuchaczy radiowych. Odbiorcami ofert teatrów, filharmonii, wystaw i muzeów są przeważnie ludzie z wykształceniem średnim i wyższym i jest to pewien wyselekcjonowany krąg odbiorców. Korzystanie z oferty tych instytucji nie należy do kultury masowej, gdyż zaspakajają one potrzeby kulturalne dość wąskiego kręgu odbiorców. Na tej podstawie można zaproponować definicję instytucji kulturalnych o ograniczonej popularności (tabela 38).

Tabela 38 Instytucje kulturalne o ograniczonej popularności

Instytucje kulturalne o ograniczonej popularności (teatry, filharmonie, wystawy i muzea) nie należą do kultury masowej, zaspakajają potrzeby kulturalne wyselekcjonowanego kręgu odbiorców udostępniając (eksponując) dzieła sztuki.

103

Należy zaznaczyć, z od starożytności do dziś nie ma pełnej jednomyślności, którą działalność ludzką zaliczyć do sztuki, a którą nie. W odrodzeniu po raz pierwszy powstała świadomość pokrewieństwa architektury, malarstwa, rzeźby i została przyjęta dla nich wspólna nazwa: sztuki rysunkowe {arti del disegno). Aby oddzielić je od rzemiosł dowodzono, że są rodzajem nauki. Pod koniec XVII wieku wytworzyła się świadomość, że w sztuce ważna jest nie tyle wiedza, ile talent i smak, a więc sztuka jest czymś różnym od nauki. W XVIII wieku nazywano sztukami także muzykę i teatr.

W XIX wieku przyjęto, że sztuki dlatego różnią się zarówno od rzemiosł, jak i od nauk, ponieważ wyróżnia je spośród pozostałej działalności ludzkiej piękno. Artyści swymi utworami dają odpowiedź na pytanie, jakie są swoiste cechy wyróżniające sztukę spośród wytworów ludzkich, jaka jest w niej rola piękna i innych wartości, twórczości i naśladowania, prawdy i złudzenia, wolności i reguł, celowego działania i gry, intuicji i ekspresji, przyjemności i emocji, wrażenia i sądu, formy i treści, empatii i abstrakcji, konkretu i symbolu, bezpośredniości i dystansu, artyzmu i krytyki, języka i struktury, stylu i typu. Wszyscy twórcy i miłośnicy sztuki są zgodni, iż odgrywa ona wielką rolę wychowawczą i kulturotwórczą w życiu ludzkim. Funkcje instytucji kułturalnych o ograniczonej popularności w zagospodarowaniu czasu wolnego - ich funkcje wczasowe przedstawiono w tabeli 39.

Tabela 39 Funkcje wczasowe instytucji o ograniczonej popularności

Instytucje	Funkcje wczasowe
Teatry	Dla wąskiego kręgu odbiorców zaspokajają wyższe potrzeby kulturalne i stanowią istotną pozycję w budżecie czasu.
Filharmonie	Koncerty w filharmonii stanowią źródło przeżyć estetycznych, uspokajają i przywracają równowagę psychiczną uczestników.
Wystawy	Pełnią funkcję wypoczynkową, kulturotwórczą i kształcącą w różnych dziedzinach nauki i sztuki.
Muzea	Pełnią funkcje poznawczą i zaspokajają potrzeby kulturalne miłośników nauki i sztuki.

3. TEATR

Teatr współczesny to widowisko wyróżniające się udziałem postaci, obecnych na przedstawieniu dzięki grze aktorów, którzy improwizują na oczach widzów lub wykonują utwór zaczerpnięty z repertuaru teatralnego. Wykonanie bywa połączone z interpretacją, w której znaczny udział ma dekoracja teatralna i reżyseria. W zależności od repertuaru i środków wyrazu wyróżnia się: teatr dramatyczny, teatr muzyczny (teatr operowy, balet), pantomimę i teatr lalek. W ciągu wieków teatr podlegał licznym przeobrażeniom. W starożytności widowiska teatralne, posługując się terminologią współczesną, można byfo śmiało zaliczyć do kultury masowej. We wczesnym średniowieczu widowiska teatralne były mało znane, natomiast kiedy wyłoniły się one z obrzędów kultowych, wyszły z naw kościelnych i pałaców na ulice i place targowe znowu znalazły się w kręgu zainteresowania szerszych warstw spofecznych.

W okresie nowożytnym teatr stał się elitarny. Dla wąskiego kręgu odbiorców korzystanie z tej formy wczasowania stanowi jednak istotną pozycję w rocznym budżecie czasu. Niektóre dane o popularności teatru w Polsce na przełomie ubiegłego i bieżącego wieku zamieszczone są w tabeli 40.

Tabela 40

Teatr połski w latach 1995-2001³⁴

Lata	1995	2000	2001
Liczba instytucji	181	187	180
Liczba przedstawień	47 900	50 100	48 500
Liczba widzów	10 197 000	10 533 000	10 146 000

Z prezentowanych w tabeli danych wynika, że ten wąski krąg odbiorców w liczbach bezwzględnych nie jest zbyt wąski. W szczytowym dwutysięcznym roku teatr odwiedzib ponad 10,5 miliona widzów. W roku tym funkcjonowało 187 placówek teatralnych, w których odbyło się ponad 50 tysięcy przedstawień. Dane wcześniejsze i późnie)sze są podobne, chociaż przy tej okazji warto zwrócić uwagę na niepokojący fakt pewnego obniżenia tych wskaźników na początku wieku bieżącego.

opracowano na postawie Małego rocznika statystycznego 2002.

104

105

W dwudziestym wieku, dzięki transmisjom telewizyjnym spektakli teatralnych i teatrowi telewizji, znowu nabiera cech masowości, chociaż nadal nie może konkurować z innymi ofertami mass mediów. Zjawisko popularyzacji teatru w telewizji pojawib się niemal równocześnie z upowszechnieniem tego środka masowego przekazu. Już w 1957 roku przeprowadzono we Francji interesujące badania wpływu telewizji na upowszechnienie teatru. W reprezentatywnej ankiecie ogólnokrajowej na temat ulubionego rodzaju audycji telewizyjnej najwięcej głosów (27%) otrzymały audycje estradowe {wńetes) i tyle samo spektakle telewizyjne. Ankietowani jednocześnie, wyrażając opinię o najbardziej pożądanej audycji w sobotnie wieczory w 35% uznali za taką sztukę teatralną, gdy tylko w 27% film i w 17% przedstawienie estradowe. Interesujące są również dane o wzroście popularności teatru telewizji w środowiskach wiejskich.

W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku podobne zjawiska zachodziły również w Polsce. Poniedziałkowe przedstawienia teatralne w telewizji cieszyły się sporym zainteresowaniem szerokiej rzeszy widzów, tym bardziej iż często prezentowane były ciekawe pozycje z klasyki. Obecnie zainteresowanie to nieco osłabło, głównie dzięki konkurencji stworzonej przez masową szmirę płynącą z Zachodu.

4. FILHARMONIA

Filharmonią nazywamy stowarzyszenie lub instytucję organizującą stałe koncerty symfoniczne w gmachu zwanym także filharmonią. Pojęcie to funkcjonuje w Europie ponad trzysta lat. Nazwa powstała od zrzeszenia miłośników muzyki założonego w 1666 roku w Bolonii (Accademia dei Filarmonici). Pierwsza filharmonia powstała w Lublanie w 1794 roku. Rozwój filharmonii przypada na XIX wiek. Powstały wówczas filharmonie w Petersburgu, Wiedniu (Gesellschaft der Musikfreunde i Wiener Philharmoniker), Londynie, Moskwie, Budapeszcie, Berlinie, Pradze, Bostonie i Nowym Jorku. Filharmonia Warszawska powstała w 1901 roku, a 1955 roku przemianowana została na Filharmonię Narodową. W latach 80. liczba filharmonii w Polsce wzrosła do ponad dwudziestu.

Koncert jest pojęciem wieloznacznym. Jest to zarówno utwór muzyczny na instrument solo lub 2-4 instrumenty solowe i orkiestrę, a także na orkiestrę (współzawodniczenie grup instrumentów), jak też publiczną prezentacją utworu muzycznego i sztuki wykonawczej (recital, koncert kameralny,

106

symfoniczny). Podczas koncertów w filharmonii zwykle prezentowana jest profesjonalna orkiestrowa muzyka instrumentalna, utrwalona za pomocą notacji muzycznej. Ważnym rodzajem muzyki orkiestrowej jest powstała na przebrnie wieków XVIII i XIX muzyka symfoniczna. Współdziałanie muzyki z innymi sztukami, głównie z literaturą, było w XIX wieku podstawą do wydzielenia muzyki programowej — wyrażającej treści pozamuzyczne i absolutnej - bez treści pozamuzycznych.

Treść i głębia tych przeżyć, związana z konkretnymi dziełami muzycznymi i ich wykonawstwem, należy do zagadnień estetyki muzyki i znajduje się w kręgu zainteresowania zarówno filozofów, jak i teoretyków muzyki. Badają oni problemy istoty muzyki, jej specyfiki w stosunku do innych sztuk, istoty i kryteriów jej wartości, istoty przeżycia muzycznego. Występują dwa kierunki traktowania tych zagadnień. Pierwszy to przyjęcie tezy, iż dziefe muzyczne nie ujawniają żadnych treści niezależnych od samych struktur dźwiękowych, a muzyka nie odzwierciedla treści realnych lub psychicznych. Drugi stara się wyjaśnić, co i jak muzyka ujawnia poza własnym tokiem dźwiękowym. Różne odłamy tego kierunku rozmaicie określają zawartość dzieł muzycznych: 1) estetyka muzyczna metafizyczna dowodzi, iż poprzez muzykę ujawnia się sama istota bytu (wola, idea, itp.), 2) estetyka muzyczna wyrazu widzi w utworze muzycznym odbicie przeżyć psychicznych twórców, 3) teoria naśladownictwa sprowadza muzykę do naśladowania zjawisk realnych, intonacji mowy, itp. Każdy koncert wzbogaca człowieka, wewnętrznie wyzwala pozytywne postawy emocjonalne, uspokaja i przywraca równowagę psychiczną naruszoną zgiełkiem współczesnego świata i kłopotami dnia codziennego. Każdy koncert jest dla słuchacza źródłem określonych przeżyć estetycznych, szczególnie uczestnictwo w koncercie symfonicznym mistrzowsko wykonywanym w sali koncertowej w filharmonii. Filharmonia pełni ważną funkcję wczasową. Niektóre dane o popularności filharmonii w Polsce na przebrnie ubiegłego i bieżącego wieku zamieszczone są w tabeli 41.

Tabela 41 Filharmonia polska w latach 1995-2001

Lata	1995	2000	2001
Liczba instytucji	34	30	32
Liczba koncertów	17 600	16 400	16 900
Liczba słuchaczy	3 332 000	3 167 000	3 189 000

opracowano na postawie Małego rocznika statystycznego 2002.

107

Z danych prezentowanych w tabeli wynika jednoznacznie, że uczestnicy koncertów w filharmonii autentycznie należą do elity. Liczba koncertów i słuchaczy jest trzykrotnie mniejsza od przedstawień i widzów teatralnych, a liczba filharmonii jako instytucji jest pięciokrotnie mniejsza od liczby teatrów. Warto przy tej okazji odnotować fakt, że przefom wieków nie przyniósł pozytywnych zmian w rozpatrywanej dziedzinie kultury. Filharmonia nie rozwija się, a wręcz przeciwnie w roku 2001 odnotowano w porównaniu z rokiem 1995 spadek liczby instytucji, słuchaczy i koncertów. W przeciwieństwie jednak do sytuacji w teatrze, porównując lata 2000 i 2001, zauważamy niewielki wzrost tych wskaźników.

5. WYSTAWA

Wystawa to miejsce, lokal, w którym się coś pokazuje publiczności, widzom, zwiedzającym, a także ekspozycja czyli wystawianie na pokaz jakichś zbiorów, np. dzieł sztuki, produktów przemysłowych, techniki, rolniczych, dorobku naukowego itd. Są zarówno ekspozycje stałe jak i organizowane okresowo. Większość wystaw interesuje określony, dość wąski krąg ludzi -fachowców z danej dziedziny. Lecz niektóre z nich (np. dzieł sztuki czy o szerokiej tematyce współczesnej) budzą zainteresowanie przedstawicieli różnych zawodów i warstw społecznych. Każda z wystaw pełni funkcję wypoczynkową i kształcącą, m.in. w dziedzinie kultury. Szczególną rolę kulturotwórczą spełniają wystawy obrazów. Poprzedzane są wernisażami³⁶ gromadzącymi mistrzów i krytyków sztuki.

Duże znaczenie w skali globalnej mają wystawy światowe - wielkie międzynarodowe wystawy o charakterze głównie propagandowym. Są one organizowane co pewien czas w różnych krajach, gromadzą eksponaty ze wszystkich dziedzin życia. Pierwszą wystawę światową zorganizowano 1851 w Londynie (Wielka Wystawa Przemysłu Wszystkich Narodów). Z wystawami światowymi wiążą się zwykle wielkie przedsięwzięcia budowlane, w których

znajdują zastosowanie najnowocześniejsze osiągnięcia techniczne (np. Crystal Pałace na wystawie światowej w 1851 roku w Londynie, wieża Eiffla na wystawie światowej w 1889 roku w Paryżu czy konstrukcja modelu atomu Atomnium na wystawie światowej w 1958 roku w Brukseli). Niekiedy na wystawie światowej sygnalizowane są ważne wydarzenia artystyczne (np. w 1939 roku w Nowym Jorku prezentowany był obraz S. Dali Sen Wenus). W myśl konwencji (1912 w Berlinie oraz 1922 i 1984 w Paryżu) kodyfikujących zasady urządzania wystaw światowych nastąpib rozdzielenie wystaw światowych i targów międzynarodowych. Po D wojnie światowej w różnych krajach odbywają się co kilka lat wystawy światowe Expo, o różnej tematyce, np. Expo 98 w Lizbonie pod hasłem Oceany - dziedzictwo dla przyszłości, w której wzięło udział 155 krajów, w tym Polska. Niektóre dane o popularności wystaw w Polsce na przebrnie ubiegłego i bieżącego wieku zamieszczone są w tabeli 42.

Tabela 42 Wystawy w Polsce w latach 1990-2001³⁷

Lata	1990	1995	2000	2001
Liczba wystaw	2395	3524	3535	3920
Liczba zwiedzających	19 282 000	17 060 000	16 612 000	15 137 000

6. MUZEUM

Muzeum jest instytucją gromadzącą i przechowującą zbiory z różnych dziedzin. Nowoczesne muzea poza gromadzeniem i konserwacją zabytków dokonują ich naukowego opracowywania (m.in. inwentaryzują) i udostępniają (wystawiennictwo). Jest obiektem zainteresowania niewielkiej części społeczeństwa - autentycznych miłośników sztuki i nauki, pełni funkcję wypoczynkową i kształcącą.

³⁶ WERNISAŻ - pierwotnie we Francji był to dzień przed otwarciem wystawy obrazów, w którym artyści werniksowali je. Współcześnie jest to uroczyste otwarcie wystawy, połączone ze spotkaniem zaproszonych gości z autorami, przed udostępnieniem ekspozycji publiczności.

opracowano na postawie Małego rocznika statystycznego 2002.

108

109

Pierwszymi muzeami były kolekcje publiczne w starożytnej Grecji (Pinako teka³⁸ i Muzeum Aleksandryjskie³⁹). W drugiej połowie XVIII wieku powstały pierwsze wielkie muzea europejskie: w Wielkiej Brytanii - British Museurn, we Włoszech - Galleria elegii Uffizi i galeria w Palazzo Pitti (Florencja) oraz Museo Nazionale w Neapolu, we Francji - muzea publiczne z królewskich zbiorów Luwr. Wielki rozwój muzeów nastąpił w XIX wieku. Zaczęto wznosić gmachy przystosowane do potrzeb muzeów i systematycznie reorganizowano muzea według zasad naukowych. W XX wieku muzea przekształciły się w aktywne placówki naukowe i oświatowe.

muzeów wynosi 650. Dane o liczbie muzeów w Polsce na przełomie ubiegłego i bieżącego wieku zamieszczone są w tabeli 43.

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku roczna frekwencja w muzeach wyniosła około 20 milionów zwiedzających. Na tę frekwencje składa się zwiedzanie ekspozycji stałych i wystaw organizowanych okresowo na terenie muzeów. We frekwencji ogólnej zasadniczy udział mają zwiedzający wystawy, które bardzo często organizowane są w gmachach muzeów.

Muzea w Polsce w latach 1990-2001

Tabela 43

Lata	1990	1995	2000	2001
Liczba muzeów	563	589	632	650

W Polsce pierwszym muzeum publicznym były zbiory Czartoryskich, wystawione w początku XIX wieku w Puławach. W 1804 roku otwarto dla zwiedzających pałac w Wilanowie. W okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego zgromadzono zbiory w warszawskim TPN i w Uniwersytecie Warszawskim (oba zlikwidowane po Powstaniu Listopadowym). W roku 1862 powstało w Warszawie Muzeum Sztuk Pięknych, w 1916 roku przemianowane na Muzeum Narodowe. Funkcje muzeum pełnifo od 1860 roku Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. W 1879 roku utworzono Muzeum Narodowe w Krakowie. W końcu 20-lecia międzywojennego w Polsce byfo około 170 muzeów. Obecnie, według danych za rok 2001, liczba

³⁸ PINAKOTEKA - galeria obrazów w starożytnej Grecji. Najstarsza z V wieku p.n.e.
mieściła się na Akropolu ateńskim. Od D wieku p.n.e. dzieła sztuki wywiezione z Grecji stały
się podstawą pinakotek publicznych w Rzymie i prywatnych w domach wysokich urzędni
ków.

³⁹ MUZEUM ALEKSANDRYJSKE, Musejon - ośrodek naukowy w Aleksandrii, założo
ny na pocz. ID wieku p.n.e. Posiadał m. in. obserwatorium astronomiczne oraz ogrody
zoologiczne i botaniczne. Z muzeum związana była Biblioteka Aleksandryjskia. Uczeni
greccy w okresie HI-II wiek p.ae. prowadzili prace badawcze z zakresu matematyki, fizyki,
astronomii, medycyny, mechaniki. Mimo zniszczenia budynków w 273 roku, muzeum
kontynuowało działalność do roku 391.

⁴⁰ opracowano na postawie Małego rocznika statystycznego 2002.

110

Rozdział 8

FORMY SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU O OGRANICZONEJ POPULARNOŚCI

W dwóch poprzednich rozdziałach omówiono współczesne formy spędzania czasu wolnego cieszące się ogromnym zainteresowaniem społecznym, praktykowane masowo w wielu krajach na świecie (turystykę, sport i środki masowego przekazu) oraz korzystanie z instytucji kulturalnych (odwiedzanie teatrów, filharmonii, wystaw i muzeów), która jest specyficzną formą wczasowania wprawdzie o ograniczonym zasięgu społecznym lecz mającą przemożny, pozytywny wpływ na jakość życia jednostek i grup ludzi. Pozostałe formy - jak wspomniano - mają znacznie mniejszy zasięg społeczny i terytorialny, tj. ograniczoną popularność. Są często charakterystyczne tyiko dla określonych obszarów geograficznych i kręgów cywilizacyjnych, dla pojedynczych krajów i regionów. Do pozostałych współczesnych form spędzania wolnego czasu zaliczamy: 1) samokształcenie, 2) amatorstwo artystyczne, 3) majsterko-wanie i amatorstwo techniczne, 4) hodowlę amatorską, 5) zabawy i kontakty towarzyskie, 6) kolekcjonerstwo i 7) aktywność społeczną.

1. SAMOKSZTAŁCENIE

Samokształcenie to realizowany samodzielnie przez osobę uczącą się ogół czynności i procesów kształcenia, umożliwiających ludziom bez udziału osoby kształcącej (nauczyciela) poznanie przyrody, społeczeństwa i kultury, a zarazem uczestnictwo w ich przekształcaniu, jak również możliwie wszechstronny rozwój własnej sprawności fizycznej i umysłowej, zainteresowań i zdolności.

Pojęcie samoksztafcenia jako rodzaju czynności wczasowania rozpatrywane jest w węższym znaczeniu niż praca nad sobą ale całkowicie mieści się w obrębie znaczeniowym pracy nad sobą jako funkcji czasu wolnego. Jest ono równoważne intelektualnym zajęciom mifośniczym, samouctwu, dokształcaniu się w najróżnorodniejszych dziedzinach nauki, niekiedy udoskonalającemu wiadomości i umiejętności zawodowe, ale przeważnie nie związanemu

112

z własną pracą zawodową. Polska tradycja w zakresie instytucji i metod samoksztafcenia jest bardzo bogata, jej piękny rozwój w XIX wieku powodowali mimo woK zaborcy, ograniczający oficjalne polskie szkolnictwo i polskie instytucje oświatowe. Samokształcenie rozwijało się także podczas ostatniej wojny pod okupacją niemiecką i radziecką oraz po wojnie w okresie tzw. realnego socjalizmu w zakresie poznawania zakazanych obszarów naszych dziejów narodowych. Na podstawie powyższych wywodów można zaproponować definicję samokształcenia jako formy spędzania czasu wolnego (tabela 44).

Ciekawe spostrzeżenia na temat społecznego zainteresowania samokształceniem w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku znajdujemy w pracach Aleksandra Kamińskiego. Stwierdza on, że samokształcenie uprawiała tylko niewielka część dorosłych, przy czym częściej uprawiali je ci, który już osiągnęli określony poziom wykształcenia, tym częściej im poziom ten był wyższy. Przytacza badania francuskie z drugiej potowy ubiegłego wieku, które pokazały, że 60% badanych nie interesowało się zdobywaniem wiedzy w jakiejkolwiek dziedzinie, a z pozostałych 40% tylko część można było uznać za uprawiających aktywne samokształcenie⁴¹. Odbiorców najbardziej pociągały sprawy praktyczne i technika. Wśród tematów praktycznych, użytecznych w życiu codziennym, mężczyźni interesowali się głównie sprawami zawodowymi, zaś kobiety - rodzinnymi. Wszyscy w określony sposób interesowali się sprawami zdrowotnymi (medycznymi) i wychowawczymi. Na drugim planie występowała potrzeba zaspokojenia bezinteresownych potrzeb intelektualnych, wśród których dominowała geografia i dalej historia. Za nimi dopiero znajdowały się zainteresowania filozoficzne i polityczne, a wreszcie, na końcu -chęć opanowania języków.

Tabela 44 Samokształcenie jako forma spędzania wolnego czasu

Samokształcenie jest pożyteczną formą spędzania czasu wolnego, polegającą na dobrowolnie i samodzielnie podjętym procesie kształcenia się w najróżnorodniejszych dziedzinach nauki, techniki, gospodarki, sztuki i kultury, zwykle nie związanych z własną pracą zawodową.

⁴¹ A. O zainteresowaniu Francuzów samokształceniem pisze Aleksander Kamiński w książce Czas wolny i jego problematyka społeczno polityczna, wyd. 1965, s. 191, powołując się na badania J. Dumazediera. Stwierdza przy tym, że zainteresowania te nie odbiegają od zainteresowań Polaków.

113

Warto zauważyć, że tylko część powyższych spostrzeżeń na temat samokształcenia przystaje do sytuacji współczesnej. W szczególności podobne są zainteresowania kobiet sprawami rodzinnymi i mężczyzn - zawodowymi ora* istnieje związek pomiędzy osiągniętym poziomem wykształcenia a chęcią dalszego pogłębiania swojej wiedzy i doskonalenia umiejętności. Zdecydowanie ulegb przewartościowanie zainteresowań przedmiotami spełniającymi potrzeby intelektualne. W związku z otwarciem na Zachód i powstaniem możliwości swobodnego podróżowania za granicę, gwałtownie wzrosfo zainteresowanie opanowaniem języków obcych i polityką, a także kulturą bliższych i dalszych sąsiadów.

wanie. jak i zespofowe, np. chóry i orkiestry, teatry wszelkich rodzajów (dramatyczne, estradowe, kukiełkowe). Na podstawie powyższych wywodów można zaproponować definicję amatorstwa artystycznego jako formy pożytecznego zagospodarowania czasu wolnego (tabela 45).

Tabela 45 Amatorstwo artystyczne jako forma spędzania wolnego czasu

Amatorstwo artystyczne jest pożyteczną formą spędzania czasu wolnego polegającą na dobrowolnym i samodzielnym zdobywaniu i rozwijaniu umiejętności przeciwstawnych zawodowym w różnych dziedzinach sztuki. Może być uprawiane indywidualnie, np. plastyka, tkactwo, fotografowanie, filmowanie, jak i zespołowo, np. chóry, orkiestry, teatry.

2. AMATORSTWO ARTYSTYCZNE

Amatorstwo obejmuje zdobywanie i rozwijanie umiejętności przeciwstawnych zawodowym. Zajęcia amatorskie od zawodowych odróżnia sposób zdobywania wiedzy i umiejętności w danej dziedzinie, końcowy wynik procesu nauczania lub uczenia się oraz cel, którym powoduje się podejmując określoną działalność. Do zawodu człowiek przygotowuje się w odpowiedniej szkole lub przyucza u kompetentnego mistrza, natomiast do amatorskiego spełniania określonych czynności zdobywa wiedzę i umiejętności samodzielnie, niekiedy częściowo korzystając z pomocy kompetentnych osób. Nauka zawodu kończy się zwykle egzaminem i uzyskaniem dyplomu potwierdzającego zdobycie określonej wiedzy i umiejętności, amatorów nie dotyczą podobne formalności. Zdobycie zawodu zazwyczaj wynika z konieczności życiowych, natomiast podejmując aktywność amatorską człowiek kieruje się spontaniczną chęcią zaspokojenia własnych zainteresowań. Na ogół pojęcie amatorstwa utożsamia się z miłośnictwem i terminy te stosuje się zamiennie, choć niektórzy wprowadzają pewne rozróżnienie. Za amatorskie uznają czynności przeciwstawne zawodowym w tym sensie, że wykonywane są nie zawodowo lecz mogące mieć swe odpowiedniki zawodowe (np. malarstwo, rzeźba), natomiast za mifośnicze uznają tę część czynności amatorskich, które nie mają swoich odpowiedników zawodowych (np. krajoznawstwo, kolekcjonerstwo).

Zakres amatorstwa jest nieograniczony. Może dotyczyć sztuki, rzemiosła, hodowli, techniki, itp. Do amatorstwa artystycznego należą zarówno poczynania indywidualne z różnych dziedzin sztuki, np. uprawianie różnego rodzaju plastyki (malarstwo, rzeźba, rysunek, grafika), tkactwo, fotografowanie, filmo-

114

W ramach niniejszego opracowania nie jest możliwe ani konieczne scharakteryzowanie wszystkich dziedzin amatorstwa artystycznego, dlatego dla przykładu kilka stów poświęcimy trzem z nich: malarstwu i rzeźbie (które należą do ważnych dziedzin plastyki) oraz tkactwu artystycznemu.

Malarstwo jest najwrażHwszym zapisem osobowości, sztuką o największych możliwościach odtwórczych i o funkcji najbardziej wielorakiej pośród wszystkich innych dyscyplin artystycznych. Malarstwo, znane niemal od zarania ludzkości we wszystkich prawie środowiskach etnicznych i kręgach kulturowych, służyło w ciągu swej historii różnym celom i wykształciło niezwykłe bogactwo tematów, metod technicznych i rozwiązań formalnych, oddziałując też w istotny sposób na inne dziedziny sztuki. W zależności od przeznaczenia i wielkości rozróżnia się malarstwo monumentalne lub dekoracyjne, sztalugowe, książkowe, miniaturowe i zdobnicze. Ze względu na tematykę malarstwo dzieli się na przedstawiające (tematyka religijna, mitologiczna, historyczna, w tym balistyka), pejzażowe, martwą naturę, rodzajowe, portret, akt, wedu-tę⁴², marynistykę, wnętrze oraz nieprzedstawiające czyli abstrakcyjne. Ze względu na ogólny koloryt można wyróżnić malarstwo polichromiczne i malarstwo monochromatyczne. Innym kryterium podziału malarstwa są techniki malarskie (np. olejne malarstwo, akwarela, gwasz, tempera, pastel).

⁴² WEDUTA jest to pejzaż architektoniczny przedstawiający w malarstwie lub grafice ogólny widok miasta lub jego fragment, często ze sztafażem (niewielkimi postaciami lub scenkami). Jako samodzielny temat weduta występowała od XVII wieku. Jej rozkwit nastąpił w XVIII wieku, główni w Wenecji. Popularna również była w wiekach XIX i XX.

115

Począwszy od XV wieku wzrasta znaczenie malarstwa jako dyscypliny sztuki plastycznych. Staje się najpełniejszym dokumentem przemian duchowych czbwieka, jego stosunku do przyrody, nauki i religii.

Rzeźba jest autonomiczną dziedziną twórczości plastycznej, której przedmiotem jest kształtowanie kompozycji trójwymiarowych, na ogół pozbawionych funkcji użytkowych. Rzeźbę można podzielić na: przedstawiającą, w tym figuralną (statua, posąg, półpostać, popiersie, głowa - rzeźba portretowa), i animalistyczną oraz nie figuralną i abstrakcyjną. Rzeźba pojawiła się w kulturach agrarnych epoki neolitu. Rzeźba egipska podporządkowana była wymogom kultu religijnego. Najważniejszym etapem w rozwoju rzeźby starożytnej stała się rzeźba grecka. W X3-XIII wiekach w Europie przeżywała rozkwit rzeźba kamienna. Gotyk przyniósł jej dalszy rozwój, prowadząc do stopniowego uniezależnienia rzeźby figuralnej od architektury. W okresie baroku rzeźba nabrała teatralnego patosu. W dobie romantyzmu w rzeźbie sięgnięto do tematyki współczesnej, zagadnień polityczno-społecznych, interesowano się historią, fantastyką, zachowując neoklasyczną konwencję rzeźby. Na początku XX wieku odrzucono tradycję, dając początek organicznej rzeźbie abstrakcyjnej. W drugiej połowie XX wieku nastąpił kolejny etap w kształtowaniu się form i idei rzeźby nowoczesnej. W historii istniały i do dziś istnieją szkoły rzeźby, których absolwentów trudno zaliczyć do amatorów. Równolegle jednak funkcjonuje rzeźbienie amatorskie, a granica pomiędzy dziełami jednej i drugiej twórczości jest często niezauważalna.

Tkactwo można rozpatrywać jako rzemiosło, dział przemysłu włókienniczego oraz jako amatorstwo artystyczne. Tkanie może być ręczne łub mechaniczne. Amatorstwo artystyczne to z reguły tkanie ręczne. Umiejętność ręcznego tkania była znana od okresu neolitu. Najdawniejsze ślady tkanin lnianych odnaleziono w Egipcie, Peru i Szwajcarii, tkanin bawełnianych - w Indiach, tkanin jedwabnych - w Chinach. Tkaniny wzorzyste wytwarzano w starożytności we wschodniej Azji, a także w Asyrii, Egipcie i Grecji. W VI wieku powstały pierwsze manufaktury jedwabne w Konstantynopolu. W średniowieczu wytwarzano we Flandrii słynne gobeliny (zw. arrasami), powszechnie były znane również sukna flamandzkie. Na terenie Polski tkanie lnu znano już w neolicie, od XII wieku wyrabiano sukno (Gdańsk). Wielki rozwój tkactwa wiązał się z wynalezieniem czółenka szybkobieżnego do krosna ręcznego (1733), a następnie krosna mechanicznego (1785), automatycznego (1890) i bezczółenkowego (po II wopie światowej). Wynalazki te oddzieliły tkactwo przemysłowe od amatorskiego tkactwa artystycznego lecz go nie zlikwidowały. Amatorskie dzieła w tej dziedzinie sztuki powstają do dziś, stanowiąc źródfo satysfakcji dla ich twórców i odbiorców.

116

3. MAJSTERKOWANIE I AMATORSTWO TECHNICZNE

Doniosłość majsterkowania i amatorstwa technicznego tkwi w tym, że praca ludzka typu rzemieślniczego jest podstawową formą twórczości najszerszych kręgów społecznych, w szczególności gdy chodzi o urządzenie własnego domu. Zaskakująco duża liczba ludzi odczuwa potrzebę swobodnego majsterkowania bez narzuconego tempa pracy, bez rygorów i nadzoru ze strony zwierzchników, jakich człowiek zwykle doświadcza w pracy zawodowej. W połowie ubiegłego wieku w krajach uprzemysfowionych ruch zwany do it yourself {zrób to sam) dotarł niemal do każdej rodziny. Ruch ten szerzony jest przez środki masowej informacji, opiera się na licznych poradniach, wydawnictwach i sklepach z materiałami, półfabrykatami, narzędziami potrzebnymi do różnego domowego i przydomowego majsterkowania. W krajach, gdzie jest najżywszy poziom techniczny nastąpił renesans pracy ręcznej, która wcześniej skutecznie została wyparta przez maszyny i automaty z zakładów produkcyjnych i usługowych. W Polsce również odradza się swoisty przydomowy warsztat produkcyjny. Dom staje się zakładem pracy, który jest dla majsterkowicza ośrodkiem wczasowym. Majsterkowanie i amatorstwo techniczne jako formę pożytecznego zagospodarowania czasu wolnego można zdefiniować jak w tabeli 46.

Tabela 46

Majsterkowanie i amatorstwo techniczne jako forma spędzania czasu wolnego

Majsterkowanie i amatorstwo techniczne jest pożyteczną formą spędzania czasu wolnego, polegającą na samodzielnym wykonywaniu prac typu rzemieślniczego (budowlanych, stolarskich, ślusarskich, kowalskich, murarskich, malarskich, hydraulicznych, monterskich, itp.), zwykle nie związanych z własną pracą zawodową.

Dla przykładu zasygnalizujmy dwa rozpowszechnione rodzaje amatorstwa technicznego - budownictwo domków letniskowych i altan działkowych oraz modelarstwo.

W Polsce i w krajach Europy środkowo-wschodniej rozpowszechnione jest samodzielne budownictwo różnego typu altan i domków w pracowniczych ogródkach działkowych i na działkach rekreacyjnych. Pomysłowość amato-rów-budowniczych jest imponująca i nieograniczona. Powstają zarówno mi-

117

niaturowe modele chat wiejskich i szałasów góralskich jak też minipafece. Ten rodzaj amatorstwa technicznego pochłania większość czasu wolnego w budżecie tygodniowym i rocznym, niekiedy poświęca się tym pracom kilka urlopów z rzędu.

Popularną formą amatorstwa technicznego w wielu krajach na świecie stafo się modelarstwo. Jest to wykonywanie przedmiotów będących kopią lub wzorcem danego przedmiotu, zwykle o rozmiarach mniejszych niż w rzeczywistości (np. model okrętu), czasem większych (np. model atomu) tub zbliżonych (np. model części maszyny do wykonania formy odlewniczej). Modele wykonuje się w celach szkoleniowych, produkcyjnych, reklamowych, muzealnych i badawczych (np. do pomiarów w tunelu aerodynamicznym), także jako hobby. Modelarstwo amatorskie to przede wszystkim lotnicze i okrętowe oraz rakietowe i kołowe. Tradycje amatorskiego modelarstwa technicznego w naszym kraju sięgają okresu sprzed drugiej wojny światowej lecz jego rozkwit nastąpił w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku, kiedy powstały liczne modelarnie organizowane przez Ligę Obrony Kraju. W większości z nich uprawiano modelarstwo lotnicze. Modelarstwo to jest uznawane za swoistą dziedzinę sportu. Międzynarodowe zawody modelarskie odbywają się zgodnie z regulaminem FAI⁴³. Buduje się latające modele szybowców, a także samolotów i śmigłowców, napędzane głównie silnikami spalinowymi tfokowy-mi (o pojemności 2,5-10 cm³) lub na sprężony dwutlenek węgla, zdalnie sterowane lub latające na uwięzi, zdolne do wykonywania akrobacji.

4. HODOWLA AMATORSKA

Do hodowli amatorskiej zaliczamy hodowanie wszelkiego rodzaju ssaków, ptaków, ryb, kwiatów, krzewów i drzew. Najpospolitsze jest hodowanie gołębi, szczególnie wśród męskiej ludności przedmieść i osad fabrycznych oraz młodzieży wiejskiej. W wielu krajach istnieją organizacje hodowców gołębi pocztowych, organizowane są pokazy i zawody. Np. w Holandii

⁴³ MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA LOTNICZA (franc. Fćderarion Aćronautique Internationale - FAI), założona została w 1905 roku, aktualnie z siedzibą w Lozannie (Szwajcaria), w celu popierania rozwoju sportu lotniczego. Zrzesza aerokluby narodowe (od 1927 roku Aeroklub Polski). Nadaje medale i dyplomy wybitnym pibtom oraz zasłużonym działaczom i organizacjom.

118

hodowlę gołębi praktykuje niemal jedna czwarta ludności. W Polsce są ponadto liczni hodowcy królików, rasowych psów, rybek w akwariach, kanarków. Hodowcy psów, rybek i kanarków mają swoje odrębne stowarzyszenia. Propozycję definicji hodowli amatorskiej jako formy zagospodarowania wolnego czasu zamieszczono w tabeli 47.

Tabela 47 Hodowla amatorska jako forma spędzania wolnego czasu

Hodowla amatorska jest pożyteczną formą spędzania wolnego czasu polegającą na samodzielnym hodowaniu różnych gatunków zwierząt lub uprawie różnych odmian roślin w domach lub na działkach pracowniczych (rekreacyjnych), często choć nie zawsze bezinteresownie.

Najszerzej praktykowana jest uprawa miłośnicza ogródków działkowych. Jest to zajęcie szczególnie wartościowe. W Polsce często uprawa warzyw i owoców jest ważnym uzupełnieniem potrzeb konsumpcyjnych mniej zamożnych rodzin. Ogródki działkowe uprawiają jednak ludzie wszelkich zawodów i warstw społecznych. Uprawa ogródków działkowych jest zinstytucjonalizowana. W myśl obowiązujących jednolitych przepisów administracyjnych wydzielone tereny ziemi uprawnej w miastach i osiedlach, podzielone na działki o powierzchni 100-500 m², najczęściej około 300 m², nazywają się Pracowniczymi Ogrodami Działkowymi. Ogrody te po drugiej wojnie światowej do 1981 roku zakładane były przez przedsiębiorstwa zatrudniające więcej niż 200 pracowników (przyzakładowe) lub przez rady narodowe (miejskie) i miały na celu zapewnienie działkowcom aktywnego wypoczynku po pracy oraz dostarczenie płodów ogrodniczych na własne potrzeby. Większość ogrodów została wyposażona w wodę i urządzenia sanitarne, a niektóre - w urządzenia socjalne (świetlice, place zabaw, itp.).

Idea ogródków działkowych nie powstała w okresie powojennym lecz znacznie wcześniej. Pierwsze w Polsce ogrody działkowe powstały około 1900 roku w Poznaniu, Bydgoszczy, Katowicach i Warszawie. Przed II wojną światową użytkownicy ogrociów działkowych zrzeszali się w Związku Towarzystw Ogrodniczych i Osiedli Działkowych, który został założony w 1927 roku. Po roku 1981 pracownicze ogrody działkowe były organizowane przez Polski Związek Działkowców - samorządną i samodzielną organizację społeczną. Na terenach pracowniczych ogrodów działkowych, oprócz działalności produkcyjnej, prowadzi się różnorodną działalność wychowawczą, szkolenio-

119

wą, np. kursy ogrodnictwa czy przetwórstwa. Niektóre z nich są okresowo udostępniane jako miejskie tereny zieleni. Ogólna powierzchnia pracowniczych ogrodów działkowych w Polsce 1990 była szacowana na okofo 40 000 ha. Oznacza to, że nie korzyści materialne lecz kompensacyjne korzyści psychologiczne i społeczne (prestiż, zaspokojenie ambicji, nowe więzy koleżerV skie) stanowią naczelny motyw tej dziafednośd.

5. ZABAWY I KONTAKTY TOWARZYSKIE

Zabawy i kontakty towarzyskie, przyjmowanie gości i chodzenie w gościnę stanowią najmniej zbadany składnik czynności czasu wolnego. Istnieje w tym zakresie ogromna różnorodność. Niektórzy badacze traktują je niezbyt życzliwie, bowiem tu najłatwiej o zabawę na manowcach - tradycyjne wzory to zabawy w karczmie i zabawy weselne, w których dominuje obżarstwo, rubaszność i alkohol oraz zaloty w ich prymitywnych formach. Innym wzorem, również mało zachęcającym, jest składanie wizyt z obowiązku i z obowiązku organizowanie przyjęć, w których dominuje banał i nuda, przerywana ciekawszymi plotkami lub grą w karty. Nie zbadana jest też rola w życiu towarzyskim barów i kawiarni. Kontakty w tych lokalach mogą mieć różny charakter, zarówno czysto towarzyski (spotkania koleżeńskie, osób zaprzyjaźnionych oraz sobie bliskich) jak i charakter na wpółwczasowy (załatwianie interesów). Do zabaw najpopularniejszych wśród młodzieży należą dyskoteki, które spopularyzowane zostały w Polsce w ostatnim dwudziestoleciu ubiegłego wieku. W ostatniej dekadzie wzorem Zachodu rozwijają się różnorodne kluby, stanowiące główną domenę nowobogackich klas wyższych i średnich. Przynależność do nich poczyna być miarą prestiżu społecznego. Można zatem zaproponować definicję zabaw i kontaktów towarzyskich jako formy zagospodarowania czasu wolnego jak w tabeli 48.

Tabela 48 Zabawy i kontakty towarzyskie jako forma spędzania wolnego czasu

Zabawy i kontakty towarzyskie to forma spędzania czasu wolnego, której pożyteczność może być bezsporna lub też poważnie kwestionowana. Polega na organizowaniu w domach prywatnych, kawiarniach, klubach, świetlicach i innych lokalach powszechnej użyteczności spotkań towarzyskich, różnorodnych rozrywek i gier, często połączonych z jedzeniem i piciem, muzyką, tańcem, prelekcją i dyskusją na dowolne tematy lub zwykłym plotkowaniem.

120

Charakterystycznym, głęboko zakorzenionym we wszystkie kultury światowej, wysoce pożytecznym sposobem zagospodarowania czasu wolnego jest taniec. Dlatego posłuży nam za przykład pożytecznej formy wczasowania. Jest to rodzaj sztuki polegający na odpowiednim zestawieniu następujących po sobie ruchów ciała, powiązanych rytmicznie z towarzyszącą im muzyką; są one transformacją ruchów naturalnych, mogą powstawać pod wpływem bodźców emocjonalnych lub wyrażać w konwencjonalny sposób pewne emocje (taniec artystyczny) czy znaczenia (taniec indyjski).

Wykształciły się różne rodzaje tańca o różnorodnych funkcjach, rozmaitym pochodzeniu, zasięgu i znaczeniu społecznym. Taniec np. może pełnić funkcję estetyczną, rekreacyjną czy też religijną. Ze względu na pochodzenie, zasięg i znaczenie społeczne wyróżniamy tańce: ludowe, narodowe, dworskie, towarzyskie, artystyczne, klasyczne, wyraziste, wyzwolone, nowoczesne i charakterystyczne. A oto nazwy niektórych z nich, bardziej znanych w Europie i Polsce.

Tańce ludowe to austriacki lendler, czeska polka, hiszpańskie bolero i fandango, kubańska habanera i rumba, polski kujawiak i oberek, południo-wostowiańskie kob, prowansalska farandola, rosyjski trepak, szkockie ecossa-ise, śląski trojak, ukraińskie kofomyjka i kozak, węgierski czardasz, wioska tarantela. Rangę tańca narodowego w Polsce mają polonez, mazur, krakowiak. Do tańca dworskiego zliczały się m.in. gawot i menuet.

Uprawiany współcześnie taniec towarzyski może być oryginalny bądź pochodzenia ludowego. Do tańca towarzyskiego należy boogie-woogie, boston, charleston, fokstrot, rock and roli, tango, twist i walc. Poszczególne tańce różnią się charakterystycznymi schematami ruchowymi i muzycznymi, głównie rytmicznymi i metrycznymi (np. trójmiarowy walc, dwumiarowa polka), także tempem (powolna sarabanda, szybki galop).

6. KOLEKCJONERSTWO

Kolekcjonerstwo to gromadzenie, według określonych kryteriów, dzieł sztuki, pamiątek historycznych, książek, archiwaliów, zabytków kultury materialnej, okazów przyrody, przedmiotów rzadkich lub ciekawych. To także pospolita forma nowoczesnych zajęć miłośniczych. Kolekcjonować można przeróżne przedmioty: monety, porcelanę, naczynia szklane, laleczki, naklejki reklamowe, książki, karty pocztowe, widokówki miast, z motywami kwiatowymi

121

lub dzieł słynnych malarzy, zbiory fotografiki zwierząt, roślin, architektury, zbiory minerałów, okazy owadów, motyli, ziół, stare naczynia, moździerze, żelazka i inne przedmioty codziennego użytku, itd.

Kolekcjonerstwem zajmują się zarówno osoby prywatne jak i instytucje publiczne (głównie muzea, biblioteki, archiwa, uczelnie). Początki kolekcjonerstwa sięgają starożytności (Egipt, Grecja, Rzym). Nowożytne kolekcjonerstwo w Europie pojawiło się w okresie renesansu, głównie w związku z zainteresowaniami i mecenatem artystycznym panujących lub możnych rodów. Słynne są powstające w tym okresie i później kolekcje Medyceuszów we Florencf, papieskie w Watykanie, Franciszka I w Fontainebleau. Kolekcjonerstwo rozwinęło się w XVII wieku, a ówcześni znani kolekcjonerzy to kardynał Riche-lieu i Mazarini orez królowa szwedzka Krystyna. W XVIII wieku powstają głównie tzw. kolekcje mieszane - gabinety sztuki i osobliwości (np. Grunes Gewolbe w Dreźnie). Wielkie kolekcje książęce i królewskie stały się podstawą wielu sławnych muzeów (Luwr, Ermitaż, Galeria Drezdeńska).

W Polsce do najstarszych kolekcji należały królewskie zbiory Jagiellonów, Wazów, następnie Jana III Sobieskiego i S. Poniatowskiego oraz licznych magnatów (marszałkowej E. Lubomirskiej, H. i M. Radziwiftów, S. Kostki Potockiego, rodziny Czartoryskich). W XIX wieku, wraz ze zmianami politycz-no-społecznymi, rozwinęło się kolekcjonerstwo w środowisku bogatego mieszczaństwa, a w XX wieku - spopularyzowało wśród szerokich kręgów społeczeństwa, przy czym jest to kolekcjonerstwo wyspecjalizowane, prowadzone na mniejszą skalę, dotyczące np. grafiki, ceramiki, sztuki ludowej, numizmatyki, filatelistyki, filumenistyki. Obecnie największymi ośrodkami kolekcjonerstwa są muzea.

Obok kolekcjonerstwa sensownego, kształcącego, które rozszerza wiedzę o świecie i kulturze, bywa kolekcjonerstwo dziwaczne, puste kulturalnie, a nawet ogłupiające, koncentrujące uwagę na sprawach bezsensownych, np. kapsle do butelek. Ten typ kolekcjonerstwa trudno także jednoznacznie zganić, ponieważ o jego wartości kształcącej decyduje zwykle nie rodzaj zbiorów, a intencja zbieracza i towarzyszący zbieractwu kontekst intelektualny. To co dla większości jest banałem, dla jakiejś konkretnej osoby może okazać się bardzo ważne, np. łączy się z jakimś przyjemnym lub przykrym doświadczeniem życiowym.

Biorąc pod uwagę powyższe wywody można podjąć próbę zdefiniowania kolekcjonerstwa jako współczesnej formy pożytecznego zagospodarowania czasu wolnego (tabela 49).

Tabela 49 Kolekcjonerstwo jako forma spędzania wolnego czasu

Kolekcjonerstwo jest pożyteczną formą spędzania wolnego czasu, która polega na gromadzeniu przeróżnych przedmiotów według określonych, ważnych dla zbieracza kryteriów.

Trudno jest omówić wszystkie rodzaje kolekcjonerstwa, dlatego w formie przykładów warto podać nieco więcej informacji o kolekcjonerstwie, które ma szeroki zasięg oraz wieloletnią tradycję w Polsce i świecie. Jest to numizmatyka, filatelistyka i mniej znana filumenistyka.

Numizmatyka jest kolekcjonerstwem monet, a także nauką historyczną zajmującą się badaniem, opisem i systematyzowaniem monet i innych znaków pieniężnych oraz rozpoznawaniem przyczyn i warunków ich powstania i użytkowania. Jest pomocna przy datowaniu zabytków archeologicznych, jak również w badaniu historii gospodarki, nauki, kultury oraz w innych naukach historycznych. Początki numizmatyki sięgają XIV wieku. Rozwinęła się w okresie renesansu. Początkowo byfo to gromadzenie i identyfikowanie monet starożytnych a potem średniowiecznych. W XVHI wieku stała się dyscypliną naukową wykładaną na niektórych uniwersytetach. W XIX wieku rozbudowała własne metody badawcze i warsztaty naukowe. W Polsce zbiory monet i medali znajdują się głównie w muzeach narodowych w Krakowie i w Warszawie. Światową organizacją numizmatyczną jest Międzynarodowa Komisja Numizmatyczna (bez stałej siedziby), a organizacją krajową zajmującą się problematyką numizmatyki jest Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne.

Filatelistyka jest kolekcjonerstwem druków i znaków pocztowych, nalepianych lub odbijanych na przesyłkach wysyłanych za pośrednictwem przedsiębiorstw pocztowych. Jest pospolitą formą zajęć miłośniczych - najpopularniejszym rodzajem kolekcjonerstwa. Liczba zbieraczy na świecie wynosi około 200 milionów. Są to głównie zbieracze znaczków ale także: całostek (koperta, karta pocztowa itp. z wydrukowanym znakiem opłaty), kopert pierwszego dnia obiegu (koperta ze znaczkiem skasowanym w dniu wprowadzenia go do obiegu), starych kopert bez znaczka lub ze znaczkiem, noszących ślady przebytej drogi pocztowej, stempli oraz innych znaków, etykiet i nalepek używanych w obrocie pocztowym. Filatelistyka rozwinęła się wkrótce po pojawieniu się w 1840 roku znaczka pocztowego. Wkrótce też powstało w Belgii pierwsze znane stowarzyszenie filatelistów. Polski Klub Filatelistów

122

123

powstał w 1893 roku w Krakowie. W roku 1926 utworzono Międzynarodową Federację Filatelistyki. W roku 1950 został założony Polski Związek Filatelistów. Zrzesza on obecnie około 240 000 członków i należy do największych organizacji filatelistycznych w Europie. Od 1954 wydaje własny dwutygodnik Filatelista, organizuje wystawy krajowe i międzynarodowe, patronuje wydawnictwom książkowym dotyczącym spraw filatelistycznych.

Fihimenistyka to kolekcjonerstwo etykiet umieszczanych na opakowaniach zapałek. Znane od potowy XIX wieku, a popularne od lat trzydziestych XX wieku. Początkowo zostało spopularyzowane w Wielkiej Brytanii, potem w innych krajach świata, w tym w Polsce. Polscy filumeniści są zrzeszeni w Polskim Związku Filatelistów. W Polsce też, w Bystrzycy Kłodzkiej, znajduje się jedno z nielicznych w świecie muzeów etykiet zapałczanych - Muzeum Fikimenistyczne.

Współcześnie bardzo pożyteczną formą miłośniczej aktywności społecznej jest działalność opiekuńcza, często samorzutna, nie zorganizowana, podejmowana indywidualnie lub w grupach nieformalnych. Zamyka się ona często w obrębie środowiska lokalnego - osiedla, bloku, domu. Świadczone są przy tym różnorodne usługi w ramach pomocy sąsiedzkiej - opieka nad dziećmi, osobami chorymi i w podeszłym wieku, robienie zakupów, urządzanie placów zabaw dla dzieci, itp. W ostatnim okresie odradza się działalność charytatywna przy parafiach - zbiórki pieniędzy, żywności, odzieży dla osób potrzebujących z najbliższego otoczenia.

Tych kilka informacji o istocie aktywności społecznej upoważnia do sformułowania jej definicji jako formy zagospodarowania czasu wolnego (tabela 50).

Tabela 50 Aktywność społeczna jako forma spędzania wolnego czasu

7. AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA

Aktywność społeczna może przejawiać się w działaniach obejmujących zespołowe czynności każdego z wymienionych uprzednio rodzajów wczasowania. Np. pewna część amatorów sportowców, artystów, hodowców i amatorów w innych dziedzinach może równocześnie odczuwać potrzebę działalności społeczno-organizacyjnej w ramach danej grupy amatorskiej, przodować kolegom lub służyć im pomocą w poczynaniach zbiorowych zespołu. Działalność społeczna może przejawiać się w aktywności stowarzyszeń i grup wczasowych z celem samym w sobie lub też w różnorodnych stowarzyszeniach i związkach o funkcjach instrumentalnych, np. w związkach zawodowych. Aktywność społeczna stanowi bowiem zajęcie czasu wolnego, podejmowane dobrowolnie w godzinach poza pracą zawodową.

W Polsce tradycja pracy społecznej jest bogata w różnorodne instytucje, które łącząc zaspakajanie konkretnych potrzeb środowiska z budzeniem ducha obywatelskiego i szerzeniem oświaty rozwijały się na naszych ziemiach jeszcze w czasie zaborów, a tętniły pełnią życia w II Rzeczypospolitej. Takimi były liczne straże ogniowe, organizacje spółdzielcze w mieście i na wsi, stowarzyszenia oświatowe i społeczno-polityczne, w tym związki zawodowe, związki młodzieży, partie i stronnictwa oraz formalne i nieformalne organizacje charytatywne i opiekuńcze. Pięknym przykładem niezwykle pożytecznej aktywności społecznej była działalność rad opiekuńczych w okresie okupacji niemieckiej. 124

Aktywność społeczna jest pożyteczną formą spędzania wolnego czasu, która polega na dobrowolnym i zwykle bezinteresownym wykonywaniu różnorodnych prac na rzecz społeczeństwa poza obowiązkami zawodowymi i rodzinnymi.

Tytułem przykładu rozpatrzymy szczególny rodzaj aktywności społecznej, tj. działalność w grupach celowych (zrzeszeniach) zmierzających w sposób zorganizowany do realizacji postawionych przed sobą celów. Do grup tych, które ogólnie można nazwać organizacjami społecznymi, zaliczamy partie polityczne, związki zawodowe, różnorodne stowarzyszenia o sprecyzowanych strukturach i statutach, a także inne organizacje działające doraźnie, nieformalnie i spontanicznie.

Partia polityczna jest organizacją społeczną, która powstaje i działa najczęściej na podstawie programu, stanowiącego ideowo-polityczny wyraz aspiracji i interesów grupowych reprezentowanych przez siebie odłamów społeczeństwa, zmierzająca do realizacji tego programu w państwie przez zdobycie władzy państwowej, jej zdominowanie lub zdobycie istotnego w niej udziału oraz przez jej sprawowanie lub kontrolę i wywieranie wpływu na ważne politycznie decyzje publiczne podejmowane w państwie. Partie polityczne integrują dane społeczeństwo lub poszczególne jego odłamy wokół własnych bądź popieranych programów politycznych, wyrażają aspiracje reprezentowanych przez siebie lub stanowiących ich zaplecze grup społecznych. Partie

125

polityczne dysponują wprawdzie etatowym aparatem organizacyjnym i pracy w tym aparacie nie można zaliczyć do zajęć wczasowych, lecz rzesze członków pracę swą wykonują dobrowolnie poza obowiązkami zawodowymi i domowymi. Jest ona dla wielu ludzi ofiarną służbą społeczną o szczególnej doniosłości - wykonywana jest ku pożytkowi społecznemu i często kształcącą pracą nad sobą.

Związki zawodowe to masowe organizacje społeczne zrzeszające na zasadzie dobrowolności pracowników najemnych według zawodów, gałęzi produkcji lub regionu. Powołane są do obrony ich wspólnych interesów ekonomicznych i społecznych. Rozwijają również działalność samopomocową, oświatową, kulturalną i wychowawczą. Podstawy prawnego statusu związków zawodowych stopniowo były normowane w umowach międzynarodowych, wypracowywanych przez utworzoną w 1919 roku Międzynarodową Organizacje Pracy (MOP), skupiającą przedstawicieli rządów, pracodawców i pracowników najemnych. Prawa związkowe dotyczą m.in. wpływu na politykę społeczną i gospodarczą państwa, zakresu działalności związku zawodowego w zakładzie pracy i form udziału w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Praca w związkach zawodowych, poza etatowym aparatem, podobnie jak w przypadku partii politycznych, zalicza się do dziafedności wczasowej.

Niekwestionowaną działalnością wczasową jest praca w stowarzyszeniach. Są to dobrowolne i trwałe zrzeszenie osób, o celach nie zarobkowych, samodzielnie określające swoje programy i strukturę. Stowarzyszenie tylko wyjątkowo może prowadzić działalność gospodarczą, przeznaczając dochód na cele statutowe, z wyłączeniem swych członków. W Polsce działają stowarzyszenia zwykłe i zarejestrowane. Stowarzyszenie zwykłe może być utworzone przez co najmniej trzy osoby. By mogło rozpocząć działalność, wystarczy poinformowanie administracyjnego organu nadzoru. Nie ma ono osobowości prawnej i nie może prowadzić działalności gospodarczej, korzystać z datków publicznych i tworzyć związków. Stowarzyszenie zarejestrowane może być utworzone przez co najmniej piętnaście osób, które muszą uchwalić statut określający cele, teren działania i władze. Po zarejestrowaniu przez sąd wojewódzki uzyskuje osobowość prawną. Stowarzyszenia (w liczbie co najmniej trzy) mogą zakładać związki stowarzyszeń.

Spośród innych organizacji społecznych działających formalnie, ze względu na zasługi w służbie społecznej powinna być szczególnie wyróżniona Rada Główna Opiekuńcza (RGO). Była to polska organizacja opieki społecznej utworzona w lutym 1940 roku w Generalnej Guberni. Po uzyskaniu zgody niemieckich władz okupacyjnych, które w maju 1940 roku nadały jej statut, objęła działalnością charytatywną Polaków na terenie całej guberni. Podlegały

126

jej rady opiekuńcze i ich delegatury działające w dystryktach, powiatach i miastach, które od 1941 roku działały pod nazwą Polskich Komitetów Opiekuńczych. Wszyscy członkowie tej organizacji, a szczególnie jej kolejni prezesi: J. Radziwiłł (do VI. 1940), A. Ronikier (do X. 1943) i K. Tchórznicki (od Xl. 1943) pracowali bezinteresownie i z poświęceniem na rzecz społeczeństwa. RGO m.in. organizowała i prowadziła: kuchnie ludowe (1942 ponad 1700 dla prawie 300 000 osób), schroniska, zakłady opiekuńcze i domy noclegowe, sanatoria i kolonie dla dzieci, rozdawnictwo żywności i odzieży (dla 200 000-300 000 osób rocznie), kursy zawodowe i warsztaty rzemieślnicze. Udzielała zapomóg pieniężnych, organizowała wysyłkę paczek dla jeńców wojennych i więźniów. Rada przeprowadziła specjalne akcje pomocy dla osób: przesiedlonych do Generalnej Guberni z ziem włączonych do III Rzeszy, wysiedlonych mieszkańców Zamojszczyzny, uchodźców z Wołynia, mieszkańców Warszawy podczas powstania i po wypędzeniu z miasta. W latach 194144 z pomocy RGO korzystafo około 700 000-900 000 osób rocznie. Rada również protestowała przeciwko terrorowi władz okupacyjnych. Środki na prowadzenie działalności (finansowe i w naturze) uzyskiwała m.in. od władz okupacyjnych, z pomocy zagranicznej, głównie amerykańskiej, oraz tajnych dotacji rządu RP na uchodźstwie. Pracowało w niej (przeważnie honorowo) około 15 000 osób. W styczniu 1945 RGO zakończyła działal-

ność.

Rozdział 9

PRZEJAWY NIEWŁAŚCIWEGO SPĘDZANIA CZASU WOLNEGO

tywnie odbijają się na zdrowiu fizycznym i psychicznym dzieci i młodzieży. Są to niektóre przejawy brutalnych zachowań, głównie podczas masowych imprez sportowych, zjawiska subkultur, ze szczególnym uwzględnieniem New Age i sekt oraz problematyka egzystencjalna dzieci ulicy.

W drugiej połowie ubiegłego wieku obserwujemy brutalizację stosunków międzyludzkich oraz cały szereg innych, niepokojących zjawisk społecznych w Polsce i innych krajach byłego bloku wschodniego. W szczególności nastąpił dynamiczny rozwój zachowań dewiacyjnych wśród dzieci i młodzieży. Krańcowym przejawem tych zachowań są kradzieże, bójki, rozboje i zabójstwa dokonywane przez nieletnich lub z ich udziałem. Wszechobecne wśród młodzieży nikotynizm, alkoholizm oraz pojawiające się nawet w młodszych klasach szkół podstawowych narkotyki stanowią poważne zagrożenie porządku społecznego, a przede wszystkim zdrowia, jakości życia i rozwoju młodego pokolenia Polaków. Zjawisko wzrostu demoralizacji i przestępczości nieletnich, bezwzględność i brutalność działania sprawców przestępstw zauważają politycy i działacze społeczni, w tym parlamentarzyści, czego wyrazem jest podjecie w maju 1998 roku specjalnej uchwały sejmowej w sprawie przeciwdziałania i zwalczania zjawisk patologicznych wśród nieletnich. Inspiracją stały się badania socjologiczne prowadzone w latach 1994-1998, z których wynika:

nastąpił znaczny wzrost ilości spożywanego alkoholu przez dzieci i mło
dzież;
obniża się granica wieku pierwszego kontaktu dziecka z alkoholem;
największą grupę wśród nadmiernie pijących stanowią ludzie młodzi;
wzrasta liczba przestępstw popełnianych przez młodzież pod wpływem
alkoholu;
występuje coraz powszechniej kumulowanie zjawisk patologicznych, np.
alkoholizm, narkotyki, przestępstwa kryminalne, prostytucja nieletnich.

Są to przejawy niewłaściwego spędzania wolnego czasu, których źródła łatwe są do zidentyfikowania. Należą do nich dziesięciolecia zniewolenia komunistycznego, a obecnie towarzyszący transformacji ustrojowej Bbertynizm ekonomiczny i indyferentyzm moralny, napływ z Zachodu ideologii subkultur młodzieżowych i obcych łacińskiej tradycji wzorów współżycia społecznego. W rozdziale tym rozpatrzymy te zjawiska społeczne, które wyjątkowo nega-

1. PRZEMOC I AGRESJA WŚRÓD MŁODZIEŻY

Często w środkach masowego przekazu pojawiają się doniesienia o brutalnym zachowaniu mfodzieży i nieletnich, o okaleczeniu lub śmiertelnym pobiciu rówieśników. Oto dwie uczennice z podstawówki zabijają koleżankę, chfopcy idą o zakład, że potrafią zamordować i udowadniają, że potrafią lub młodociani bandyci tłuką przypadkowego przechodnia kijami bejsbobwymi na śmierć, w bójce kibiców sportowych ginie jeden z jej młodych uczestników. W raporcie Komendy Głównej Policji z 1998 roku tak opisano nieletniego przestępcę: brutalny, kalkulujący ryzyko i zyski, okrutny i często bijący dla samego bicia, szybki, zdecydowany i dobrze zorganizowany. Bije pod wpływem namowy kolegów, z chęci zysku lub dla zaimponowania innym. W roku 1997 policja zatrzymała 57 000 nieletnich przestępców, dwukrotnie więcej niż dziesięć lat wcześniej. Brutalizacja zachowań dzieci i młodzieży jest konsekwencją konfliktów społecznych, nieładu moralnego i brutalizacji świata dorosłych, szerzących się dewiac£ i patologii nękających duże odłamy społeczeństwa.

Pewne zachowania jednostek lub grup społecznych odbiegające od konwencji, od wyznaczonych norm ogólnych w danym systemie społecznym, które określamy jako dewiacje (odstępstwa, zboczenia z drogi), mogą oznaczać, lecz nie zawsze oznaczają, godne potępienia zachowania przestępcze. Nazywamy je zachowaniami podkułturowymi, kontrkulturowymi, nonkonfor-mistycznymi, dysydenckimi. Jeżeli zachowania te w sposób jednoznaczny naruszają normy etyczne i prawne oraz takie naczelne wartości jak interes czfowieka i dobro wspólne, kiedy normy te są notorycznie łamane - mamy do czynienia z patologią. Zachowaniom patologicznym towarzyszy umyślne wyrządzanie drugiej osobie (grupie) cierpienia. Jest to istota patologii. Patologia to właśnie zgodnie z etymologią tego słowa⁴⁴ zadawanie komuś lub sobie cierpienia.

⁴⁴ pathos - cierpiący (grec).

128

129

Pod pojęciem patologii w medycynie określa się naukę o przyczynach chorób, mechanizmach ich rozwoju i przebiegu oraz o objawach i skutkach. W socjologii posługujemy się terminem patologii społecznej, który oznacza zjawiska zachowania się jednostek i grup oraz funkcjonowania instytucji społecznych, pozostające w sprzeczności z wartościami i zasadami akceptowanymi przez społeczeństwo. Rozróżnia si<? patologię społeczną indywidualną, gdy nosicielami i przekaźnikami negatywnych cech i zachowań są jednostki, oraz patologię życia zorganizowanego, gdy człowiek jest głównym przedmiotem ujemnych oddziaływań struktur społecznych i stosunków międzyludzkich. Do najważniejszych zjawisk patologii społecznej zalicza się: przestępczość, pijaństwo i alkoholizm, narkomanię, prostytucję, patologię rodziny (m.in. sieroctwo społeczne, rozwody) oraz patologię struktur organizacyjnych (np. kliki, nepotyzm, niekompetencję, niejasny podział obowiązków i odpowiedzialności między komórkami organizacyjnymi).

Istotnym źródłem i przejawem agresji w społeczeństwie jest patologia w rodzinie. Do patologii w życiu rodzinnym zalicza się: rodziny rozbite, rodziny podwyższonego ryzyka, rodziny zdezintegrowane, zdezorganizowane i dysfunkcjonalne. Do przejawów patologii rodzinnych można zaliczyć: podejmowanie ważnych decyz^ pod wpływem używek (ślub, płodzenie dzieci), udział rodzin (członków rodziny) w zorganizowanej przestępczości (rozboje, kradzieże, wymuszanie okupu), a także przemoc i maltretowanie, kazirodztwo, dzieciobójstwo i pedofilia.

Swoistym przejawem brutalizacji życia społecznego jest agresywne zachowanie młodocianych kibiców podczas imprez sportowych. Otóż kibicowanie, które jest formą uczestnictwa społecznego w wielu wydarzeniach publicznych, w tym widowisk, demonstracji, wieców i innych imprez masowych, a głównie sportowych, zwykle zabarwione jest emocjonalnymi przeżyciami uczestników. Emocje te bardzo często przeradzają się w agresję. Częstość agresywnych zachowań wiąże się z masowością samych imprez sportowych. Omawiając bowiem współczesne formy spędzania wolnego czasu wskazaliśmy na ogromną popularność masowych imprez sportowych, że widowisko sportowe jest nieodłącznym elementem kultury masowej XX wieku na całym świecie. Ogromna popularność sportu na świecie, w tym również w Polsce, polega na niebywałym jego rozwoju właśnie jako widowiska. Kibicowanie czyni widowisko ciekawszym, dostarczającym jego uczestnikom przeżyć emocjonalnych i estetycznych. Przez socjologów i psychologów kibicowanie postrzegane jest i oceniane pozytywnie dla obu stron spektaklu, zarówno dla zawodników jak i obserwatorów zmagań sportowych, jako przynoszące im wiele estetycznych i społecznych przeżyć i dające poczucie emocjonalnej satysfakcji. 130

Realia ostatnich dziesięcioleci diametralnie odbiegają od tych teoretycznych, naukowych ocen. Daleko odeszliśmy od tak widzianego sensu i sposobu kibicowania. Od ponad dwudziestu lat obserwujemy w Europie i w Polsce niepokojące zjawisko brutalizacji kibicowania imprezom sportowym, głównie agresywnych zachowań na stadionach piłki nożnej. W stosunkach międzyludzkich zanika bliźni, a pojawia się rywal, przeciwnik, którego należy pokonać, a nawet wróg, którego się niszczy na boisku sportowym i poza nim. Bójki kibiców stają się niemal codziennością, i nierzadko kończą się ofiarami śmiertelnymi. W subkulturach młodzieżowych stopniowo tworzy się antyhu-manistyczny model zachowań, który uwalnia młodego człowieka od odpowiedzialności za swoje czyny, tworzy i usprawiedliwia klimat agresji. Ten trudny problem nie doczekał się u nas należytych wyjaśnień teoretycznych i podjęcia skutecznych działań profilaktycznych. Struktury władzy państwowej, regionalnej i lokalnej, organizacje społeczne, a także związki sportowe działają na zasadzie doraźnych akcji. Został wyraźnie naruszony ład społeczny, poszerzył się obszar patologii społecznych i indywidualnych w obszarze spędzania czasu wolnego.

Za względu na sposób zachowania się podczas imprezy sportowej, obserwatorów imprezy można podzielić na różne sposoby (tabela 51). Przede wszystkim wśród kibiców wyróżniamy dwie grupy: kibiców zwykłych i pseu-dokibiców. Pierwsi nazywani są również widzami prawdziwymi lub konsumentami. Pseudokibiców można z kolei podzielić na dwie grupy. Są to tzw. fani i hools.

Pojęcie fani jest dwuznaczne. Często stosujemy je zamiennie mówiąc o kibicach lub też o pseudokibicach. Fani ściśle identyfikują się ze swoim zespołem. Fani jako pseudokibice to ci, dla których liczy się tylko wygrana swoich, mniej interesuje ich sam przebieg gry. Okazja do awantury jest zawsze. W przypadku wygranej sukces na boisku musi być przełożony na sukces na trybunach, koniecznie trzeba wówczas dobić pokonanych - dołożyć fanom drużyny przeciwnej, a także tym, którzy próbują przeszkadzać (policja, ochrona). Frustracja z powodu przegranej natychmiast rodzi agresję i chęć odwetu wobec jej sprawców i sprzymierzeńców. Skoro nie udało się na boisku, to trzeba przynajmniej zwyciężyć na trybunach i poza nimi. Nazwa hools pochodzi od nazwiska dziewiętnastowiecznego przywódcy grupy londyńskich młodocianych awanturników i przestępców Holleya⁴⁵. Grupę tę nazwała tak angielska policja. Nie interesuje ich gra, ani wynik. Każda

⁴⁵ hoob - jest skrótem hooley gang, pochodzi od nazwiska HoDey.

131

impreza jest dobrą okazją do wszczynania awantur. Motywem i działań jest nieodparta chęć zaspokojenia potrzeby mocnych przeżyć. Jest to publiczność agresywna ze swej natury. Agresję wyładowuje na wszystkich spoza grupy, w szczególności na stróżach porządku, a także na przedmiotach, wyposażeniu boisk, szybach wystawowych, samochodach, itp.

Grupą łączącą w sobie cechy fanów i hools są tzw szalikowcy, którzy uosabiają modę na zabicie nudy, spędzenie wolnego czasu. Wyróżniają się spośród tysięcy nastolatków szalikami z napisem swojego klubu. Zaliczamy do nich rowdystów, którzy preferują akty wandalizmu całkowicie niezależnie od rozgrywanych zawodów i akcji na boisku (podobni są pod tym względem do hools) oraz członków grupy nadzwyczajnych celebracji. Ci drudzy są aktywni w akcjach związanych ze świętowaniem zwycięstwa, cechuje ich świadomość nietykalności związanej z sakralizacją obyczaju świętowania zwycięstwa. Cechuje ich także nadmierne okazywanie radości. Są mniej agresywni niż hools, lecz podobnie, a często bardziej hałaśliwi.

T a b e

Grupy obserwatorów imprezy sportowej wyróżnione ze względu na sposób zachowania

Nazwa grupy	Zachowanie podczas imprezy
Kibice zwykli	Dopingują swoją drużynę lecz często oklaskują również mistrzostwo sportowe zawodników strony przeciwnej, nie wywołują awantur na widowni i po zakończeniu imprezy.
Pseudokibice	Sprawcy i uczestnicy awantur podczas imprez sportowych.
Fani	Ściśle identyfikują się ze swoim klubem, świętują (często hałaśliwie) zwycięstwo, a przegraną traktują jak osobistą porażkę. Wśród fanów mogą być zarówno kibice zwykli jak i pseudokibice.
Hools	Agresywni ze swej natury pseudokibice, dla których impreza sportowa jest okazją do wszczynania awantur. Mniej natomiast interesuje ich jej przebieg i wynik.
Szalikowcy	Fani odznaczający się noszeniem szalików z barwami swego klubu.
Rowdyśd	Część szaBkowców upodobnionych do hools, preferują akty wandalizmu.

Wśród szalikowców są też uczestnicy grupy działającej pod wpływem wydarzeń dziejących się na boisku. To krąg osób najsilniej identyfikujących się z własnym klubem, regionem i narodowością. W wypadku wygranej upodobniają się do fanów hałaśliwie celebrujących zwycięstwo, a przegrana nie rzadko zamienia ich w hools.

Na ulicy część szalikowców widzimy otulonych swoimi szalikami, znudzonych, brudnych, odrętwiałych, od których można poczuć zapach biedy, zbutwiałe ubrania, tanie papierosy, popsute zęby i często alkohol. Czekają na okazję, a gdy ta się nadarzy zbijają się w hordy i wszczynają awantury. Jest to młodzież nie zagospodarowana społecznie (git-iudzie, ludzie marginesu), której z każdym rokiem przybywa.

2. SUBKULTURY MŁODZIEŻOWE

Z brutalizacją życia społecznego kojarzy się często zjawisko subkultury. Leży ono na pograniczu prawa i bezprawia, normalności i wynaturzenia, zdrowia społecznego i patologii. Przejawia się w zachowaniach jednostek lub grup społecznych odbiegających od norm obowiązujących w danym systemie społecznym (dewiacje - odstępstwa, zboczenia z drogi), które nazwaliśmy właśnie zachowaniami podkulturowymi (subkułturowymi⁴⁶), kontrkulturowymi, nonkonformistycznymi, dysydenckimi. Rozwój tych zjawisk wśród młodzieży nie zawsze, ale dość często wywołuje negatywne skutki społeczne. Dlatego ważne jest poznanie istoty subkultur młodzieżowych i zagrożeń wynikających z ich kultywowania.

Subkulturą nazywamy zespół symbolicznych i aksjologicznych odniesień określających odrębność danej grupy względem innych grup społecznych. Położenie grupy w relacji do władzy, autorytetów, jej status i poczucie wfesnej tożsamości (np. etnicznej, zawodowej, kultowej, hobbystycznej) prowadzą do wyłonienia się subkultury, której zasadniczą funkcją jest zapewnienie bezpieczeństwa i spójności grupy oraz wypracowanie układu znaczeń, pozwalającego czfonkom takiej grupy tolerować wymogi sytuacji w jakiej się znajdują. W ramach subkultury kształtują się wzory zachowań i wyglądu jej uczestników,

⁴⁶ subkultura - podkułtura [bc.].

132

133

charakterystyczny język (gwara), system wartości. Przynależność do danego środowiska nie prowadzi na ogół do dystansowania się wobec reszty społeczeństwa i dominujących wzorów w kulturze. Dystans bywa natomiast ideologicznym atrybutem grup o niejasnym statusie, zmarginalizowanych lub lokujących się na obrzeżach głównych nurtów życia społecznego, np. mniejszości etnicznych, mniejszości seksualny:h, w pewnych przypadkach mniejszości religijnych (zwłaszcza sekt i ruchów kultowych), bohemy artystycznej, środowisk patologicznych (alkoholicy, narkomani, włóczędzy, bezdomni, przestępcy). Elementy subkultury funkcjonują w życiu zamkniętych społeczności (więźniowie, młodzież w zakładach poprawczych, skoszarowani żołnierze). Skala subkulturowej wyrazistości takich grup jest zróżnicowana, podobnie jak skłonność do manifestowania grupowej więzi i tożsamości, np. wspólnoty etniczne i religijne niezależnie od tego, jak dalece odbiegają od norm akceptowanych przez większość społeczeństwa, podporządkowują się obowiązującym w nich etosom, podczas gdy środowiska patologiczne określa niemal wyłącznie postawa odrzucenia i zagubienia w świecie wartości.

Pojęcie subkultury odnoszono najczęściej do zjawisk składających się na kulturę młodzieżową, przede wszystkim dlatego, że prócz elementów podległych kontroli systemu społecznego oraz regulowanych przez odpowiednie instytucje, o jej specyfice decydowała cecha spontaniczności i opozycyjności do kultury dorosłych, czyli dominującej. Kultura młodzieżowa ukształtowana po II wojnie światowej zasymilowała aktywność młodych ludzi, dla których ważniejsze i bardziej dostępne od świata instytucji okazywały się nieformalne grupy rówieśnicze, w tym także znane już w latach trzydziestych w USA gangi młodzieżowe. Dotyczy to zwłaszcza młodzieży z grup usytuowanych na niskich szczeblach hierarchii społecznej, nie znajdującej dla siebie szans awansu i kariery, a zarazem odrzucającej perspektywę powielania biografii rodziców. Rozwój kultury młodzieżowej z takimi jej przejawami, jak muzyka rockowa, moda młodzieżowa, nowy typ niepokornego idola, spowodował powstanie nowych subkultur. W końcu lat czterdziestych w USA pojawili się zafascynowani kulturą murzyńską bitnicy, nieco później w Wielkiej Brytanii -agresywni teddy boys, we Francji - zazou, w Polsce - bikiniarze. Lata sześćdziesiąte to czas rockersów, modsów, gangów motocyklowych, hipisów. Pod koniec tej dekady wyłoniła się w Anglii pierwsza fala skinheadów, początkowo wzorujących się na imigrantach z Antyli, potem w większości przejmujących hasła skrajnie nacjonalistyczne. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych pojawiła się subkultura punk z towarzyszącymi jej hasfemi anarchistycznymi, w Polsce również gitowcy oraz kibice chuligani (wspomniani wyżej szalikowcy). W każdym z tych przypadków istotną cechą była manifestacja

134

dystansu, niechęci lub pogardy do otaczającego świata, silny podział na siuoich i obcych podkreślany agresją skierowaną na zewnątrz, w tym także wobec antagonistycznych grup subkulturowych.

Dynamiczny rozwój subkultur młodzieżowych był spowodowany tym, że z reguły stawały się one materiałem dla kultury popularnej, upowszechniającej ich wzory za pośrednictwem środków masowego przekazu. Kultura popularna przeznaczona dla młodzieży wykorzystuje stylistyczną barwność i różnorodność subkultur, niekiedy zaś sama kreuje nowe style, które stają się cechą subkultury, np. styl grunge⁴⁷. Subkultury młodzieżowe straciły swój pierwotnie lokalny charakter, natomiast głównym nośnikiem ich ideologii stała się muzyka rockowa. Niektóre środowiska subkułturowe, np. skupione wokół ruchu punk, straight edge czy muzyki rap⁴⁸, tworzą alternatywne obiegi komunikacji (niskonakładowe gazetki, graffiti, darmowe koncerty).

Istnieje związek rozwoju subkultur z załamywaniem się tradycyjnych modeli wychowania i socjalizacji. Apogeum rozwoju subkultur przypadło na Zachodzie na lata sześćdziesiąte, w Polsce zaś i w innych krajach Europy środkowej i wschodniej - na lata osiemdziesiąte, w obu przypadkach w sytuacji kryzysu dominującego systemu. W efekcie subkultura stała się polem ekspresji nie tylko grup marginalnych i dewiacyjnych, lecz niekiedy także względnie twórczych i innowacyjnych.

Niekiedy zjawisko subkultury, choć zawsze sytuuje się w opozycji do dominujących form kultury, nie zawiera w sobie wyłącznie aspektów negatywnych, zarówno jeśli chodzi o mechanizm przystosowania społecznego, jak

⁴⁷ grunge - styl w kulturze młodzieżowej, upowszechniony na przebrnie lat 80. i 90. XX
wieku, głównie za pośrednictwem satelitarnej sieci telewizyjnej MTV (Musie Television). Styl
ten stanowi kontrpropozycję dla wcześniejszej stylistyki charakterystycznej dla fali neokonser-
watyzmu, wyrażającej się wśród mfodych ludzi wymogiem elegancji i manifestowania ze
wnętrznych znamion prestiżu i wysokiej pozycji finansowej. Odrzuca elegancje proponując
w zamian przypadkowo dobrany i świadomie antyestetyyczny strój i wygląd (kolorowe,
kraciaste koszulki, włóczkowe czapki, ciężkie buty, łtp.). Pozostaje istotnym elementem
rynku młodzieżowego, także rynku płytowego, gdyż zasadniczym nośnikiem tego stylu był
nurt amerykańskiej muzyki rockowej, zwanej Seatle Sound (m.in. zespoły Nirvana, Red Hot
Chili Peppers), wylansowany przez MTV.

⁴⁸ rap [ang.J - rodzaj szybkiej, silnie zrytmizowanej melorecytacji, uprawianej początkowo
głównie w Stanach Zjednoczonych w środowisku murzyńskim, zwłaszcza przez dyskoteko
wych i radiowych disejockeyów, a od końca lat 70. - przez wykonawców zw. Raperami.
Wykorzystują oni często cudzą muzykę, traktując ją jako podkład muzyczny, także przetwa
rzając ją. Rap stał się jednym z nurtów muzyki rockowej. Przedstawiciele: K. Blow, grupy
Sugarhiil Gang (Jłapper's Belight 1979), Vanilla ke i In.

135

i sposób oraz jakość uczestniczenia w kulturze. Żywiołowy bunt i skłonność do izolacji występują czasem w obrębie subkultury z postawami poszukującymi. Są jednocześnie nie tyle powodem, ile wyrazem dokonującej się zmiany w kulturze, podobnie jak w sytuacji stabilnej mogą być wyrazem wewnętrznego zróżnicowania i wariantowości wzoru kultury. Subkultura nie jest zdolna zastąpić form dominujących, choć może je modyfikować, np. kulturę artystyczną poprzez wpływ na ruchy awangardowe lub na popularną kulturę młodzieżową.

Według Raportu o Sytuacji Młodzieży w Polsce z 1992 roku młodzież deklarująca przynależność do grup subkułturowych to 2 do 8% całej populacji w wieku między 16 i 20 rokiem życia. W Polsce podobnie jak na Zachodzie podstawowym wyróżnikiem grup subkułturowych jest strój, preferencje muzyczne, gwara, a także częste używanie środków odurzających. Grupy najczęściej występujące w Polsce to: Punkowie, Anarchiści, Hardrokowcy, Rasta-fańanie, Hipisi, Skinheadzi, Graficiarze i Rapersi (tabela 52). Do grup subkułturowych zalicza się również sekty, które ze względu na swą specyfikę wymagają odrębnego omówienia.

Punk jest subkulturą młodzieżową, która powstała w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku w Wielkiej Brytanii. Następnie rozwinęła się w USA i Europie Zachodniej, głównie w Holandii, Niemczech, Francji. W końcu dekady pojawiła się w Polsce. Za pierwsze wydarzenie publiczne związane z punkiem uważa się koncertowy debiut zespołu The Sex Pistols w klubie 100 w Londynie. W wieki miastach europejskich i amerykańskich powstały kluby promujące punk-rock - agresywną, głośną, szybką, pozbawioną profesjonalnych aspiracji muzykę, która szybko stała się wyznacznikiem młodzieżowych subkultur, odrzucających styl życia zarówno hipisów z lat sześćdziesiątych, jak i bywalców dyskotek z pierwszej połowy lat siedemdziesiątych. Istotną rolę w popularyzacji punku odegrały media, dla których skandalizujący i prowokujący styl zespołów punk-rocka oraz agresywne zachowanie się ich publiczności stały się poszukiwaną sensacją. Prowokacyjność była też podkreślana przez strój i wygląd uczestników punkowskiej subkultury (czarne, skórzane kurtki nabijane ćwiekami, wysokie, sznurowane buty, postawione i często jaskrawo ufarbowane włosy, u dziewcząt wyzywający makijaż). Podstawą ekspres^ punku było zanegowanie konwencp, afirmacja wszystkiego, co wywrotowe i rebelianckie, brak zgody na status quo. W piosenkach, napisach na murach, tekstach gazetek (tzw. fanzinach, produkowanych, redagowanych i rozprowadzanych w środowiskach związanych z punkiem) dominowała ostra krytyka instytucji społecznych (rodziny, szkoły, państwa, Kościoła), odrzucano wszelkie autorytety. Ostre zakwestionowanie tradyc£ oraz brak wiary w przy-

136

szfość nie przeszkodziły, w opowiedzeniu się dużej liczby zwolenników punku po stronie ruchów pokojowych, emancypacyjnych i antyrasistowskich. Przyjmuje się, że punk w swoich różnych formach i wersjach był reakcją na sytuację kryzysu społecznego. Nie jest przypadkiem, że subkultury punkowskie powstały w znacznej mierze wśród młodzieży bezrobotnej i niezamożnej. W Polsce, podobnie jak na Zachodzie, punk znalazł częściową kontynuację w działaniach środowisk inspirowanych ideologią anarchizmu.

Tabela 52

Subkultury młodzieżowe w Polsce

Nazwa grupy	Wyróżniki
Punkowie	Agresywne zachowanie; prowokacyjny strój i wygląd: czarne, skórzane kurtki nabijane ćwiekami, wysokie, sznurowane buty, postawione i często jaskrawo ufarbowane włosy, u dziewcząt wyzywający makijaż; ostra krytyka instytucji społecznych (rodziny, szkoły, państwa. Kościoła); odrzucanie wszelkich autorytetów i tradycji oraz brak wiary w przyszłość; popieranie ruchów pokojowych, emancypacyjnych i antyrasistowskich.
Anarchiści	Sprzeciwianie się wszelkiej władzy politycznej; gloryfikacja egoizmu; deklarowanie antyklerykaBzmu; propagowanie rozbrojenia i sprzeciwianie się służbie wojskowej.
Hardrokowcy	Propagowanie twardego rocka; często występujący strój: czarne, skórzane kurtki; niechęć do spofecznych konwencji; jawna afirmacja siły i agresji.
Rastafarianie	Propagowanie muzyki raggae; odwoływanie się do natury: często są wegetarianami; uprawianie marihuany.
Hipisi	Wędrowanie po kraju i uczestnictwo w festiwalach muzycznych
Skinheadzi	Prowokacyjny strój, wygląd: szaliki, ogolone głowy; agresywne zachowanie.
Graficiarze	Malowanie napisów, symboli, haseł wizerunków na ścianach domów, murach.
Rapersi	Propagowanie szybkiej mebrecytacji (rap); ideologia zbliżona do punków i rastafarianów.

Anarchizm jest doktryną polityczną i ruchem społecznym sprzeciwiającym się wszelkiej władzy publicznej, postulującym likwidację państwa i zastąpienie go ustrojem bezpaństwowym, opartym na wolnych od jakiegokolwiek przy-

137

musu, samorzutnie powstających związkach producentów i konsumentów. Anarchizm uznaje wolność za wartość nadrzędną, odrzuca wszelkie autorytety. Idee anarchizmu występowały we wszystkich okresach historycznych, a ich śladów doszukać się można już w starożytnej filozofii, zwłaszcza u niektórych greckich sofistów, cyników i stoików, odnoszących się negatywnie do instytucji państwa. Pierwszym nowożytnym myślicielem, wyrażającym poglądy anarchistyczne, był W. Godwin. Dojrzałą postać idee anarchizmu osiągnęły w XIX wieku, głównie dzięki P.J. Proudhonowi (pierwszy użył nazwy anarchizm), którego koncepcja mutualizmu (pomocy wzajemnej) oraz postulaty federalizmu i samorządności otworzyły drogę do rozwoju doktryny i ruchu. Anarchizm nigdy nie był zwarty i jednolity pod względem politycznym, teoretycznym czy organizacyjiym. Chronologicznie można go podzielić na anarchizm indywidualistyczny, anarchizm kolektywistyczny i anarchizm komunistyczny. W późniejszym okresie kierunki te występowały razem.

Anarchizm indywidualistyczny został zapoczątkowany pod koniec XVIII w. przez Godwina, a rozwinięty przez Proudhona oraz M. Stimera. Anarchiści indywidualistyczni występowali nie tylko przeciwko państwu, również przeciwko społeczeństwu, narodowi, rodzinie twierdząc, że są one źródłem przymusu i zniewolenia jednostki. Negowali społeczną naturę człowieka. Dążyli do wolności poza społeczeństwem, gloryfikowali zdrowy egoizm i kult własnego ja. Uważali, że najwyższym prawem dla człowieka powinna być korzyść własna. Rozwój anarchizmu jako ruchu społecznego zbiega się w czasie z upowszechnieniem idei kolektywistycznych.

Anarchizm kolektywistyczny został zapoczątkowany w drugiej pofowie XIX wieku przez M.A. Bakunina. Przewidywał on likwidację własności prywatnej i oddanie jej do dyspozycji swobodnie stworzonych kolektywów (wspólnot produkcyjnych, zarówno w miastach, jak i na wsi). Rozwinął anarchistyczną krytykę państwa, wzywał do wywołania rewolucji społecznej, której celem bezpośrednim byłaby jego likwidacja i urzeczywistnienie ideału społeczeństwa bezpaństwowego. Uważał, że rewolucja może być także przygotowana przez tajną organizację spiskową, której zadaniem byłoby doprowadzenie do wybuchu rewolucji. Anarchizm ten miał zwolenników we Włoszech, Hiszpanii, Szwajcarii, Francji i Rosji.

Anarchizm komunistyczny ukształtował się na przebrnie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych i wkrótce zaczął dominować w ruchu anarchistycznym. Usiłował on połączyć anarchistyczne hasło absolutnej wolności z zasadami gospodarki komunistycznej. Doktryna i ruch anarchizmu stały się punktem wyjścia działalności terrorystycznej w drugiej pofowie XIX wieku. Akcja terroru indywidualnego spowodowała ostre represje przeciwko anarchizmowi

138

(w wielu państwach wydano specjalne ustawy uznające anarchizm za przestępstwo). Na początku XX wieku, kiedy załamała się działalność terrorystyczna, anarchiści zaczęli szukać nowych rozwiązań i sojuszników.

Po II wojnie światowej w Europie Zachodniej działało wiele grup anarchistycznych, ale były one liczebnie słabe. Mimo upadku idei anarchizmu w ortodoksyjnej formie, jego pojedyncze składniki można odnaleźć w poglądach ekologów, przedstawicieli tzw. nowej lewicy i przywódców buntu studenckiego lat sześćdziesiątych. Z doświadczeń anarchizmu korzysta współczesny terroryzm. W Polsce idee anarchizmu nie znajdowały szerszego grona zwolenników. Oddziaływały jedynie na ideologię ruchu robotniczego we wczesnym stadium jego rozwoju. Współczesne grupy anarchistyczne pojawiły się na początku lat osiemdziesiątych, gfownie w dużych miastach, w środowiskach młodzieżowych. Punkowie i Anarchiści zgodnie uważają, że w Polsce ograniczane są swobody obywatelskie, bardziej niż w czasach komunizmu, grozi klerykalizm i rozstrzygnięć należy szukać na ulicy. Deklarują się jako zwolennicy rozbrojenia i przeciwnicy służby wojskowej.

W manifestacjach ulicznych Punków i Anarchistów uczestniczą często Hardrokowcy (nazwa urobiona od twardego rocka), którzy nie odznaczają się własną ideologią polityczną. Są częściowo kontynuatorami Rockersów, młodzieżowej grupa subkułturowej, działającej głównie w USA i Wielkiej Brytanii, aktywnej zwłaszcza w latach 1958-65. Nazwa pochodziła od muzyki rockan-drollowej z pierwszego okresu jej popularności w końcu lat pięćdziesiątych. W USA tworzyli oni grupy, które miały charakter ulicznych gangów. W Wielkiej Brytanii zasłynęli głównie jako ubrani w czarne, skórzane kurtki motocykliści, zantagonizowani z innymi grupami subkułturowymi. Agresywnym zachowaniem podkreślali niechęć do społecznych konwencji, podporządkowania się regułom mieszczańskiej kultury i świata spokojnych obywateli. Nie wypracowali żadnej ideologii, jeśli nie liczyć jawnej afirmacji siły i agresji.

Rastafańanie (/?astors) - to fani muzyki raggae. Ich ideologią jest szukanie własnej drogi w życiu. W ich wypowiedziach przewijają się słowa Babilon, Antychryst, I-toll, które mają znaczenie kluczowe dla ich ideologii. Odwołują się do natury, często są wegetarianami, na wsiach w niewielkich ogródkach obok innych roślin uprawiają marihuanę.

Hipisi nie prezentują jednej wspólnej ideologii. Łączy ich wspólna wędrówka po Polsce i uczestnictwo w festiwalach muzycznych.

Skinheadzi w swoich poglądach są niejednolici. Zalicza się do nich szalikowców, narodowców, kupałowców i zwykłych huliganów. Szalikowcy (jak omówiono wyżej), aktywni są na stadionach, narodowcy uważają, że kraj należy oczyścić z Żydów, Rumunów, Rosjan, Arabów, Murzynów i Ukraińców.

139

Graficiarze to członkowie grupy subkulturowej samowolnie malujący farbą i w sprayu w miejscach publicznych. Traktowani są jak wandale niszczący mienie społeczne i ścigani przez służby porządkowe. Dlatego zazwyczaj malują pod osbną nocy i tworzą tajne związki. Ich sztuka - graffiti⁴⁹ -obrazuje ich zdaniem ważne problemy nurtujące wszystkie grupy subkulturo-we. Słowo to oznacza rodzaj sztuki lub działanie artystyczne, wyrażone w formie napisów, symboli, haseł, wizerunków namalowanych na ścianach domów, murach. Podstawowe techniki graffiti: malowanie sprayem (rozpylaczem z farbą), pędzlem i sprayem przez szablon; pierwsze garffiti pojawiły się pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku w nowojorskim metrze i miały charakter prowokacyjny. Ten typ ekspresji upowszechnił się jednocześnie w USA i w Europie. Jednym z pierwszych artystów uprawiających graffiti był Szwajcar H. Nagel, inni znani artyści tego nurtu to J. M. Basąuiat i K. Haring. W latach osiemdziesiątych XX wieku w Europie Wschodniej graffiti stab się znakiem emancypacji społecznej (zwłaszcza młodzieży). W Polsce w latach 1980-91 graffiti dotyczyły wydarzeń politycznych, w stanie wojennym nabrały szczególnej ostrości.

Rapersi to śpiewający o swoich problemach wykonawcy i zwolennicy szybkiej mebrecytacji (rap), ideologią zbliżeni są do punków i rastars.

Sposoby oceny subkultur są zróżnicowane. Subkultura, jak wynika z powyższego jej opisu, to część kultury (sposobu życia, zachowań) kultywowana przez określoną grupę społeczną, zwykle młodzieży, w której często ujawniają się zjawiska dewiacyjne, patologiczne i przestępcze. Zjawiska te ujmowane są jako odstępstwa od norm moralnych, prawnych, estetycznych i obyczajowych. Sytuują się one z reguły w obrębie tzw. marginesu zachowań indywidualnych i społecznych. W czasach nowożytnych w sposobach oceny marginesu zachowań następowały istotne zmiany, a współcześnie lansowany jest wręcz relatywizm ocen. Przykładowo, palenie tytoniu czy picie alkoholu uprzednio było modne i wręcz nobilitowab, a obecnie jest coraz mocniej krytykowane. Natomiast duża niejednorodność ocen występuje wobec zjawisk narkomanii i zboczeń seksualnych. Również niejednorodny jest rozwój ilościowy zjawisk subkulturowych. Jedne ulegają stabilizacji czy redukcji (picie alkoholu, palenie papierosów i narkomania w Ameryce), inne narastają, zwłaszcza sekty i szajki. Różnorodne oceny subkultur młodzieżowych można zakwalifikować do jednej z trzech kategorii: 1) naiwnej, 2) radykalnej i 3) reafistycznej.

graffiti - spray art, sztuka szabbnu, sztuka ulicy (wł.).

W ocenach naiwnych subkultury młodzieżowe postrzegane są jako egzotyczne i nieszkodliwe, przynależne młodzieży atrybuty. Oceny te zwykle idą w parze bądź z ignorancją i brakiem dogłębnego rozeznania problemu, bądź też z światopoglądem relatywizmu aksjologicznego, ideologią skrajnie liberalną, z libertynizmem⁵⁰.

W ocenach radykalnych każde zachowanie młodych ludzi, odbiegające od przyjętych w danym środowisku lokalnym stereotypów, uznawane jest za naganne, godne potępienia i zwalczane. Wynika to również z braku rozeznania problematyki subkultur i podbudowy aksjologicznej ocen.

W ocenach realnych gbwny nacisk kładzie się na gruntowne rozeznanie subkultur, które charakteryzują się szeroką gamą odcieni i paletą barw. Postrzegane są realnie, więc tak jakie one są w rzeczywistości, wraz ze wszystkimi problemami wynikającymi z ich funkcjonowania w Polsce i na świecie. Oceny realne rzeczywistego kształtu i znaczenia subkultur dla życia mfodych osób nacechowane są dystansem poznawczym, brakiem uprzedzeń ideologicznych, gotowych schematów i stereotypów. Podejście to pozwala dostrzec zarówno nieszkodliwą i przemijającą wraz z wiekiem modę wyróżniania się czymkolwiek z otoczenia, jak też zjawiska groźne społecznie. Do nieszkodliwej mody możemy zaliczyć kulturę młodzieżową nawiązującą do wątków zawsze obecnych w kulturze europejskiej, poszukiwania utopii, harmonijnego bądź hiperaktywnego życia oraz zabawy, śmiechu karnawału. Groźne są natomiast praktyki grup społecznego marginesu, sekt i satanizmu, związane z bezczeszczeniem miejsc kultu religijnego, cmentarzy, poniżaniem godności czbwieka, deprawacją nieletnich, okaleczaniem i mordowaniem przypadkowych osób lub wręcz z mordami rytualnymi.

⁵⁰ libetynizm [franc. < łac.], - ruch we francuskiej kulturze XVII i XVIII wieku, skierowany przeciw religii, ascetycznemu ideałowi życia i tradycyjnej obyczajowości. Filozofia bbertynska nawiązywała do skrajnie hedonistycznego epikureizmu oraz do renesansowego ideału używania życia. Libertynizm intelektualny kładł nacisk na swobodę myśli i jej niezależność od autorytetów religijnych. Stanowił źródło oświeceniowego racjonalizmu i humanizmu, a zarazem immoralizmu. W znaczeniu potocznym libertynizm to praktykowanie i głoszenie niemo-ralności i bezbożności.

140

141

3. NEW AGE⁵¹ - NOWA ERA W DZIEJACH ŚWIATA A WYCHOWANIE

W końcu ubiegłego wieku napłynęło do Polski wiele publikacji zawierających hasfo nowy: nowy człowiek, nowe myślenie, nowa świadomość, nowa religijność, nowe wychowanie. Wszystkie powiązane są z tzw. ruchem Nowej Ery.

Zidentyfikowanie tego ruchu jest bardzo trudne ze względu na brak jakiejkolwiek spójnej teorii fibzoficznej czy doktryny religijnej. Jego propagatorzy skutecznie mieszają pojęcia z różnych dziedzin wiedzy humanistycznej, filozoficznej i teologicznej oraz racjonalnej praktyki społecznej z magią, okułty-zmem, astrologią, medycyną alternatywną, cudownymi kryształami oraz temu podobną banalną i często szkodliwą praktyką.

Nowa Era (New Age - ang.), nazywana też Erą Wodnika, to ruch formalnie zapoczątkowany przez weteranów tzw. kontrkultury lat sześćdziesiątych. Jest to rozwinięcie podstawowych wątków młodzieżowej rebelii tamtych czasów i próba przeniesienia ich w realia schyłku XX w. Ideologowie New Age twierdzą, korzystając z przepowiedni teozofów⁵², że wraz z przesunięciem się punktu wiosennego zrównania dnia z nocą ze znaku Ryb do znaku Wodnika nastąpi kres epoki konfliktów i nastanie era braterstwa wszystkich żyjących istot. Tym samym mają się spełnić główne idee głoszone przez przywódców ruchu, koncentrujące się na radykalnej formule pacyfizmu i obyczajowej tolerancji.

Ruch New Age jest negatywną reakcją na dominację technologii i instrumentalnego traktowania człowieka. Przeciwstawia się jednocześnie współczesnemu pragmatyzmowi i wierze w cywilizacyjny postęp, proponując w zamian zwrócenie się ku mistyce i kultywowaniu idei kosmicznej harmonii. Zabżenia te są podstawą tzw. głębokiej ekologii, formy kultu natury, która stawia przed sobą zadanie gruntownej zmiany świadomości (powszechnej w świecie zachodniej cywilizacji), akceptującej eksploatację dóbr naturalnych i podporządkowanie przyrody interesom człowieka. New Age podważa war-

tości tradycyjnego humanizmu oraz koncepcji religijnych, które przyznają człowiekowi panowanie nad światem. Jest kontrpropozycją wobec oficjalnie działających Kościołów, instytucji naukowych i wychowawczych. Ruch New Age odwraca się od.tradycji judeochrześcijańskiej i całej spuścizny racjonalizmu, afirmując religie i filozofie orientalne (np. buddyzm⁵³, zen⁵⁴, kryszna-ityzm⁵⁵) oraz intuicję jako najwłaściwszy sposób poznawania rzeczywistości. Dlatego przyjmuje inspiracje okultystyczne, gnostyckie, a nawet satanistyczne, choć nie decydują one ostatecznie o profilu New Age. Najważniejsze jest przekonanie o jednakowej wartości wszystkich kultur i usiłowanie, by z całokształtu kulturowego dorobku ludzkości uczynić ideę uniwersalną, możliwą do przyjęcia dla każdego, niezależnie od przynależności etnicznej czy religijnej. Jedna z definicji tego ruchu przedstawiono w tabeli 53.

Tabela 53

Ruch New Age

Ruch New Age miesza pojęcia wiedzy humanistycznej, filozoficznej i teologicznej oraz racjonalnej praktyki społecznej z magią, okultyzmem, astrologią, medycyną alternatywną, nie uznaje żadnych wartości, jest kontrpropozycją wobec oficjalnie działających Kościołów, instytucji naukowych, afirmuje religie i filozofie orientalne, burzy fed społeczny.

Ideologia New Age jest konglomeratem wieki koncepcji filozoficznych, religijnych i naukowych. Jest to klasyczny eklektyzm⁵⁶ myślowy i pseudonau-kowość (np. zainteresowanie astrologią). Jest to nowa terminologia do dawnych, odrzuconych na śmietnik historii tendencji ideologicznych i ruchów społecznych. Jest to odkurzacz, który wciąga wszystkie śmieci wymiecione ze wszystkich wieków. Oprócz popularyzatorów ruchu, takich jak M. Fergusson, F. Capra czy Sh. MacLaine, za duchowych patronów New Age uznaje m.in.

⁵¹ szerzej na ten temat w opracowaniach: A. de LASSUS New Age - nowa religia,
Warszawa 1993; M. GARDNER New Age. Notatki o pograniczu nauki, Łódź 1994.

⁵² teozofowie - członkowie mchu rebgijno-mistycznego, powstafego w XIX wieku na
założeniach wierzeń indyjskich, głoszący możliwość utożsamienia się człowieka z bóstwem
ma drodze łańcucha reinkarnacji, a także ludzie, którzy dla zysku symulują swój rzekomy
kontakt z Bogiem (gr. theos - bóg, sophia - mądrość).

142

⁵³ buddyzm - religia azjatycka głosząca możliwość reinkarnacji do tzw. nirwany.

⁵⁴ zen - japońska odmiana buddyzmu.

⁶ krisznaityzm - wyznawanie jednego z bohaterów mitologii indyjskiej, wojownika i filozofa, ubóstwianego jako ósme wcielenie boga Wisznu.

⁵⁶ eklektyzm - tworzenie jednej niespójnej teorii z nie pasujących do siebie elementów (teorii, tez, pojęć filozoficznych), zapożyczonych z różnych epok, a także niesamodzielna twórczość artystyczna (kompiiatorstwo).

143

filozofa J. Krishnamurtiego, psychologa C.G. Junga, twórcę antropozofii R. Steinera. pisarza A. Huxleya. Oprócz licznych sekt religijnych i ruchów kultowych wpisujących się w mozaikę New Age, jego idee realizują ruchy ekologiczne, proetniczne (np. polskie Towarzystwo Przyjaciół Indian), posthi-pisowskie (np. wspólnota Rainbow Family) i grupy artystyczne, zwłaszcza muzyczne, wykorzystujące w swojej twórczości elementy rozmaitych, nierzadko rekonstruowanych, folklorów (np. grupa Popol Vuh, wykonująca muzykę do filmów W. Herzoga, lub polskie zespoły, takie jak Osjan i Kwartet Jorgi). Przytoczona Esta zwolenników New Age świadczy o tym, że nie ma i nie może tu być spójnej ideologii, jedyne co łączy tę grupę to zaprzeczenie aksjologii, prowadzące do upadku człowieczeństwa. Zfo często ma pozory atrakcyjności. Niektóre praktyki okultystyczne Nwe Age (wykorzystanie tablic ouija, seanse spirytystyczne, karty tarot⁵⁷, telepatia, itp.) pociągają młodzież jako przeżycie niosące dreszcz emocji. Niestety, powodują one głębokie urazy psychiczne i lęki. Seanse te oraz przepowiednie jasnowidzów i wróżek stają się zwykle bagażem prześladującym człowieka przez wiele lat.

tradycji. Na jej określenie używano sbwa hairesis, które początkowo dotyczyło szkół prowadzonych przez niezależnych nauczycieli o wysokim autorytecie. Później nabrało pejoratywnego znaczenia i odnosiło się do ludzi sprzeciwiających się powszechnie przyjętym prawom. W Nowym Testamencie znajdują się ostrzeżenia przed hairesis, gdzie terminem tym określa się grupy chrześcijan wiążących się ze szkołami filozoficznymi lub żydowskie ruchy przeciwne chrześcijaństwu, a także wszystkie grupy odłączone w swej nauce od chrześcijaństwa.

Obecnie jest to termin pejoratywny na oznaczenie grupy wyznaniowej, która oddzieliła się od macierzystej organizacji kościelnej dla zaznaczenia swojej odrębności w kwestiach doktryny, liturgii i organizacji wspólnoty religijnej. Sekta tworzy nową wspólnotę wyznaniową, często o cechach ekskluzy-wizmu. W religioznawstwie termin sekta oznacza najczęściej grupę religijną w obrębie danej religii, różniącą się od innych grup swoistymi praktykami religijnymi oraz swoistym doborem pism kanonicznych z bogatej spuścizny tradycji religijnej, np. sekty buddyzmu chińskiego, japońskiego i koreańskiego w obrębie buddyzmu. Z tego kręgu kulturowego czerpie aspiracje większość sekt działających w Polsce. Jedną z możliwych definicji sekty zamieszczono w tabeli 54.

4. SEKTY

Słowo sekta wywodzi się od łacińskiego słowa secta i stów pokrewnych sequor lub sectare. Pierwsze z nich oznacza styl życia, zwłaszcza naśladujący mistrza, a dwa następne oznaczają odpowiednio iść za kimś, naśladować kogoś oraz odciąć się od kogoś. Można więc wnioskować, że sekciarz to człowiek idący za swym nauczycielem, mistrzem duchowym lub który odcina się od jakiejś pierwotnej nauki.

Historia sekt ma swe początki w rabinistycznym judaizmie. Mianem tym określano ruchy i odłamy religijne, które sprzeciwiały się aktualnie głoszonej

⁶⁷ karty tarot - popularna w Europie, zwłaszcza w okresie odrodzenia, gra w karty, do której używano taHi złożonej z 56 (tarot włoski) lub 32 (tarot austriacki) kart podobnych do tradycyjnych oraz 22 specjalnych kart atutowych, stosowanych także do stawiania kabały; w Polsce zyskała znikome i późne (XIX w.) zainteresowanie; symbolika znaków i wizerunków na kartach tarot włoskiego, zwanych arkanami, wiąże się ze średniowieczną mistyką i wiedzą ezoteryczną (tajemną); studiowanie symboliki i magicznych znaczeń kart tarot jest od kilkudziesięciu lat popularną dziedziną okultyzmu.

Tabela 54

Sekty

Sektami nazywamy grupy wyznaniowe odłączone od macierzystych wspólnot na zasadzie negacji doktryny, liturgii i hierarchii, inspirowane są kultami Dalekiego Wschodu, wykorzystują, uzależniają, krzywdzą i demoralizują młodzież, prowadzą do destrukcji ładu społecznego.

Z raportów o zagrożeniach wynikających z rozwoju sekt, rozmiarów HIV - AIDS i narkomanii, sporządzanych na doraźne zamówienia rządu i sejmu w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, dowiadujemy się o masowym rozwoju sekt, destrukcji ładu publicznego oraz demoralizacji i uzależnieniu mentalnym młodzieży. Raporty te, uznawane przez sceptyków za przesadzone, mówią o 150 nowych rodzajach sekt, które nakłaniają do prostytucji, handlu organami, narkomanii i stosują tzw. pranie mózgu. Destrukcyjną rolę sekt w społecznym środowisku i ich oddziaływania przedstawiono w tabeli 55. Destrukcyjna rola sekt przejawia się przede wszystkim w stosowaniu wyrafinowanych i głęboko nieetycznych metod i technik manipulacji w celu

144

145

pozyskania członków, narzucania im określonych stereotypów reakcji psychicznych, kontroli ich myśH, uczuć i zachowań, a także kształtowania bezwzględnego posłuszeństwa, uzależniając ich zarówno w sferze materialnej jak i duchowej. Potencjalnym członkom nie ujawnia się pełnej informacji o działalności sekty, stopniowo wmawia się im, że głoszone przez sektę poglądy są jedynie słuszne. Dla osiągnięcia zamierzonego skutku niszczone są więzi rodzinne i społeczne adeptów, wyłudzany jest ich majątek (np. przez sekty Niebo i Rodzina).

Tabela 55

Destrukcyjna rola sekt

Sposoby dziafania	Charakterystyka
Nieetyczne metody werbunku	Stosowanie metod i technik manipulacji, narzucanie stereotypów reakcji psychicznych, kontrola myśli, uczuć i zachowań, uzależnianie materialne i duchowe, nie ujawnianie pełnej informacji o ddafelności sekty, niszczenie więzi rodzinnych i społecznych, wyłudzanie majątku.
Wykorzystywanie seksualne	Wykorzystywanie seksualne członków grupy, w tym dzieci, oraz przymuszanie do prostytucji, produkcji filmów pornograficznych, żebractwa i kwestowania na rzecz gru- py-
Zmuszanie do wyczerpującej pracy	Zmuszanie do ciężkiej pracy fizycznej, zazwyczaj połączone z ograniczaniem snu i wartości energetycznej posiłków.
Stosowanie środków odurzających	Osiąganie pełnego podporządkowanie przywódcy poprzez stosowanie w czasie rytuałów środków halucynogennych i narkotyków.
Stosowanie medytacji na wyczerpanie	Ukierunkowywanie medytacji, nauki i modłów na wyczerpanie fizyczne i psychiczne w celu ekonomicznego i psychicznego uzależnienia od wspólnoty.
Wywoływanie chorób depresyjnych	Restrykcyjne reagowanie (zastraszanie, grożenie śmiercią) w przypadkach prób zerwania więzi z sektą, prowadzące do stanów depresyjno-lękowych i chorób psychosomatycznych członków grupy.
Pozbawianie opieki lekarskiej	Pozbawienie członków grupy wfetśdwej opieki lekarskiej w wyniku izolowania ich od otoczenia, w tym utrudnianie kontaktów ze służbą medyczną.
Uprowadzanie dzieci członków sekty	Praktykowanie odbierania rodzicom ich dzieci i uprowadzanie ich przez przywódców grup sekt (guru).

Inne negatywne skutki oddziaływania sekt na młodzież to: 1) członkowie grupy są zwykle wykorzystywani seksualnie przez przywódców sekty i innych uprzywilejowanych członków, wykorzystywane seksualnie są również dzieci, które na równi z dorosłymi są przymuszane do prostytucji, produkcji filmów pornograficznych, żebractwa i kwestowania na rzecz grupy (np. Hare Krysz-na), 2) członków grupy zmusza się nagminnie do ciężkiej pracy fizycznej, jednocześnie ogranicza się im czas snu i wartość energetyczną posiłków,

w czasie rytuałów stosowane są zwykle środki halucynogenne i narkotyki,
medytacje, nauki i modły ukierunkowywane są przez przywódcę sekty na
wyczerpanie fizyczne i psychiczne członków grupy w celu ekonomicznego
i psychicznego uzależnienia ich od wspólnoty, 5) członkowie grupy doprowa
dzani są do stanów depresyjno-lękowych i chorób psychosomatycznych na
skutek restrykcyjnych reakcji (zastraszanie, grożenie śmiercią) ze strony kie
rowników i innych uprzywilejowanych członków grupy w przypadkach prób
zerwania więzi z sektą i innych objawów nieposłuszeństwa, 6) sekta maksy
malnie izoluje się od świata zewnętrznego, co w licznych przypadkach chorób
pozbawia członków grupy właściwej opieki lekarskiej, 7) uprowadzanie przez
przywódców grup sektowych (guru) dzieci (np. założyciel sekty Niebo Bogdan
Kacmajor).

Według szefa brytyjskiej filii Dialogeentre (grupy zajmującej się pomocą byłym członkom sekt) Christiana Czurko, definicja sekty zawiera cztery podstawowe elementy pokrywające się częściowo z wymienionymi negatywnymi skutkami jej działalności: 1) członków werbuje się bez udzielania im ścisłych informacji o sekcie, 2) u adeptów wyrabia się przekonanie o błędności i niesłuszności wszelkich innych postaw i poglądów, 3) przywódca czerpie korzyści materialne z tytułu posiadania członków, bądź bezpośrednio przez zagarnięcie ich pieniędzy, bądź pośrednio zmuszając ich do pracy bez wynagrodzenia lub za bardzo nędzne wynagrodzenie, 4) działalności sekty nieodłącznie towarzyszy krzywdzenie ludzi (członków sekty, ich rodzin i przyjaciół).

Pod koniec XX wieku w środkach masowego przekazu dość często pojawiały się doniesienia o wzmożonej aktywności sekt w wielu krajach europejskich, w tym w Polsce. Tylko w 1995 roku ukazało się kilkanaście artykułów prasowych autorstwa osób związanych z kościołem katolickim, wskazujących na zagrożenia wypływające z rozwoju sekt. Zaniepokojenie tym zjawiskiem wykazują także środowiska nie związane z kościołem⁵⁸.

⁵⁸ Shuo Polskie z 14-15.01.1995 i Kurier Polski z 14.03.1995.

146

147

Wielokrotnie potwierdzono związek rozwoju sekt z pluralizmem kulturowym. Świadczy o tym np. rozwój sekt wokół tzw. ruchu alternatywnego końca lat pięćdziesiątych⁵⁹. Ówcześni propagatorzy anfykultury, kontrkultu-ry. subkultury, a według Carla Bemsteina kultury idiotów, sięgali po tradycje pozachrześcijańskie - religie azjatyckie: buddyzm, zen, a także tradycje religij-no-filozoficzne związane z praktykami szamanistrcznymi, erotyzmem religijnym, bałwochwalstwem i innymi wynaturzeniami, np. tantryzm⁶⁰. Ruch hip-pisowski lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku opowiedział się za subiektywnością i samodzielnym poszukiwaniem nowych form życia wspólnotowego. Hippisi głosili psychodeliczną rewolucję światową, a w narkotykach widzieli religię dwudziestego pierwszego wieku. Położyli zatem podwaliny pod sekty i destrukcyjne kulty. W latach siedemdziesiątych ub. wieku pojawiły się młodzieżowe alternatywy religijne sięgające do dawnych kultów pogańskich, mistycyzmu Wschodu i tradycji Zachodu.

Z badań przeprowadzonych przez CBOS nad społecznym poczuciem zagrożenia ze strony sekt wynika, że 96% badanych Polaków powyżej piętnastego roku życia do sekt zalicza satanistów, 28% - wyznawców Hare Kryszna, 19% - Świadków Jehowy, 8% - Zielonoświątkowców i 5% -Mariawitów. Na zagrożenie płynące z rozwoju sekt wskazują różne grupy społeczne, mimo nikłej znajomości tego zjawiska. Na przykład w opiniotwórczej grupie społecznej jaką stanowią profesorowie wyższych uczelni ponad 50% ankietowanych wykazało zaniepokojenie zgubnymi skutkami rozwoju w Polsce sekt i opowiedziało się za prawnym ograniczeniem ich działalności.

^w Andrzej Zwohński, Anatomia sekty, Kraków 1996.

⁶⁰ tantryzm - kierunek religijno-filozoficzny, w tradycji indyjskiej wskazujący bezpośrednie związki z praktykami szamanistycznymi, erotyzmem religijnym i oddawaniem czci Bogini-Matce. Teksty tantryckie (tantry) zalecają ćwiczenia jogiczne oraz udział w sekretnych rytuałach opartych treściowo i formalnie na paradoksie (metaforyka astrobgiczno-alchernicz-na, odwracanie ról płci, zakazane zachowania: picie alkoholu, spożywanie mięsa, ryb i prażonego ziarna, stosunki seksualne z dziewczętami z kast niedotykalnych, odgrywającymi role bogini Sakti). Już od schyłku I tysiąclecia tantryzm postrzegany jako negacja norm systemu wamowo-kastowego, był atakowany przez ortodoksje bramińską. Dla islamu i chrześcijaństwa erotyczna symbolika tantryzmu była nie do przyjęcia jako przykład wynaturzeń bałwochwalstwa.

148

5. PROBLEMY EGZYSTENCJALNE DZIECI UUCY

Pojęcie i zjawisko dzieci ulicy pojawiło się we wczesnej fazie uprzemysłowienia, kiedy rozwijający się przemysł ściągał do miast rodziny poszukujące lepszych warunków egzystencji. Udawało się nielicznym, większość z nich żyła w enklawach biedy na marginesie wielkich miast. Dzieci tych rodzin żyły dosłownie na ulicy utrzymując się z pracy ponad siły, opłacani znacznie mniej niż dorośli, z dorywczych zajęć, żebractwa, drobnych kradzieży. Zjawisko to występuje i we współczesnych społeczeństwach, bez względu na ich poziom rozwoju, ustrój, warunki geograficzne i kulturowe. W obecnej postaci, ze względu na stopień nasilenia, rozmiary i destrukcyjne konsekwencje dla indywidualnego i społecznego rozwoju dzieci stanowi jeden z najważniejszych problemów i wyzwań w skali światowej. Funkcje wychowawcze tych dzieci przejmuje ulica, podwórko, pobliski plac - miejsca, w których dzieci niemal cały czas spędzają poza domem.

Wyróżnia się następujące sytuacje rozwoju omawianego zjawiska: 1) dysfunkcjonalna rodzina, 2) odrzucenie przez rodzinę, 3) niepowodzenia szkolne, 4) ubóstwo, 5) skłonności osobnicze (tabela 56).

Rodzina dysfunkcjonalna nie zapewnia dzieciom poczucia bezpieczeństwa, mifości i więzi emocjonalnej. Dzieci wychowują się wśród awantur i pijaństwa, są osamotnione, często głodne, doświadczają przemocy i agresji ze strony osób najbliższych. Na ulicy czują się bezpieczniej niż w domu.

Odrzucenie przez rodzinę może dotyczyć dzieci z rodzin o różnej pozycji społecznej i różnym statusie materialnym. Są to dzieci, które nie spełniają oczekiwań rodziców: ustalonych przez nich projektów i wzorców. Rodzice nie mają lub nie chcą mieć dla nich czasu. Dzieci te mogą być dobrze ubrane i nakarmione, mieć drogie zabawki i sprzęt sportowy, ale brakuje im emocjonalnej więzi z rodzicami. Szukają więc samorealizacji poza domem, na ulicy.

Dzieci doznające niepowodzeń szkolnych, mniej sprawne intelektualnie od swoich rówieśników, źle czują się w szkolnych kręgach rówieśniczych. Często zachowują się agresywnie z powodu eliminowania ich ze środowiska szkolnego i nieumiejętności korzystania z innej możliwości zorganizowania życia. Stają się dziećmi ulicy, wśród których obowiązują inrje niż w szkole standardy intelektualne, wymagania i oceny postępowania.

Zdecydowana większość dzieci ulicy pochodzi z rodzin ubogich, bezrobotnych, o niskim poziomie wykształcenia, często dotkniętych chorobą, alkoholizmem lub trwałym kalectwem. Część tych dzieci pochodzi z rodzin rozbitych, związków kohabitacyjnych i pozamałżeńskich, a także niepełnych -samotnych matek (ojców). Dla dzieci doświadczających biedy i ubóstwa ulica

149

jest nie tyle terenem zabaw i spotkań z rówieśnikami, co miejscem pracy, zdobywania pożywienia, pieniędzy i schronieniem.

Tabela

Przyczyny rozwoju zjawiska dzieci ulicy we współczesnych społeczeństwach

Charakterystyka	Rodzaj przyczyny
Dysfunkcjonalna rodzina	Brak w rodzinie poczucia bezpieczeństwa, miłości i więzi emocjonalnej, panuje atmosfera awantur i pijaństwa. Dzieci są osamotnione, często głodne, doświadczają przemocy i agresji, na ulicy czują się bezpieczniej niż w domu.
Odrzucenie przez rodzinę	Dzieci nie spełniają oczekiwań rodziców: ustalonych przez nich projektów i wzorców. Rodzice nie mają lub nie chcą mieć dla nich czasu, brakuje dzieciom emocjonalnej więzi z rodzicami.
Niepowodzenia szkolne	Dzieci mniej sprawne intelektualnie źle czują się w szkolnych kręgach rówieśniczych, eliminowane ze środowiska szkolnego stają się dziećmi ulicy, gdzie są inne wymagania i oceny postępowania.
Ubóstwo	Brak środków do życia, choroby, alkoholizm lub trwałe kalectwo w rodzinie, a także rodziny niepełne i sieroctwo powodują, że dzieci w domu doświadczają biedy i ubóstwa, a ulica jest dla nich miejscem pracy, zdobywania pożywienia, pieniędzy i schronieniem.
Skłonności osobnicze	Dzieci, które lubią przestrzeń i niezależność, nie poddają się rygorom wychowawczym, mają skłonność do włóczęgostwa, uciekają do rówieśników na ulicy przed instytucjami zdominowanymi przez dorosłych.

bieda. Ludziom bogacącym się wobec ubożenia innych wspominanie

0 otaczającej ich biedzie psuje dobre samopoczucie i wywołuje lęk przed
możliwością własnego upadku. Liberalne autorytety ekonomiczne i dysponen
ci globalnych lokat kapitału wmawiają rządom postkomunistycznym Europy
Środkowej, że wycofanie odziedziczonych po poprzednim reżimie gwarancji
socjalnych jest warunkiem przyjęcia do rodziny wolnych narodów. Jaka jest
zatem sytuacja w tej rodzime?

W Stanach Zjednoczonych AP w ciągu ostatniego dwudziestolecia ubiegłego wieku powiększył się rozziew pomiędzy bogactwem i biedą. Dochód rodzin najbogatszych wzrósł o 22%, a najbiedniejszych spadł o 21%. Ocenia się, że w rezultacie przeprowadzonej niedawno drakońskiej redukcji świadczeń socjalnych, w bieżącym dziesięcioleciu liczba dzieci amerykańskich dorastających w nędzy sięgnie od dwóch do pięciu milionów.

Znacznie gorzej jest w bogatej części Europy - w krajach Unii Europejskiej, gdzie w końcu ubiegfego stulecia, według ostrożnych i najprawdopodobniej zaniżonych kalkulacji, wśród jej obywateli znajdowało się trzy miliony ludzi bez dachu nad głową, 20 milionów na stafe wyeksmitowanych z rynku pracy

1 30 milionów wegetujących poniżej oficjalnie uznanego progu ubóstwa.

Podobnych danych o najbogatszych krajach świata dostarcza Raport Inno-centi (UNICEF)⁶¹. Wskazuje, że w 23 najbogatszych krajach świata wskaźniki ubóstwa wśród dzieci kształtują się od 3 do 25%. Oznacza to, że co szóste dziecko w tych krajach żyje w ubóstwie. Dotyczy to szacunkowo 47 milionów dzieci w państwach OECD⁶². Dane te odzwierciedlają niepotrzebne cierpienie i deprawację tak wielkiej rzeszy dzieci oraz zaprzeczenie w praktyce idei równych szans i Konwencji Praw Dziecka, hałaśliwie propagowanych w tych najzamożniejszych krajach świata.

W książce Dzieci ulicy, wydanej w 1901 roku, Janusz Korczak przedstawił sytuację dzieci polskich pod zaborem rosyjskim. Niewypowiedzianą nędzę,

Określoną grupę dzieci ulicy stanowią również te, które lubią przestrzeń i niezależność, nie poddają się rygorom wychowawczym, mają skłonność do włóczęgostwa. Wolny czas najchętniej spędzają poza domem i poza szkołą, na ulicy. Uciekają do rówieśników przed instytucjami zdominowanymi przez dorosłych. Chociaż ze wzrostem biedy spotykamy się codziennie nawet w najbogatszych państwach zachodnioeuropejskich, to problem biedy jest minimalizowany lub przemilczany. Bolesne i wstydliwe jest samo przyznanie się, że w otoczeniu wzrastającego dobrobytu wzrasta i rozprzestrzenia się

150

⁶¹ UNICEF - Międzynarodowy Fundusz Narodów Zjednoczonych Doraźnej Pomocy
Dzieciom (ang. United Nations International Children's Emergency Fund), agencja powo
łana w 1946 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ jako organ pomocniczy ONZ. UNICEF
działa na rzecz podnoszenia stanu zdrowotności, wyżywienia i warunków życia dzieci na
świecie, głównie w krajach ekonomicznie słabo rozwiniętych, a także (od 1958) w zakresie
pomocy socjalnej dzieciom i ich rodzinom.

⁶² OECD - Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organization for
Economic Cooperation and Deoelopment). Powstała na mocy konwencji z 1960, która
weszła w życie w 1961; siedziba w Paryżu; założona przez 17 państw zachodnioeuropej
skich i Turcje oraz Kanadę i Stany Zjednoczone.

151

głód, przestępczość dzieci z Powiśla. Starego Miasta i Ochoty. Dzieci opuszczonych, upokorzonych, wyzyskiwanych, deprawowanych i maltretowanych. Pierwsza wojna światowa zwielokrotniła w Polsce nędzę w wyniku ogromnych zniszczeń i strat ludzkich. W okresie międzywojennym wśród dzieci ulicy byb wiele sierot. Bieda w rodzinach zmuszała dziesięcio - jedenastoletnie dzieci do podejmowania prac zarobkowych, obnośnego handlu, sprzedaży gazet, a także żebraniny i kradzieży. W czasach realnego socjalizmu bieda stanowiła temat zakazany. Oficjalnie problemy biedy i dzieci ulicy, podobnie jak alkoholizmu i prostytucji, nie istniały, choć były widoczne gołym okiem i wszechogarniające. W dotkliwym niedostatku materialnym i umysłowym zniewoleniu żyła zdecydowana większość społeczeństwa, a we względnym luksusie tylko niewielka grupa dygnitarzy partyjnych i państwowych.

Po zmianie ustroju bieda nie znikła. Względny luksus nielicznych zmienił się w prawdziwy, części społeczeństwa sytuacja materialna nieco poprawiła się, ale jednocześnie do końca 2003 roku powstało 18% bezrobocie (ponad 3,5 miliona). Oznacza to, że około siedem milionów dzieci żyje w rodzinach pozbawionych środków utrzymania. Frustracja dorosłych odbija się na dzieciach. Dzieci z enklaw ubóstwa III RP odwzorowują losy swoich przodków sprzed 100 lat i II RP. Szukają sezonowych zajęć u nowych właścicieli ziemskich - nabywców majątków dawnych PGR-ów. Dzieci w mieście też pracują, aby pomóc przetrwać rodzinie - myją samochody, żebrzą, zbierają makulaturę, butelki, handlują. Biedne dzieci mają trudności w szkole. Stygma-tyzowane są nie tyko jako brudne ale i głupie. Szkoły często bez uzasadnienia kierują ich do szkół specjalnych. W rodzinach niepełnych kilkunastoletni chłopcy rzucają szkołę i przejmują na siebie obowiązek utrzymania bezrobotnej matki i młodszego rodzeństwa. Radzą sobie jak potrafią - jedni zarabiają, inni kradną, jeszcze inni wchodzą do grup przestępczych, wabieni perspektywą bezkarności małoletnich.

Efekty tej sytuacji są alarmujące. Na koniec XX wieku odnotowano dynamiczny wzrost liczby różnego rodzaju zachowań dewiacyjnych wśród dzieci i młodzieży. Bez pomocy społeczeństwa, zdobycia wykształcenia, zawodu, dzieci te nie mają żadnych perspektyw życiowych. Dlatego problemy dzieci ulicy powinny być przedmiotem publicznej debaty i skutecznie rozwiązane. Bez wrażliwości społecznej i pomocy z zewnątrz biedne dzieci nie wydostaną się z zaklętego kręgu biedy.

6. PRÓBY WYJAŚNIENIA PRZYCZYN PRZEMOCY I AGRESJI

Przyczyny powstawania dewiacji i patologii przejawiających się w zachowaniach agresywnych i stosowaniu przemocy trudno jest jednoznacznie wyjaśnić. Nie możemy bowiem pojąć irracjonalnego bestialstwa. Często zadajemy sobie pytanie: skąd u młodzieży tyle złości, skąd ta krwiożerczość?

Wyjaśnianie zjawiska brutalnych zachowań w tłumie, głównie podczas imprez sportowych, doczekało się kilku teorii socjologicznych. Główne to teorie: konwergencyjna, zarazi/, normatywna i wartości towarzyszących. Scharakteryzowano je krótko w tabeli 57.

Tabela 57 Teorie dotyczące przyczyn agresywnych zachowań w tłumie

Teoria	Charakterystyka
Konwergencyjna	Grupę ludzi o wspólnych przekonaniach można łatwo pobudzić do agresji po wpływem nieoczekiwanych wypadków, zwłaszcza przez charyzmatycznych liderów.
Zarazy	Jednostka znajdująca się w anonimowym tłumie podlega procesom wzajemnej stymulacji, powodowana tzw. instynktem stada.
Normatywna	W tłumie nawet zachowanie naganne, chwilowo może stać się obowiązującą normą wszystkich zgromadzonych pod wpływem dominującego w danej chwili nastroju.
Wartości towarzyszących	Kilka rzeczywistych lub urojonych antagonizmów, sumując się stopniowo, w pewnym momencie osiągają punkt krytyczny, powodując wybuch.

Teoria konwergencyjna⁶³ mówi o tym, że jeśli ludzie o wspólnych przekonaniach znajdują się razem, to można ich łatwo pobudzić do aktywności po wpływem nieoczekiwanych wypadków. Łączy się ją często z teorią występowania agresji jako wyniku frustracji. Zachowania agresywne są często stymulowane przez charyzmatycznych liderów.

Teoria zarazy mówi, że jednostka znajdująca się w anonimowym tłumie podlega procesom wzajemnej stymulacji, wpada w stan hipnotycznego podniecenia, jej zachowanie powodowane jest tzw. instynktem stada.

⁶³ konwergencja - zbieżność.

152

153

Teoria normatywna twierdzi, że w heterogenicznym tłumie określone zachowanie, nawet naganne, chwilowo może stać się obowiązującą normą wszystkich zgromadzonych pod wpływem dominującego w danej chwili nastroju. Kiedy następuje rozproszenie się tłumu, specyficzne normy wspólnotowego zrozumienia i krótkotrwałej tożsamości przestają obowiązywać.

Teoria wartości towarzyszących, lub inaczej wartości dodanych, zakłada istnienie kilku rzeczywistych lub urojonych antagonizmów, które sumując się stopniowo w czasie trwania zawodów sportowych w pewnym momencie osiągają punkt krytyczny, powodując wybuch. Mogą to być ukryte antagonizmy, niechęci i urazy, sposób sędziowania, brutalna gra przeciwników, stronnicze komentowanie przez dziennikarzy, frustracja z przegrania decydującego meczu, itp.

Rozwój dewiacji, patologii społecznych i wiążących się z nimi agresywnych zachowań jednostek i grup usiłują objaśnić teoria naznaczenia społecznego i teoria biochemiczna, których krótka charakterystyka przedstawiona jest w tabeli 58.

Tabela 58 Teorie dotyczące przyczyn dewiacji i patologii społecznych

Teoria	Charakterystyka
Naznaczenia społecznego	Dewiacja nie jest cechą czynu popełnionego przez daną osobę lecz skutkiem zastosowania przez innych pewnych reguł i sankcji wobec dewianta.
Biochemiczna	Skłonności do agresji mają ludzie o niskim poziomie w organizmie serotoniny (substancji służącej jako przekaźnik nerwowy), łatwiej wpadają w stany depresyjne, są bardziej skłonni do złości i agresji od ludzi o poziomie wyższym.

Teoria naznaczenia społecznego {labelling theory) w dość swoisty sposób próbuje wyjaśnić rozwój patologii społecznych. Interesuje się ona specyficznie rozumianym wpływem czynników społecznych na rozwój wszelkich patologii. Teoria ta niezwykle zaskakująco i przewrotnie tłumaczy powstawanie fenomenów patologii społecznych określanych jako dewiacje, do których zaliczamy również przemoc i agresję. Zgodnie z teorią naznaczenia społecznego, dewiacja nie jest cechą czynu popełnionego przez daną osobę lecz skutkiem zastosowania przez innych pewnych reguł i sankcji wobec dewianta. Zatem

154

dewiant to ten, któremu ta etykieta została skutecznie przylepiona, a dewiacja to zachowanie, które ludzie tak nazwali. Tak więc według tej karkołomnej teorii, zachowanie staje się dewiacyjne z chwilą określenia go przez otoczenie jako takie, przestępczość nie jest cechą czynu, lecz konsekwencją zastosowania przez innych sankcji wobec dokonującej go jednostki. Etykietek służących do stygmatyzacji różnych kategorii dewiantów może dostarczać np. kodeks karny, są one również wytworem wszelkich uprzedzeń, stereotypów, itp. Czynniki kontroli społecznej, oficjalnej i nieoficjalnej, powszechnie uważane jako czynniki zaradcze przeciw wszelkim patologiom, traktowane są przez teorię naznaczenia społecznego jako ich główna przyczyna, jako czynniki generujące agresję i przemoc.

Koncepcja swoiście pojmowanej społecznej kreacji dewiacji zawarta w tej teorii odwraca uwagę od analizy samych uwarunkowań dewiacyjnych postępków, kierując ją ku wadliwej destruktywnej socjalizacji jednostki. Ktoś uznany za dewianta zaczyna postępować zgodnie ze swą definicją, przypisaną mu rolą, dopuszczając się dalszych występków. Symboliczne oznaczenie dewianta ma rzekomo powodować zmianę w jego obrazie samego siebie, a fakt dewiacji ma stać się centralnym motywem życiowego losu danej jednostki. Faktyczne przyczyny popełnienia dewiacyjnych postępków pozostają poza zakresem zainteresowania teorii naznaczenia społecznego, choć powszechnie wiadomo, że wbśnie w tej sferze tkwią korzenie występowania negatywnych społecznie zjawisk. Rażącym uproszczeniem jest sugestia, iż źródło przestępstwa tkwi w tym, że to lub inne zachowanie zostaje za przestępstwo uznane.

W teorii tej istnieją jednak granice nonsensu. Otóż wiadomo, że jeśli ktoś raz wejdzie w kolizję z prawem, to trudno mu powrócić na drogą cnoty i pozbyć się etykiety przestępcy. Po pierwsze dlatego, że w zakładzie karnym głębiej wnika w środowisko przestępcze, a po drugie także dlatego, że stracił dobrą opinię w środowisku i przestaje dbać o swój wizerunek. Ta właśnie sytuacja stwarza iluzję prawdopodobieństwa dla z gruntu fałszywej teorii naznaczenia społecznego.

Wysuwana jest też biochemiczna teoria przestępczości. Otóż według zwolenników tej teorii, biochemia mózgu decyduje o agresji człowieka. Wskazuje się, że skłonności do agresji mają ludzie o niskim poziomie w organizmie serotoniny - substancji służącej jako przekaźnik nerwowy. Stwierdzono, że ludzie o niskim poziomie tej substancji łatwiej wpadają w stany depresyjne, są bardziej skłonni do złości i agresji od ludzi o poziomie wyższym.

Teorie te wyjaśniają wiele konkretnych przypadków zachowań brutalnych związanych m.in. z zawodami sportowymi lecz nie dotykają istoty problemu. Nie uzyskujemy odpowiedzi na pytanie: Dlaczego zjawisko brutalnych zacho-

155

wań nabrało takich rozmiarów i dlaczego ciągle rośnie liczba podobnych ekscesów?

Zadowalającą odpowiedź na to pytanie można uzyskać dopiero po uświadomieniu sobie jego uwarunkowań ogólną sytuacją polityczną, społeczną, gospodarczą, poziomem kultury i zbiorowej świadomości na świecie, w Europie i w Polsce. Społeczne, polityczne, gospodarcze i inne uwarunkowania rozwoju negatywnych zjawisk społecznych, w szczególności dewiacji i patologii, scharakteryzowano w tabeli 59.

Doniesienia policyjne i dziennikarskie oraz niektórzy socjolodzy jako przyczynę agresji i przemocy wskazują także na łatwość dostępu dzieci i młodzieży do alkoholu i narkotyków, ich niedostosowanie społeczne, niekorzystne stosunki w rodzinach, a także ubożenie społeczeństwa, niepowodzenia szkolne, słabość i nieskuteczność działalności organizacji młodzieżowych, zbyt powierzchowne oddziaływanie Kościoła. Na dalszych miejscach wymienia się niekorzystny wpływ mediów oraz brak bazy i wzorców atrakcyjnego spędzania czasu wolnego.

Alkohol i narkotyki zwiększają na ogół przestępczość, ale są to przyczyny drugorzędne. Wśród bowiem wymienionej w raporcie policyjnym liczby zatrzymanych w 1997 roku 47 000 młodocianych przestępców tylko tyko 4300 było pod wpływem alkoholu, a 237 narkomanów.

Niektórzy twierdzą, że przyczyna tkwi w poczuciu bezkarności przestępców. Wskazuje się na nienależyte funkcjonowanie sądów i prokuratur, łagodne kary, zwalnianie przedterminowe osądzonych. Zwalnianie od kary na zasadzie małej szkodliwości społecznej czynu przestępczego stwarza coraz szerszy margines czynów niekaralnych.

Według psychologów, którzy są chyba najbliżsi prawdy, młodzi przestępcy są produktem społecznego zachwiania wzorców. Prawdziwa przyczyna tkwi w nieumiejętności pożytecznego wykorzystania nadmiaru czasu wolnego oraz przystosowania się do nowych realiów politycznych i gospodarczych. Problem polega na pojawieniu się w ostatnim dziesięcioleciu ogromnej liczby tzw. młodzieży nie zagospodarowanej. Młode pokolenie wchodząc w życie nie znajduje pracy, powiększa rzesze bezrobotnych, czuje się niepotrzebne i sfrustrowane. Frustracja nie jest jedynym źródłem agresji. Rodzi ją również rynek i każda konkurencyjna relacja. Przyzwyczailiśmy się już do tego, że w warunkach konkurencji sukces jednego jest równoznaczny z niepowodzeniem kilku innych. Popularna staje się filozofia życiowa, że rywala, konkurenta trzeba zlikwidować Brutalizacja zachowań dzieci i młodzieży jest konsekwencją konfliktów społecznych, nieładu moralnego i brutalizacji świata dorosłych. Są nimi opresje, które ponad półwiecze nękały nasze społeczeństwo, a obec-

156

nie towarzyszą przekształceniom ustrojowym - gwałtownym zmianom systemów własności. W sytuacjach takich ujawniają się konflikty interesów indywidualnych i grupowych, zróżnicowanie majątkowe, sprzeczności, podziały i wrogość, co przynosi przemoc i agresję. Z praktyki społecznej wyeliminowana została współpraca za przyczyną wzajemnego wykluczenia się celów grupowych. Jej miejsce zajmuje współzawodnictwo i walka oraz wrogość i nienawiść

Tabela59

Niektóre uwarunkowania agresji i patologii społecznej młodego pokolenia Polaków

Uwarunkowania	Charakterystyka
Niedostateczne zabezpieczenia społeczne przed deprawacją mfodzieży	Łatwość dostępu dzieci i młodzieży do alkoholu i narkotyków, niekorzystne stosunki w rodzinach, mała skuteczność oddziaływania organizacji młodzieżowych i Kościoła, niekorzystny wpływ mediów oraz brak bazy i wzorców atrakcyjnego spędzania czasu wolnego.
Poczucie bezkarności przestępców	Stwarzanie coraz szerszego marginesu czynów niekaralnych, nienależyte funkcjonowanie sadów i prokuratur, łagodne kary, zwalnianie przedterminowe osądzonych, zwalnianie od kary na zasadzie małej szkodliwości społecznej czynu przestępczego.
Nowe realia gospodarcze	Nieumiejętności przystosowania się do nowych realiów gospodarczych, bezrobocie, zdezorientowanie, zagubienie i życiowe zatracenie, przeciążenie i zagrożenie egzystencji spowodowane ideologią wolnej gry sił ekonomicznych, nasilanie się zróżnicowania ekonomicznego ludzi.
Nowe realia społeczne	Rozpad więzi sąsiedzkich i wspólnotowych, wartości i przekonania kulturowe stają się odległe i abstrakcyjne, mnożą się rynki na których można kupić i sprzedać niemal wszystko, ruguowanie z życia społecznego wszelkiego solidaryzmu i pomocy słabszym.
Nowe realia polityczne	Zanikanie funkcji regulacyjnej i kontrolnej rządu i organizacji społecznych, brak sensownych programów płaszczyzn porozumienia ze społeczeństwem, powiększanie biurokracji.
Napływ szkodliwych wzorców zachowań	Narastanie trudności z odróżnieniem dobra i zła pod wpływem telewizji i innych mediów, przekazujących informacje i obrazy zachowań brutalnych, zwykle pozbawione ostrzeżeń o konsekwencjach stosowania przemocy, brak pozytywnych wzorców postępowania i głęboko zakorzenionych postaw moralnych.

157

Zdezorientowanie, zagubienie i życiowe zatracenie niesie ze sobą zastąpienie ideologii oderwanego od realiów życiowych komunistycznego bezsensu nową ideologią liberalizmu i postmodernizmu - ideologią wolnej gry _Sj{ ekonomicznych, rugujących z życia społecznego wszelki solidaryzm i pomoc słabszym. Ideologia ta nasila trudności życiowe społeczeństwa, jego przeciążenie, zagrożenie egzystencji i deprawację. Konsekwentne wdrażanie tej ideologii powoduje totalną decentralizację, zanikanie funkcji regulacyjnej i kontrolnej rządu i organizacji społecznych, nasilanie się zróżnicowania ekonomicznego ludzi. W tej sytuacji rozpadają się więzi sąsiedzkie i wspólnotowe, wartości i przekonania kulturowe stają się odległe i abstrakcyjne, mnożą się rynki, na których można kupić i sprzedać niemal wszystko.

Ludzie pod presją propagandy medialnej tracą kontakt między sobą w pracy i w domu, w sąsiedztwie, kulturze i polityce. Następuje upadek norm i wartości rodzinnych, zanikają standardy moralne - główna zapora przed szerzeniem się brutalizacji w życiu społeczeństwa.

Czas przefomu i transformacji ustrojowej nie wyjaśnia jednak wszystkiego, bowiem nie tylko w Polsce i w krajach byłego bloku komunistycznego odnotowuje się nasilenie przemocy i agresji w drugiej pofowie XX wieku. Ofiary śmiertelne bójek podczas imprez sportowych, brutalne mordy popełniane przez nieletnich - na kolegach, nauczycielach, osobach przypadkowych, a nawet własnych rodzicach - opisywane są przez prasę amerykańską, angielską i innych krajów bogatego Zachodu. Należy zatem szukać również innych przyczyn rozwoju tego groźnego zjawiska.

Tak jak całe społeczeństwo młodzi mają trudności z odróżnieniem dobra i zła. Przykłady czerpią z telewizji i innych mediów. Śmierć i krew ogląda się często w filmach. Są to obrazy zachowań brutalnych, zwykle pozbawione informacji o konsekwencjach stosowania przemocy - ktoś ginie i nic z tego nie wynika. Śmierć na ekranie nie jest ostrzeżeniem, aby tego nie czynić w rzeczywistości, jest bowiem sytuacją z bajki. Młodzi ludzie pozbawieni pozytywnych wzorców postępowania, głęboko zakorzenionych postaw moralnych, powielają te wzory w życiu.

Agresji uczymy się często przez naśladownictwo - głównie zachowań agresywnych rodziców. Kary wymierzane w domu bywają nieadekwatne do przewinień i niekonsekwentne. Obiekt agresji przenosi się na słabszych kolegów. Agresja i przemoc są zaraźliwe. Wzory zachowań agresywnych rozprzestrzeniają się w społeczeństwie, prowadzi to najczęściej od złośliwości do okrutnego zabójstwa.

Wiele jest zatem przyczyn agresji. Rodzi ją upadek wartości rodzinnych, rozkład monogamicznego tradycyjnego małżeństwa, deprawacyjry wpływ mediów,

158

a niekiedy i środowiska rówieśniczego w szkole, rozprzestrzeniające się niepo-szanowanie porządku publicznego, komercjalizacja kultury i edukacji, a nawet dziedziczenie brutalnych form relacji z otoczeniem wraz z dziedziczeniem ubóstwa. Praprzyczyną większości z nich jest jednak - jak stwierdziliśmy na początku - nieumiejętność wartościowego zdrowotnie, moralnie i kulturalnie spożytkowania czasu wolnego. Brak wśród dzieci i młodzieży pozytywnych wzorów i nawyków spędzania narastającego czasu wolnego, niedostateczna liczba instytucji społecznych oraz uboga i nieatrakcyjna oferta zagospodarowania czasu wolnego.

W 1999 roku Ośrodek Badania Opinii Publicznej przeprowadził sondaż wśród Polaków na temat sposobów spędzania przez nich czasu wolnego od pracy zarobkowej. Zadawane było jedno pytanie: Jak spędzam czas wolny? Badani mieli do dyspozycji listę z dwudziestoma siedmioma wariantami odpowiedzi. Mogli jednak z tej listy wybrać nie więcej jak pięć sposobów spędzania wolnego czasu, które najbardziej zbliżone są do ich stylu życia. Z zastosowania takiej metody badawczej wynika, iż suma rozkładu procentowego odpowiedzi zarówno w grupie mężczyzn jak i kobiet przekracza sto procent, co w niczym nie zmniejsza wartości badań. Wyniki sondażu przedstawione są w poniższej tabeli 60.

Otrzymane dane świadczą, iż niewiele zmieniły się warunki życia i związany z tym styl spędzania wolnego czasu po przemianach społeczno-politycz-nych końca lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Nadal ponad pofowę czasu wolnego spędzamy przy telewizji, choć jej programy uległy znacznej zmianie, szkoda że na niekorzyść. Szeroko bowiem otwarły się wrota dla banału, przemocy i pornografii, natomiast tzw. informacje nadal pomijają najważniejsze problemy społeczne. Niemal całą resztę czasu poświęcamy na wyspanie się i prace domowe. Zdecydowana większość Polaków nie interesuje się sportem i zajęciami kulturalnymi i innymi pożytecznymi formami spędzania czasu wolnego.

W ogólnym zarysie dominujący model spędzania wolnego czasu pozostał taki sam jak przed 1989 rokiem. Mimo zmiany systemu politycznego powszechnie panują te same nawyki w znacznej części społeczeństwa ze średnim statusem materialnym.

Tak jak dawniej Polacy lubią festyny, kiedyś gwarne i ubogie, dziś bogatsze, na których niekiedy można coś zjeść na koszt sponsora. Z Zachodu przywleczono nowe mody i nowe świętowania, choć w odróżnieniu od pierwowzorów, dekoracje, stroje i parady odbywają się na koszt społeczeństwa (społecznymi pieniędzmi szafują wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast).

159

Tabela 60 Sposoby spędzania wolnego czasu przez Polaków⁶⁴

L_P.	Jak spędzam czas wolny	Procenty
		Mężczyźni
1	Oglądam telewizję	64
2	Wykonuję prace domowe	31
3	Czytam gazety	36
4	Wysypiam się	30
5	Słucham muzyki	27
6	Poświęcam się życiu rodzinnemu	20
7	Idę w odwiedziny do znajomych, krewnych	20
8	Czytam książki	16
9	Rozwiązuję krzyżówki	13
10	Zajnuję się działką, ogrodem	18
11	Słucham radia	19
12	Spotykam się ze znajomymi, krewnymi poza domem	15
13	Wykonuję zaległe prace	13
14	Zapraszam znajomych, krewnych do domu	9
15	Idę na spacer, na wycieczkę	10
16	Idę do pubu, klubu	9
17	Idę potańczyć	4
18	Uprawiam sport	8
19	Robię coś innego	6
20	Nic nie robię	5
21	Idę do kawiarni, do restauracji	4
22	Oglądam video	5
23	Idę do kina	3
24	Chodzę na imprezy sportowe	3
25	Idę do teatru (opery, na balet, na koncert muzyki poważnej)	1
26	Idę na koncert muzyki popularnej	1
27	Nie mam wolnego czasu	2

⁶⁴ źródfo: Pedagogika społeczna, dokonanie - aktualność - perspektywy. Koncepcja i redakcja naukowa Stanisław Kawula, Toruń 2001. 160

Inna rzecz, że średnia warstwa społeczna uległa poważnej redukcji w wyniku rozwarstwienia społeczeństwa, a dokładniej jego zubożenia. Bowiem fortuny zrobili nieliczni, a na skraj nędzy zepchnięty został poważny odsetek narodu. W większości ludzie są przemęczeni i twierdzą, że nie mają pieniędzy, aby swobodnie dysponować czasem wolnym od pracy zarobkowej. Ponadto pojawiło się nowe groźne zjawisko - bezrobocie. W przypadku bezrobotnych kategoria czasu wolnego po prostu nie ma zastosowania. Ich styl życia nie wynika z wyboru, lecz z ponurej konieczności.

Opisany stan rzeczy powoduje rozluźnienie więzów rodzinnych, eliminację pozytywnych wzorców spędzania czasu wolnego i promocję negatywnych. Mamy więc wyjaśnienie dlaczego tak często również w rodzinach normalnych, średnio, a nawet dobrze sytuowanych pojawiają się problemy wychowawcze - dzieci popadają w narkomanię, alkoholizm, ulegają dewiacjom, biorą udział w bójkach, rozbojach i niekiedy stają się przestępcami.

7. PROFILAKTYKA I REWAUDACJA ZACHOWAŃ DEWIACYJNYCH I PATOLOGICZNYCH

Profilaktyką nazywamy zapobieganie niekorzystnym zjawiskom (wypadkom, przestępstwom, uzależnieniom). Jest ona między innymi jedną z podstawowych metod działania współczesnej medycyny. Obejmuje całokształt działalności i środków mających na celu zapobieganie chorobom, głównie przez nauczanie i wychowanie do racjonalnego, z punktu widzenia zdrowia, trybu życia i sposobu odżywiania, zwalczania szkodliwych czynników środowiskowych, prowadzenie masowych badań profilaktycznych i szczepień.

Termin profilaktyka wywodzi się od terminu prewencja, wprowadzonego do literatury przez św. Jana Bosko. Ujmował go jako zastąpienie kar cielesnych i przymusu w wychowaniu poszanowaniem wolności i godności dziecka. W pedagogice profilaktyka rozumiana jest najczęściej jako niedopuszczenie do zachowań dewiacyjnych, a więc zagrażających rozwojowi jednostki i grup społecznych. Rozróżnia się następujące rodzaje profilaktyki: 1) opiekuńczą, 2) wychowawczą, 3) społeczną, 4) specjalną i 5) ogólną. W koncepcji psychologicznej, medycznej i socjologicznej jako działalność profilaktyczną rozumiemy oddziaływanie podejmowane wobec osób zagrożonych uzależnieniem, uzależnionych i innych dewiantów. Wyróżnia się przy tym profilaktykę pierwszorzędową, drugorzędową i trzeciorzędową, w zależności od typu,

161

rodzaju i etapu zachowań, które zaliczamy do niedostosowania społecznego czy indywidualnego, dewiacji i patologii.

Resocjalizacją lub rewalidacją społeczną nazywamy ogół zabiegów wychowawczych i terapeutycznych (psychokorekcyjnych). zmierzających do przywrócenia jednostkom społecznie niedostosowanym prawidłowego kontaktu ze społeczeństwem. Polega ona na przyswojeniu jednostce społecznie aprobowanych sposobów realizacji własnych potrzeb, przyjętych w danej społeczności norm i standardów postępowania, ukształtowaniu w niej zdolności do podejmowania i pełnienia - zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami - właściwych jej ról społecznych.

Szczególnej uwagi, ze względu na przedmiot naszych rozważań (pedagogikę czasu wolnego), wymaga profilaktyka społeczna. Autorem terminu i definicji profilaktyki społecznej jest Aleksander Kamiński (tabela 61).

Tabela 61

Profilaktyka społeczna

Profilaktyką społeczną nazywamy wszelką działalność obejmującą redukcję stanów zagrożenia (moralnego, zdrowotnego, kulturalnego, społecznego) oraz organizowanie przez wychowawcę form pomocy wspierającej pomyślny rozwój.

Autor wprowadził przy tym dwie kategoria profilaktyki społecznej: antyalkoholową i antynikotynową. Stwierdza on, że głównym zagrożeniem rozwoju i wychowania młodego czbwieka jest alkoholizm. Do profilaktyki zaliczamy wszelkie działania ograniczające zgubny wpływ alkoholu na organizm, który przejawia się hamowaniem procesu rozwojowego. Istotne znaczenie w profilaktyce antyalkoholowej ma konstruktywna organizacja czasu wolnego, wartościowanie zakupów i kultura picia oraz zróżnicowania lecznicze w zależności od faz nałogu. W profilaktyce antynikotynowej (zapobieganiu palenia tytoniu) istotne jest przekazywanie wiedzy o szkodliwości nikotyny. Jednym z elementów tej profilaktyki jest ukazywanie wzorów osób niepalących, tych które zarwały z nałogiem oraz wzmacnianie sugestii o wytrwałości w niepaleniu. Wzmożone oddziaływania profilaktyczne powinno się kierować na grupy wiekowe, które jeszcze nie popadły w nałóg lecz są nim zagrożone (w wieku 11-17 lat).

Katastroficzna diagnoza zagrożeń rozwoju dzieci i młodzieży oznacza, że konieczne jest doskonalenie systemu profilaktyki i resocjalizacji i wykorzysta-

162

nie przy tym dorobku pedagogiki czasu wolnego, gdyż dotychczasowy system zawodzi i konieczne są zmiany. W planie reformy systemu edukacji, której przygotowanie i wdrażanie budziło i nadal budzi spore kontrowersje, wiele miejsca poświęca się zmianom w profilaktyce i opiece nad dzieckiem, poszukiwaniu nowych rozwiązań zmierzających do ograniczenia i zapobiegania zachowaniom dewiacyjnym i przestępczym, m. in. poprzez sensowne zagospodarowanie czasu wolnego, którym młodzi ludzie zwykle dysponują w nadmiarze. Profilaktyka ujmowana jest jako zespół interdyscypHnamych działań spełniających dwa zadania:

wzmacnianie czynników chroniących poprzez wzmacnianie zdrowia,
umożliwienie satysfakcjonującego życia i rozwijania potencjalnych talen
tów dzieci i młodzieży,
eliminowanie czynników ryzyka i przeciwdziałanie im, zwłaszcza w dzia
łalności instytucjonalnej i środowiskowej.

Najważniejsze cele zmian w profilaktyce to:

odtwarzanie naturalnej odpowiedzialności za dziecko, którą powinni
ponosić rodzice, bliższa i dalsza rodzina, lokalne instytucje społeczne,
a nie tylko władze i organy państwa;
zmiana strategii zastępowania rodziny przez instytucje oświatowe na
rzecz jej wspierania przez system profilaktyki o cechach ponadresorto-
wych (pomoc społeczna, wymiar sprawiedliwości, itd.);
podniesienie jakości usług profilaktycznych i opiekuńczych, w tym
wprowadzenie nowych rodzinnych form wychowania integracyjnego
w środowisku życia;
poszerzenie oferty programowej z zakresu profilaktyki, w tym koniecz
ności organizowania zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych oraz porad
nictwa dla młodzieży;
ograniczenie dysproporcji w rozwoju sieci form profilaktycznych i opie
kuńczych w układach lokalnych i regionalnych.

Zapobieganie dewiacji i uwalnianie od niej młodzieży jest najtrudniejszą postacią pracy wychowawców czasu wolnego, ale bywa zarazem dowodem mocy sztuki wychowywania i dowodem wiedzy o niej w ich rękach, to jest w rękach działaczy społecznych, rodziców, nauczycieli, pracowników socjalnych i społeczno-kulturalnych. Pozytywne rezultaty w tej pracy można osiągnąć kierując się następującymi wskazaniami społeczno-wychowawczymi, zaproponowanymi przed kilkoma dziesiątkami lat przez Aleksandra Kamińskie-

163

go⁶⁵, które do dziś nic nie straciły ze swej aktualności (tabela 62). Są one następujące:

Tabela 62 Wskazania w zakresie zapobiegania i uwalniania od decyzji

Nazwa	Treść
Diagnoza	Diagnoza spoteczna w cehi selekcji zagrożonych i dewiantów oraz wyboru formy reedukacji warunkuje szansę procesu wychowawczego.
Selekcja	Izolowanie młodzieży wykolejonej w zakładach zamkniętych bez kompetentnej i konsekwentnej setekcf dewiantów przynosi więcej szkód wychowawczych niż pożytku.
Kontakty	Kontakty dewiantów (niezbyt głębokich) z normalnym środowiskiem pracy i wczasowania daje na ogół dobre wyniki wychowawcze (obozy wędrowne, zakłady półwolnościowe, itp.).
Samorząd	Samorząd w środowisku dewiantów jest narzędziem kontrowersyjnym, często daje wyniki ujemne.
Rodzina	Rodzina rokuje dobre wyniki rewalidacp pod warunkiem zachowania z dzieckiem więzi emocjonalnej.
Wychowawca	Wychowawca jest niezastąpionym stymulatorem rewalidacji gdy ma wysokie kwalifikacje i odpowiednie nastawienie psychiczne do trudnej pracy z dewiantem.
Utrwalenie	Utrwalenie wyników rewalidacji wymaga korzystnych zmian w dotychczasowych kręgach środowiskowych.

Diagnoza społeczna i odpowiednia selekcja zagrożonych i wykolejonych oraz związany z tym wybór najwłaściwszej formy lub placówki postępowania reedukacyjnego stanowi niezbędny tok czynności wanjnkujących szansę procesu wychowawczego.

Należycie ukierunkowane i otoczone opieką wychowawczą kontakty niewielkich grup młodzieży wykolejonej (nie wykolejeń głębokich) z młodzieżą

⁶⁶ A. Kaminski w cytowanej wyżej książce używa terminu wykolejenie, który jest synonimem dewiacji.

normalną oraz z normalnym środowiskiem pracy i wczasowania daje na ogół dobre wyniki wychowawcze (obozy wędrowne, zakłady półwolnościowe, itp.).

Izolowanie młodzieży o różnym stopniu zaawansowania dewiacji w zakładach zamkniętych bez kompetentnej i konsekwentnej selekcji przynosi więcej szkód wychowawczych niż pożytku.

Samorząd dewiantów w placówkach rewalidacyjnych jest narzędziem kontrowersyjnym, wymaga wielkiej czujności wychowawczej, czasem eksperyment samorządu udaje się lecz często daje wyniki ujemne.

Rodzina jako środowisko rewalidacji społecznej rokuje dobrze wówczas, gdy rodzicom (bądź jednemu z nich) udaje się zachować z dzieckiem więź emocjonalną.

Odpowiedni wychowawca jest niezastąpionym stymulatorem rewalidacji, społecznej. Wielką rolę odgrywają kwalifikacje wyniesione z właściwych studiów, a jeszcze większą - odpowiednie nastawienie psychiczne do trudnej pracy z dewiantami lub młodzieżą zagrożoną dewiacją.

Rewalidacja społeczna dewianta ma szansę utrwalenia się tylko wówczas, gdy obejmuje także korzystne zmiany w rodzinie, w szkole, w społeczności sąsiedzkiej. Jeśli nie uda się spowodować zmian w dotychczasowych kręgach środowiskowych - pozostaje przejście chłopca (dziewczyn^ pod opiekę kogoś z rodziny mieszkającej gdzie indziej i do innej szkoły.

8. WYCHOWANIE DO WCZASÓW JAKO CZYNNIK ZMNIEJSZENIA AGRESJI

Na pytanie: Jak zmniejszyć agresję? W ujęciu generalnym można odpowiedzieć krótko: Należy zmienić warunki egzystencji młodych ludzi, zredukować okazje do zachowań agresywnych, a także na drodze edukacji zmienić mentalność młodego pokolenia. Ukazać pozytywne wartości i wzorce oraz stworzyć realną szansę na realizację marzeń, aspiracji i nadziei. Dla dokonania tych zmian w różnych konkretnych przypadkach psychologia i pedagogika proponują kilka metod: uwalnianie energii, uwalnianie emocji, modelowania nie agresywnych zachowań, rozwijanie empatii, unikanie dehumanizacji stosunków międzyludzkich (tabela 63) i inne.

Uwalnianie nagromadzonej energii to np. prace na dziafce, pranie ręczne, zmywanie naczyń, alpinizm, pływanie, jazda rowerem.

164

165

Tabela 63 Metody redukowania zachowań agresywnych

Metoda	Charakterystyka
Uwalnianie nagromadzonej energii	Zastosowanie koncepcji katharsis⁶⁶ poprzez czynny wysiłek fizyczny.
Uwalnianie nagromadzonych emocji	Przeprosiny uwalniają emocję osoby, zarówno jeśli ją ktoś przeprosi, jak i ona przeprosi inną osobę.
Modelowanie nieagresywnych zachowań	Następuje w długotrwałym procesie wychowania, najlepiej rozpoczętego we wczesnym dzieciństwie.
Rozwijanie empatii	Następuje poprzez pozytywne przykłady codziennego praktycznego jej stosowania.
Unikanie dehumanizacji stosunków międzyludzkich	Eliminowanie ocen negatywnych ludzi i ich czynów, krzywdzących, deprecjonujących inną osobę lub grupę.

Uwalnianie emocji zachodzi najskuteczniej poprzez przeprosiny. Wzburzenie emocjonalne danej osoby słabnie zarówno w przypadku jeśli ją ktoś przeprosi, jak i ona przeprosi inną osobę, nawet mimo przekonania o jej winie.

Z kolei modelowanie nieagresywnych zachowań następuje w długotrwałym procesie wychowania. Rozpocząć się powinno we wczesnym dzieciństwie od nauki przyjaznych zachowań w grupie rówieśniczej.

Rozwijanie empatii w relacjach międzyludzkich następuje najskuteczniej poprzez pozytywne przykłady praktycznego jej stosowania. Wiele okazji ku temu można znaleźć niemal codziennie.

Unikanie dehumanizacji relacji międzyludzkich polega przede wszystkim na eliminowaniu ocen negatywnych ludzi i ich czynów, niegodnych człowieka, krzywdzących innych, deprecjonujących inną osobę lub grupę poprzez obrażanie ich wartości (estetycznych, moralnych, związanych z pfcią, zawodem, wyglądem, itp.).

Przeprowadzenie tych i innych przedsięwzięć wychowawczych powinno być poprzedzone solidną diagnozą zjawisk patologicznych, w tym skaK rozwoju subkultur i ewentualnego zagrożenia stwarzanego dla rozwoju młodych pokoleń Polaków. Dane na ten temat są niestety skąpe i nie zawsze

wiarygodne.

Poza liczbą zarejestrowanych kultów nie ma żadnych innych wiarygodnych danych o współczesnych grupach wyznaniowych i sektach oraz nieformalnych grupach młodzieżowych, pozwalających ocenić skalę i rangę zjawiska subkultury młodzieżowej. Projekty badań na ten temat odrzucane są przez KBN, a dane rządowe są publikowane wybiórczo, na użytek bieżącej polityki. Istnieje bojaźń przed rzetelną diagnozą w tym zakresie.

Informacja o rozwoju subkultury i jej ocena zwykle pochodzi z relacji zdesperowanych rodziców oraz osób, którym udało się opuścić sektę. Pierwsi zło upatrują w metodach działania sekt (pranie mózgu, narkotyki, hipnoza), rzadko przyznając się do własnej wychowawczej klęski, do kryzysu w rodzinie. Drudzy natomiast są zwykle psychicznie złamani, przejawiają rodzaj uzależnienia, obniżony krytycyzm, nieumiejętność podejmowania decyzji, zmienność i niepewność oceny przeżytych koszmarów.

Na tle ogólnie złej sytuacji badawczej w dziedzinie subkultury młodzieżowej pozytywnie wyróżnili się badacze Mariusz Kwas i Sebastian Płoski, prowadząc wywiady w grupie 174 młodych mieszkańców Olsztyna⁶⁷. Ze względu na głoszone przekonanie 52,5% badanych zadeklarowało się jako skinheads, 16,2% jako nacjonaliści. 13,2% uważało się za satanistów, 10% identyfikowało się z ruchem neofaszystowskim, 5% zgłosiło akces do nie wymienionych w ankiecie ugrupowań hippisów i hools. Respondenci deklarowali uczestnictwo w bójkach, pobiciu i niszczeniu mienia społecznego. Agresję swą większość kieruje przeciwko innym tego typu ugrupowaniom, a sataniści - przeciw Kościołowi. Częstość uczestniczenia w działaniach określano od cotygodniowych do comiesięcznych. Tylko 6,2% przyznało się, że byii karani.

Samoocena ankietowanej młodzieży wskazuje, że wierzy ona w takie wartości jak nadzieja, prawda, mifość, dobro, wolność i pokój. Nie należy jednak do ludzi ani szczęśliwych, ani wolnych, ani zadowolonych. Takie odpowiedzi nie dziwią, jeśli weźmiemy pod uwagę warunki życia młodzieży pozbawionej perspektyw pracy i sensownego zajęcia pozwalającego zagospodarować nadmiar czasu wolnego.

⁶⁶ katharsis - rozładowanie silnego napięcia wywołane głębokim przeżyciem (gr. katharsis - oczyszczenie).

166

⁶⁷ dane wzięto z podręcznika akademickiego dla pedagogów Pedagogika społeczna -praca zbiorowa pod redakcją naukową Stanisława KawuH, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2001 rok, s. 401.

167

Z powyższej analizy i oceny brutalnych zachowań w społeczeństwie i rozwoju subkultur młodzieżowych wynika jasno, że wśród innych czynników ograniczających niekorzystne tendencje w kształtowaniu się stosunków międzyludzkich niebagatelne znaczenie w powstrzymaniu agresji i chaosu w społeczeństwie oraz przywracaniu ładu moralnego ma wychowanie do wczasów - opracowanie i wdrożenie do procesu edukacji dzieci i młodzieży norm i wzorów wartościowego moralnie, zdrowotnie i kulturalnie spędzania czasu wolnego i dążenia do uzyskiwania wyższej jakości żyda. Można to osiągnąć poprzez powrót do tradycyjnych sposobów wychowania, sprawdzonych w naszej tysiącletniej historii. Proces wychowania i socjalizacji dotyczy całego budżetu czasu, lecz w szczególności czasu wolnego. W społeczeństwie polskim tkwią poważne rezerwy energii i dobrej woli, które można uwolnić i spożytkować tylko w społeczeństwie zorganizowanym, głównie w lokalnych środowiskach wychowawczych.

Rola organizatorów pracy środowiskowej przypada ludziom młodym, wrażliwym, ale i wykształconym. Przykładów w naszej historii jest wiele. Ideałami dobra ogólnego kierowali się polscy romantycy i pozytywiści w czasach niewoli. Wielki wybuch patriotyzmu i społecznictwa nastąpił w międzywojniu. Przetrzebiona i zniewolona inteligencja powojenna do dziś nie odnalazła się po odzyskaniu przez naród wolności, lecz nowe pokolenie wykształconych Polaków pomału odnajduje swoje życiowe posłannictwo, które pozostawił poeta romantyczny w swoim testamencie:

Lecz zaklinam - niech żywi nigdy nie tracą nadziei

I przed narodem niosą oświaty kaganiec;

A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei,

Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!...⁶⁸

Rozdział 10

PEDAGOGIKA I JEJ METODY BADAWCZE

1. PEDAGOGIKA JAKO NAUKA

Nauką nazywamy społecznie zorganizowaną działalność ludzi, która systematycznie stawia i w sposób przemyślany rozwiązuje problemy tak teoretyczne jak i praktyczne⁶⁹, tj. prowadzi badania naukowe. W badaniach posługuje się specjalną terminologią i swoistymi metodami badawczymi. W pierwszej kolejności przytoczymy zatem encyklopedyczną definicję pedagogiki jako nauki (tabela 64), a następnie rozpatrzymy podstawowe terminy i nazwy zjawisk oraz wyrazy pochodne w pedagogice, co pozwoli wykazać jej charakter naukowy.

Tabela 64

Pedagogika

Pedagogiką nazywamy naukę o wychowaniu - o istocie, celach, treściach, metodach, środkach i formach organizacyjnych procesów wychowawczych.

⁶⁸ fragment wiersza Testament Mój Juliusza Słowackiego. 168

⁶⁹ Jest to jedna z potocznych definicji nauki, którą definiuje różnie, np. w encyklopedii PWN pojęcie nauka określa się następująco: w polskiej tradycji oraz w znaczeniu potocznym rozumiana jest jako przyswajanie jakichkolwiek treści (wiedzy), nabywanie umiejętności oraz to, czego się uczy lub naucza. W innych językach europejskich źródbsłów dyktował odmienne od polskiej koncepcje nauki. Angielskie i francuskie science - wywodzące się z łaciny scientia (scio - wiem) - to wiedza poddana ustalonym wymaganiom treściowym i metodologicznym, ale niekoniecznie przeznaczona do nauczania. W językach i kulturach pozaeuropejskich nauka może mieć cafltiem inne określenia, które do nas nie dotarły ze względu na bariery kulturowe. Przepływ informacji między krajami europejskimi spowodował, że polskie, tradycyjne rozumienie słowa nauka zostafo poszerzone o wyspecjalizowany sens proponowany przez uczonych. Wobec wieloznaczności pojęcia nauki nie da się zbudować poprawnej i zadowalającej wszystkich użytkowników definicji słowa nauka.

169

Wychowanie rozpatrywane jest w pedagogice jako jedna z form działalności społecznej. Na działalność wychowawczą skiada się wiele zabiegów i procesów, mających na celu wpływanie na fizyczny, umysłowy i moralny rozwój młodych pokoleń, przekazywanie im doświadczeń społeczeństwa zarówno z zakresu wytwórczości, jak i dorobku kulturalnego, przygotowywanie do twórczego rozwoju i pomnażania tego dorobku, a tym samym zapewnienie ciągłości życia społecznego między pokoleniami. Pedagogika jest nauką o procesach wychowawczych, czyli teorią działalności wychowawczej, natomiast samo postępowanie wychowawcze nazywamy pedagogią, któremu to pojęciu bliskie jest określenie edukacja - sztuka wychowania.

W nauce tej używane są dwa podstawowe terminy: pedagogika i pedagogia, które pochodzą od niewolnika greckiego paidagogos⁷⁰, którego zadaniem byfo prowadzanie chłopca swojego pana na ćwiczenia gimnastyczne. Z czasem paidagogos z opiekuna na boisku przekształcił się w nauczyciela -wychowawcę. Jego czynności bowiem obejmowały nie tylko opiekę fizyczną, ale także kształcenie umysłowe i prowadzenie duchowo - moralne, czyli wychowanie. Czynności wychowawcy poczęto nazywać paidagogija. Dlatego współczesny termin pedagogija oznacza samo dzieło wychowywania, zespół czynności i umiejętności wychowawczych. Przy kupnie paidagogosa wymagano od niego podstawowej wiedzy o wychowaniu, którą nazywano paidagogi-ke techne, od czego pochodzi w językach europejskich nazwa pedagogika dla oznaczenia teoretycznej wiedzy i nauki o wychowaniu.

Pedagogika współczesna zatrzymuje swą historyczna nazwę, choć etymologicznie odnosi się do dzieci. Dlatego obok pedagogiki jako działu dziecięcego, trzeba wymienić hebagogikę⁷¹ jako dział wychowania młodzieży oraz andragogikę⁷², obejmującą oświatę i wychowanie dorosłych, a także geronta-gogikę⁷³, czyli oświatę starszego wieku. Dla ściślejszego określenia nauki

0 całkowitym rozwoju człowieka, od dzieciństwa i młodości po dojrzałość

1 starość, niektórzy zalecają używać terminów antropogogia i antropogogika,
nie weszły one jednak do powszechnego użytku, a odnoszący się do dzieci
termin pedagogika w praktyce stosuje się do ludzi w różnym wieku, choćby
dlatego, że nikt wraz z wiekiem nie przestaje być dzieckiem - własnych
rodziców, własnej epoki, własnego narodu, a także jest dzieckiem Boga.

W obrębie pedagogiki funkcjonują również terminy pochodzące z języka potocznego, jak wychowanie, nauczanie i kształcenie. Są one powszechnie zrozumiałe lecz trudne do uściślenia naukowego, ze względu na występujące między nimi liczne stosunki zakresowe (nakładanie się i krzyżowanie). Pewnym wyjściem z tej sytuacji jest używanie słowa uogólniającego - formacja, które jednak przyjmowane jest dość opornie. Z tego przeglądu pojęć podstawowych widać wieloaspektowość przedmiotu badań tej dyscypliny, co stwarza trudności w jej prostym definiowaniu.

W dziedzictwie po kulturze greckiej pozostały też w pedagogice wyrazy pochodne. Są to słowa pedagog i paideia. Pierwsze oznacza człowieka zawodowo zajmującego się wychowaniem, drugie - całość czynności i skutków wychowawczych. Spróbujmy pokrótce omówić karierę tych dwóch wyrazów.

Będące obecnie w powszechnym użyciu i dla wszystkich zrozumiale sfowo pedagog jeszcze przed ostatnią wopą miab w języku polskim wydźwięk ironiczny w odniesieniu do nauczyciela i honorowe dla podkreślenia godności studenta pedagogiki na uniwersytecie. Dopiero od pofowy XX wieku znaczy powszechnie każdego praktyka nauczydeb. Natomiast na określenie naukowców zajmujących się sprawami wychowania utworzono szereg wyrazów pochodnych o rdzeniu ped. Tak więc nauka o dziecku to pedologia⁷⁴, uprawiana przez pedologów, czyli badaczy rozwoju fizycznego i psychicznego dzieci młodszych, z kolei nauka o pedagogice to pedagologia, uprawiana przez pedagologów, natomiast nauka o pedagogu to pedeutobgia⁷⁶, uprawiana oczywiśde przez pedeutologów - teoretyków żałujących się ksztakeniem i dokształcaniem nauczycieli, przy czym odróżnia się ich od pedetagogów -praktycznych wychowawców nauczyrieli.

Termin paideia został utworzony przez sofistów⁷⁶ na przełomie V i IV wieku przed narodzeniem Chrystusa. Oznaczał on wykształcenie w gramatyce, retoryce i dialektyce, co wiązało się z organicznym rozwojem duchowego żyda narodu, tj. typem cywilizacji, tradycji, literatury i wychowania. Sfowo to oznaczało również formację duchową i najwyższy ideał humanistycznego kształcenia, bowiem odpowiednikiem greckiego słowa paideia jest łacińskie humanitas⁷⁷. Ideę tę wyraził najwybitniejszy przedstawidel sofistów Protago-

⁷⁰ gr. paidagogos pochodzi od pajdos (pais) - dziecko, chłopiec, agos (ago) - prowadzący.

⁷¹ gr. hebe - dojrzałość płciowa.

⁷² gr. andros - mąż, mężczyzna.

⁷³ gr. gerontas - starzec.

⁷⁴ gr. logos - słowo, nauka.

⁷⁵ gr. pedeutes - nauczyciel.

⁷⁶ sofiści - wędrowni nauczyciele greccy.

⁷⁷ łac. humanitas - ludzkość, człowieczeństwo, stąd humanizm i humanitaryzm.

170

171

ras w sbwach: miarą wszechrzeczy jest człowiek. Dopiero Platon dodał, że miarą człowieka jest Bóg. Grecka paideia, odradzając się jako idea humanizmu, tworzy jednocześnie swój fonetyczny skrót w wyrazie pedia, np. logopedia dotyczy usuwania wad wymowy (jak jąkanie) lub też estetycznego kształcenia kultury słowa (recytacja). Dalsze przykłady to bibliopedia, co oznacza wychowanie przy pomocy książki, czyli pedagogikę biblioteczną, encyklopedia⁷⁸, oznaczająca wydawnictwo alfabetycznego zbioru wiadomości, hypno-pedia⁷⁹ - nauka przez sen.

Złożony przedmiot pedagogiki powodował trudności w określeniu charakteru pedagogiki jako nauki. Na początku XX wieku istniafo kilka poglądów i spór na ten temat. Rozpoczął go socjolog francuski Emile Durkheim twierdząc, że każde społeczeństwo ma swój system wychowawczy, a pedagogika jako nauka normatywna dostarcza systemom narodowym naczelnych idei i ogólnych pojęć. Polski pedagog Józef Mirski widział w pedagogice wyłącznie naukę praktyczną o wychowaniu zawodowym - umiejętnym w szkole, odrzucając nieumiejętne wychowanie w domu i społeczeństwie. Dla Niemców pedagogika stała się filozofią wychowania, kształtującą ducha narodowego, a dla Rosjan - filozofią stosowaną. Przytoczone określenia pedagogiki jako nauki normatywnej czy opisowej, praktycznej lub filozoficznej nie wykluczają się wzajemnie lecz uzupełniają. Pedagogika bowiem zajmuje się wszystkimi rodzajami i sposobami wychowania. Wymienia się zwykle trzy rodzaje: 1) wychowanie naturalne, czyli uczestniczące w życiu rodzinnym, społecznym, zbiorowej pracy lub w sytuacji kulturowej czasu wolnego, 2) wychowanie celowo zamierzone, czyli przygotowujące dziecko, młodzieńca do przyszłego zawodu, stanu, pracy czy walki (rzemiosło, wojsko, stan duchowny), 3) wychowanie organizowane programowo w instytucjach wychowawczych.

Pedagogika współpracuje z wieloma naukami. Może to niekiedy wzbudzać wątpliwość co do jej autonomiczności, stwarzać wrażenie, iż nie jest nauką samodzielną lecz zlepkiem fragmentów pochodzących z filozofii, socjologii, psychologii, etyki, historii i innych nauk. Autonomiczności pedagogiki nie przeczy fakt ścisłej współpracy z innymi naukami, polegającej głównie na korzystaniu z metod badawczych tych nauk.

2. BUDOWA PEDAGOGIKI I JEJ MIEJSCE W SYSTEMIE NAUK

Budowa pedagogiki wynika z jej rozwoju naukowego na przestrzeni dziejów. Wynikiem tego rozwoju było ukształtowanie się działów pedagogiki współczesnej, określenie jej przedmiotu badań i miejsca w systemie nauk, powstanie kilku nurtów pedagogiki współczesnej, do których niektórzy zaliczają również antypedagogikę.

Wychowanie towarzyszy człowiekowi od początku jego dziejów. Zmieniają się jedynie formy wychowania wraz z rozwojem życia społecznego i kultury. Problemami tymi interesowali się starożytni filozofowie (Platon, Arystoteles, Epikur), chrześcijaństwo rozwinęło zasady wychowania wnosząc do niego nowe wartości, odrodzenie i oświecenie przeniosły problematykę wychowania na grunt publicystyki i literatury⁸⁰. Tak więc myślenie pedagogiczne występowało sporadycznie od dawna, ale miafo charakter filozoficzny, religijny, publicystyczny, a nawet literacki. Dopiero naukowy charakter nadał pedagogice na początku XIX wieku niemiecki uczony Johann Friedrich Herbart (1776-1841), usystematyzował ją i oparł na etyce filozoficznej i psychologii. Jego następcy początkowo zacieśnili pedagogikę do technologii nauczania, a pod koniec stulecia rozwinęli jej dwa kierunki: indywidualizm i socjologizm. Na początku XX wieku pojawiła się pedagogika normatywna, która zajmuje się celami wychowania i rozpatruje je na gruncie filozofii i etyki, a ściślej aksjologii - nauki o wartościach, wyrażających się w ideach dobra, prawdy, piękna i świętości. W latach trzydziestych na podstawie fenomenologii⁸¹ jako metody poznania (od oglądu do opisu tego co i jak jest dane) zwróciła się ku badaniu praw rozwojowych człowieka. W drugiej połowie XX wieku dążąc do swojej syntezy rozbudowała wielopiętrowe działy pedagogiki.

Narastający dorobek sprawił, że współczesna pedagogika w swojej budowie naukowej i działalności metodycznie poznającej rzeczywistość zjawisk wychowawczych zawiera cztery działy: praktyczny, opisowy, normatywny i teoretyczny (tabela 65).

Pedagogika praktyczna i empiryczna obserwuje, zbiera i bada całość doświadczenia wychowawczego rodziców, nauczycieli, wychowawców wszelkiego rodzaju, mających do czynienia z dziećmi, młodzieżą i człowiekiem dorosłym. Opracowuje także doświadczenie dydaktyczne przy wszelkim nauczaniu i uczeniu się.

⁷⁸ gr. encyklios - tworzący krag, całkowity.

⁷⁹ gr. hypnos - sen.

⁸⁰ słynna powieść Jeana Jacquesa Rousseau pt. Emil czyli o wychowaniu (1762) powstała w Oświeceniu.

gr. phainomenon - zjawisko.

172

173

Działy współczesnej pedagogiki

Tabela 65

stwierdzającą, konstatującą stan rzeczywisty, istniejący w wychowaniu, lecz także przekształcającą, budującą rzeczywistość lepiej odpowiadającą czbwieko-

Dział	Charakterystyka
Praktyczny	Obserwacja, zbieranie, badanie i doświadczenia wychowawczego. Opracowywanie doświadczenia dydaktycznego.
Opisowy	Badanie eksperymentalne praw związanych z wychowaniem. Uogólnianie doświadczenia wychowawczego.
Normatywny	Badanie natury człowieka i wytworów jego kultury. Ustalanie wartości i norm.
Teoretyczny	Tworzenie jednolitej teorii wszechstronnego rozwoju człowieka.

Pedagogika opisowa łub eksperymentalna jest działem naukowo uogólniającym doświadczenie i badającym eksperymentalnie prawa rządzące przebiegiem zjawisk biologicznych, psychologicznych, socjologicznych lub kulturowych związanych z wychowaniem.

Pedagogika normatywna, na podstawie filozofii człowieka (antropologii filozoficznej), aksjologii i teorii kultury, bada naturę człowieka, wytwory jego kultury i na tym tle ustala wartości, cele, ideały i normy, którymi powinno kierować się wychowanie.

Pedagogika teoretyczna, czyli ogólna, obejmuje całość badanego przedmiotu, dąży w oparciu o materiał empiryczny, eksperymentalny i normatywny, do stworzenia jednolitej teorii wszechstronnego rozwoju człowieka, odtwarzającej obiektywnie całą rzeczywistość wychowawczą.

Należy dodać, że są to działy pionowe uogólniające historyczny rozwój pedagogiki. Istnieje też budowa pozioma, w której tradycyjnie rozróżnia się pedagogikę ogólną oraz zawodową i specjalną. Dwa ostatnie działy różnicują się z kolei według przedmiotów wychowania i dziedzin, jak wychowanie fizyczne, moralne, umysłowe, itp.

Materialnym przedmiotem badań pedagogiki jest wszechstronny rozwój człowieka w czasie całego życia, inaczej mówiąc czfowiek w trakcie swojego rozwoju prowadzącego do osiągnięcia pełni człowieczeństwa. Natomiast przedmiotem formalnym jest dobro rozwojowe człowieka nie aktualnie pojęte, lecz realizujące się w przyszłości, nastawione ku przyszbści, dzięki czemu człowiek może się w pełni doskonalić i osiągnąć kres procesu rozwoju. Pedagogika wiąże rozwój jednostek z rozwojem społeczeństwa. Nie jest tylko nauką

174

wi.

Pedagogika jest nauką zarówno teoretyczną jak i praktyczną. Dział teoretyczny nie tworzy oderwanej od rzeczywistości wizji rozwoju człowieka, lecz pomaga w skonstruowaniu takich modeli wychowania, które by udoskonalały praktykę pedagogiczną, Jej mieszany charakter naukowy łączy w sobie naukę empiryczno-normatywną z nauką teoretyczno-praktyczną.

Miejsce pedagogiki wśród nauk przyrodniczych i humanistycznych wypada w centrum pomiędzy nimi. Pedagogika bowiem należy do jednych i drugich, jest nauką humanistyczną z podbudową przyrodniczą. Podbudowa przyrodnicza życia organizmu badana jest przez nauki nomotetyczne⁸², dążące do matematyzowania swoich wyników, ulega jednak w procesie wychowawczym humanistycznemu przeobrażeniu, które w swoich wytworach podlega ocenie aksjologicznej, wartościowaniu z punktu widzenia celów społecznych i wychowawczych.

Antypedagogika⁸³ to jeden z nurtów współczesnej pedagogiki alternatywnej. Odrzuca dotychczasowy system edukacji jako rzekomo represypy i utrwalający nie akceptowane wzorce kulturowe, neguje samą istotę wychowania rozumianego jako proces celowy, mający charakter świadomie formacyjny. Nurt ten odrzuca wychowanie, podporządkowujące wychowanka autorytetowi osoby dorosłej, która kształtuje jego osobowość według z góry określonego wzorca i proponuje mu gotowy, własny system wartości. Antypedagogika uważa to za naruszanie prawa jednostki do samookreślenia. Wychowaniu opartemu na rzekomo przedmiotowym traktowaniu wychowanka antypedagogika przeciwstawia układ, w którym obie strony - wychowawca i wychowanek - mają takie same prawa, a rola pedagoga polega nie na wychowywaniu, ale na życzliwym wspieraniu dziecka w jego samodzielnych poszukiwaniach i wyborach. Podstawą takiego współdziałania jest wzajemny szacunek i zaufanie partnerów interakcji. Z nurtem antypedagogiki współbrzmi ruch tzw. szkół alternatywnych, redukujących omnipotencję ticdycyjnej szkofy podającej na rzecz partnerskiego dialogu z wychowankiem.

⁸² nauki nomotetyczne - nauki zajmujące sie formułowaniem praw nauki.

⁸³ główni przedstawiciele: C. Bereiter, E. von BraunmOhl, A. MiDer, H. von Schonebeck;
Wiece) na ten temat w: Szkudlarek, B. Śliwierski, Wyzwania pedagogiki krytyczne)
i antypedagogiki, Kraków 1991.

175

3. ŹRÓDŁA I METODY BADAŃ PEDAGOGICZNYCH

Dla ustalenia faktów wychowawczych pedagogika czerpie materiał z różnych źródeł, do których zaliczamy: 1) praktykę wychowawczą, 2) bierne doświadczenie, 3) ideologie wychowania i 4) teorie istoty, istnienia i natury człowieka (tabela 66).

Tabela 66

Źródła badań pedagogicznych

Rodzaj źródeł	Charakterystyka
Praktyka wychowawcza	Materiały z pracy praktycznej instytucji wychowawczych.
Bierne doświadczenie	Wspomnienia, listy, dzienniczki, dokumenty historyczne.
Ideologie wychowania	Ideologie dotyczące filozofii, światopoglądów, kultury, sztuki, itp.
Teorie o człowieku	Teorie istoty, natury i istnienia człowieka.

Teorie dotyczące istoty, natury i istnienia człowieka, w tym teorie biologiczne, psychologiczne, filozoficzne i teologiczne służą do budowy teorii rozwoju człowieka, do zgromadzenia zgodnej z doświadczeniem i praktyką wiedzy o jego wszechstronnym rozwoju.

W procesie opracowywania materiałów źródłowych chaotyczna wiedza jednostkowa i społeczna zamienia się w uporządkowaną wiedzę naukową. Ma ona największą wartość poznawczą i praktyczną, ponieważ powstaje na drodze systematycznego i logicznie poprawnego opracowania faktów wydobywanych z różnych źródeł poznania pedagogicznego przy pomocy ściśle określonych metod. Opracowanie faktów z materiałów dostarczanych z różnych źródeł dokonuje się według czterech działów odpowiadającym rodzajom źródeł (tabela 67).

Otrzymujemy zatem: 1) wiedzę praktyczną o działaniach, metodach, środkach wychowania i nauczania, 2) wiedzę empiryczną o zjawiskach, ich przebiegu, przyczynach oraz skutkach, 3) wiedzę normatywną o celach, ideałach, wartościach i ocenach wyników wychowania, 4) wiedzę teoretyczną wyjaśniającą całą rzeczywistość wychowawczą.

Tabela 67 Wiedza uzyskana ze źródeł poznania pedagogicznego

Pod pojęciem praktyki wychowawczej rozumiemy pracę praktyczną z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi, wykonywaną w domach rodzinnych, zakładach opiekuńczych, szkołach, instytucjach i organizacjach wychowawczych. Do tej kategorii źródeł zaliczamy również materiały dotyczące zwyczajów i obyczajów postępowania z wychowankami, stosunki i urządzenia, metody i techniki wychowawcze, a także opinie i poglądy, które funkcjonują wśród rodziców, nauczycieli i wychowawców.

Bierne doświadczenie empiryczne związane jest z osobistym przeżywaniem i refleksją, obserwacją i badaniem zjawisk wychowawczych. Każdy bowiem z łudzi wychowywany przez innych ma doświadczenie z własnego życia, nauczyciele posiadają doświadczenie zawodowe, a badacze zjawisk związanych z wychowaniem wytwarzają doświadczenie naukowe składającej się na całość empirii pedagogicznej. Zawarta jest ona we wspomnieniach, listach, dzienniczkach, dokumentach historycznych, itp.

Wszelkiego rodzaju ideologie odnoszące się do wychowania w postaci filozofii wartości, światopoglądów, idei społeczno-poBtycznych, czy też idei kultury, sztuki, literatury, malarstwa, Hp. pedagogika wykorzystuje w dziedzinie normatywnej.

176

Wiedza

Charakterystyka

Praktyczna

Działania, metody, środki, wychowania i nauczania.

Empiryczna

Zjawiska, ich przebieg, przyczyny i skutki.

Normatywna

Cele, ideały, wartości, oceny wyników wychowania.

Teoretyczna

Cała rzeczywistość wychowawcza.

Metody przyrodnicze odnoszą się do bezpośredniego badania zjawisk mających charakter powtarzalny, typowy. Badanie tego rodzaju zjawisk w wychowaniu polega na przyglądaniu się im, celowym wywoływaniu albo zliczaniu wypadków pojawiania się. Są to odpowiednio trzy grupy metod przyrodniczych: 1) metody obserwacyjne, 2) metody eksperymentalne i 3) metody statystyczne (tabela 68).

Obserwacyjne metody w pedagogice dotyczą albo działań wychowawców, albo zmian rozwojowych wychowanków w ich naturalnym przebiegu. Obser-

177

wacja może być ekstrospekcyjia (zewnętrzna), albo introspekcyjna (samego siebie). Obserwacja może dotyczyć wypadków jednostkowych (metoda kazu-istyczna). zjawisk nienormalnych (metoda kliniczna), albo przebiegu określanych procesów (metoda tematyczna). Metodzie tej towarzyszy często prowadzenie dziennika obserwacji bądź wypełnianie arkuszy lub dokonywanie opisów obserwacji.

W metodach eksperymentalnych celowo wywołuje się określone zjawiska i zmiany ich warunków, aby wykryć prawidłowości zachodzące między nimi. Eksperyment może mieć charakter introspekcyjny, ekstrospekcyjny lub grupowy. Natomiast pod względem warunków jego prowadzenia rozróżniamy eksperyment naturalny, laboratoryjny i środowiskowy. Istotą każdego z nich jest wywołanie reakcji przy pomocy bodźców w postaci odpowiednio dobranych zadań.

Statystyczne metody badawcze prowadzą do ilościowego ujęcia zjawisk wychowawczych. Dotyczą więc zjawisk, które mają charakter masowy, określonych cech zbiorowości. W każdej zbiorowości występuje naturalne zróżnicowanie cech, przy czym najbliżej średniej wartości danej cech posiada największy procent grupy. Duże odchylenia od wartości średniej dotyczą mniejszych odsetków. Następuje zatem rozsiew danych od minimalnej do maksymalnej intensywności danej cechy, układający się w krzywą dzwonową. W ten sposób metoda przeciętnych (średnia arytmetyczna, medialna czy modalna) ukazuje wskaźniki, punkty odniesienia do ocen pojedynczych przypadków.

Metody pedagogiczne zaczerpnięte z nauk humanistycznych, oceniających wartość zjawisk indywidualnych i niepowtarzalnych zwracają się ku treści i jakości tych zjawisk. Są to metody wyjaśniające (eksplikacyjne⁸⁴), porównawcze i analityczne (tabela 69).

Metody eksplikacyjne polegają na krytyce materiałów pochodzących nie z praktyki pedagogicznej ani z empirii zjawisk psychopedagogicznych czy socjowychowawczych, lecz ze źródeł humanistycznych, jako wytworów wyrażających przeżycia i zawarte w nich wartości ideowe, lub ze źródeł teoretycznych, dotyczących pojmowania natury i istoty człowieka. Badanie obejmuje takie wytwory jak: 1) spontaniczne rysunki dzieci, prace ręczne, pismo,

dokumenty tzw. osobiste, jak dzienniczki młodzieży, pamiętniki i listy,
dokumenty oficjalne, szkolne lekarskie itp.

Metody porównawcze utworzyły odrębny dział pedagogiki - pedagogikę porównawczą. Bada ona w skali międzynarodowej podobieństwa i różnice w organizacji szkolnictwa, zestawia rozwój zjawisk pedagogicznych, a jako metoda genetyczno-porównawcza zestawia różnice zjawisk rozwojowych w zależności od wieku i płci, środowiska itp., a także weryfikuje wyniki badań otrzymane innymi metodami, np. testowymi lub eksperymentu naturalnego.

Metody analityczne badają dokumenty wytworzone przez kulturę ludzką wymagające zrozumienia ich treści, w szczególności źródeł historycznych, literackich i filozoficznych. Przykładowo jest to anaHza tekstów wszelkich dokumentów, w których etymologia, zmiany znaczeniowe wyrazów, leksyko-grafia pomagają w krytyce i ustaleniu autentycznych brzmień.

Tabela 68

Metody przyrodnicze w pedagogice

Metody	Charakterystyka
Obserwacyjne	ekstrospekcyjna, introspekcyjna, kazuistyczna, kliniczna, tematyczna
Eksperymentalne	ekstraspekcyjie, introspekcyjne, grupowe, naturalne, laboratoryjne, środowiskowe
Statystyczne	spis statystyczny, rejestracja statystyczna, badania specjalne

Tabela 69

Metody humanistyczne w pedagogice

Metody	Charakterystyka
Wyjaśniające	Badanie materiałów ze źródeł humanistycznych: pismo, rysunki i prace dzieci, dokumenty osobiste i oficjalne.
Porównawcze	Badanie podobieństw i różnic w zjawiskach pedagogicznych i weryfikacja wyników badań uzyskanych innymi metodami.
Analityczne	Wyjaśnianie znaczenia treści wytworów kultury ludzkiej, np. autentycznego brzmienia tekstów dokumentów.

178

⁸⁴ eksptikacja - wyjaśnienie, tłumaczenie (ang., fr. - explication, z fec. explicatio -rozwinięcie).

179

Należy dodać, że w pedagogicznych badaniach naukowych niejednokrotnie następuje krzyżowanie się i przenikanie wzajemne różnych metod, co powoduje zbliżenie miedzy naukami różnych typów, czasami z pozytywistyczną tendencją do zacierania się granic i ujednolicania modelu naukowości, jak też realizuje się współpraca między nimi i korzystanie z osiągniętego dorobku.

pedagogicznego, tworzącymi razem system pedegogii, a także zajmuje się zawodem nauczycielskim (wychowawczym).

Tabela 70 Nauki historyczne, empiryczne i światopoglądowe w pedagogice

4. WSPÓŁZALEŻNOŚĆ PEDAGOGIKI I INNYCH NAUK

Pedagogiczne metody badania i opracowania problemów praktycznych, empirycznych, normatywnych i teoretycznych muszą uwzględniać dobro rozwojowe czfowieka, aby badanie nie zaszkodziło badanemu, nie naraziło go na niebezpieczeństwo, cierpienie, deprawację moralną, zgorszenie lub sugestię zła. Taka humanizacja metod promieniuje dziś na wszystkie inne nauki współpracujące z pedagogiką i na humanizacjię nauki w ogóle. Oddziaływanie nauk jest obustronne. Do nauk współpracujących z pedagogiką zaliczamy: 1) nauki realne (higiena z naukami medycznymi, ekonomika oświaty i kształcenia, demografia), 2) nauki formalne związane z matematyką (cybernetyka, prakseologia, logika z metodologią nauk i naukoznawstwem), 3) nauki aksjologiczne (estetyka i etyka). Z kolei nauki pedagogiczne, rozwinięte na bazie nauk historycznych, empirycznych i światopoglądowych, korzystają z ich dorobku wiedzy. Przykładowo historia wychowania czerpie gotowe informacje z historii politycznej, społecznej, gospodarczej, historii kultury, itp., socjologia wychowania - z socjologii pracy, zawodów, z socjologii miast i wsi, przemysłu, kultury masowej, a psychologia wychowania - z psychologii ogólnej. Funkcjonowanie w pedagogice nauk historycznych, empirycznych i światopoglądowych przedstawiono w tabeli 70.

Nauki historyczne badają genezę i rozwój wszelkich zagadnień teoretycznych i praktycznych wychowania od czasów najdawniejszych do współczesności. Wszystkie nauki historyczne w pedagogice sprowadzają się do dwu dziedzin: 1) historii szkolnictwa i wychowania, 2) historii myśli i doktryn pedagogicznych.

Historia szkolnictwa i wychowania na tle rozwijających się potrzeb życia społecznego oraz kultury materialnej i duchowej, w ramach historii politycznej poszczególnych epok dziejowych bada instytucje powołane do wychowywania dzieci i mfodzieży, stosowane przez nie programy kształcenia, środki i metody, z wyrobionymi w tym czasie zwyczajami i sposobami postępowania

180

Nauki	Wyszczególnienie
Historyczne	Historia szkolnictwa i wychowania, historia myśfi i doktryn pedagogicznych.
Empiryczne	Biologia wychowania, psychologia wychowania, socjologia wychowania.
Światopoglądowe	Humanistyczne, filozoficzne, teologiczne.

Historia myśE i doktryn pedagogicznych zajmuje się rozwojem refleksji nad sprawami wychowania, w postaci idei i projektów reform, zawsze w związku z postępem innych nauk oraz z prądami polityczno-społecznymi, kulturalnymi i umysłowymi badanych epok. Najważniejsze jest kształtowanie się ideologii wychowawczej, ideału czfowieka oraz teorii pedagogicznej. Na teorię tę składają się różne założenia, pomysły, tezy, postulaty i programy wychowania.

Nauki empiryczne w pedagogice badają wszechstronny rozwój człowieka, tj. rozwój fizyczny, psychiczny i społeczny. Wychowanie związane z tym rozwojem jest opisywane i badane metodą obserwacji i eksperymentu przez nauki pedagogiczne: 1) biologię wychowania, 2) psychologię wychowania, 3) socjologię wychowania.

Biologia wychowania mówi o biologicznych podstawach życia, wzrostu i rozwoju fizycznego czfowieka. Cechy fizyczne i psychiczne organizmu wyjaśnia biologia zależnością od warunków środowiskowych i stałych, dziedziczonych właściwości wewnętrznych organizmu. Dziedziczność wyjaśnia uzdolnienia lub trudności rozwojowe fizyczne i umysłowe. Dorobek biologii wychowawczej stanowi następnie podstawę dla teorii wychowania fizycznego, dietetyki oraz higieny rozwojowej, szkolnej i społecznej.

Psychologia wychowawcza opisuje zjawiska zachodzące podczas wychowania, obejmuje szereg dyscyplin pokrewnych i graniczących ze sobą jak psychologia rozwojowa o rozwoju psychicznym u dzieci (pedologia), młodzieży (hebologia) oraz dorosłych (andrologia), a także psychologia wychowawcza o środowiskowych uwarunkowaniach psychiki i inne.

181

Socjologia wychowania opisuje zjawiska społeczne zachodzące w wychowaniu. Zajmuje się badaniem zależności wychowania i jego wyników od środowiska społecznego, w którym rozwija się człowiek. Na to środowisko składają się zwyczaje, stosunki i oddziaływania między ludźmi, organizacje i instytucje społeczne. Jest ono polem ścierania się różnych wpływów i sit

0 wspólnocie społecznej decydują język, obyczaje, poglądy, interesy, co
traktowane jest jako dobro wspólne grup społecznych, rodziny, środowisk
szkolnych, zawodowych, terytorialnych, a także narodu i państwa.

Cele życia rozwoju i wychowania płyną z potrzeb i dążeń człowieka, który musi kierować się rozumem, zdrowym rozsądkiem, by nie ulec swoim namiętnościom i nie zginąć przez nie. O celu wychowania, który sięga ku niewiadomej przyszłości, decydują najwyższe wartości i ideały, których podstawą powinien być prawdziwy światopogląd godny człowieka. Dla jego budowy szczególne znaczenie mają nauki światopoglądowe. Należą do nich nauki humanistyczne, filozoficzne i teologiczne.

Nauki humanistyczne dostarczają materiału do poznania ideałów i postaw ludzkich, jak bohaterstwo, tchórzostwo, miłość, nienawiść, wierność, zdrada, itp. Ideały te nauki humanistyczne czerpią z historii narodów, sztuki, literatury dramatycznej i poetyckiej. Nauki te, mówiące o życiu i czynach człowieka, służą w kształceniu światopoglądu młodzieży i dorosłych lecz nie rozstrzygają normatywnie, które z tych postaw powinny być realizowane w wychowaniu.

Ustaleń normatywnych dokonują nauki filozoficzne, przede wszystkim logika, estetyka i etyka. Nauki te na podstawie filozofii ogólnej, metafizyki⁸⁵

1 epistemologii⁸⁶ ustalają kryteria do oceny co jest prawdziwe, dobre moralnie,
piękne i godne rozumnego człowieka.

Wreszcie nauki teologiczne o Bogu żywym i stosunku człowieka do Boga konkretyzują ideał wychowawczy człowieka. Wszystkie więc wymienione nauki przyczyniają się swoim wkładem do rozbudowy prawdziwego światopoglądu.

Światopogląd może być osobisty, społeczny wyznawany przez członków grupy społecznej (inaczej ideologia) i filozoficzny, jako system poglądów jakiejś szkoły filozoficznej, co nazywamy teazją (gr. teasis - pogląd). Ideologie i teazje mogą wpływać na tworzenie się światopoglądu osobistego, ale narzucane pod

^K metafizyka - dyscyplina filozoficzna zajmująca się ogólną teorią bytu (ontologią), gr. meta physika - dzieto Arystotelesa bez tytułu (po fizyce).

⁸⁶ epistemologia - dział filozofii zajmujący się analizą procesów poznawczych, źródłami, strukturą, granicami i historycznymi uwarunkowaniami poznania (teoria poznania).

182

przymusem są tylko jego namiastką. Światopogląd osobisty jest bowiem zespołem własnych przekonań opartych o wiedzę, dającą pewność poznania, zaspokajającą samorzutnie pytania poznawcze, nurtujące wszystkich normalnych ludzi.

Pytania o przyczyny wychodzą z empirii, ale wyjaśniwszy jedną, pojawiają się pytania o przyczynę przyczyny i przyczyny dalsze i ten łańcuch pytań dobiega do przyczyny żyda, bytu i istnienia rzeczy w ogóle. Odpowiedzi na te pytania udziela tylko filozofia, metafizyczna wiedza o bycie i jego właściwościach. Odpowiedzi filozofii nie są jednak zadowalające, pojawiają się bowiem dręczące pytania o celowości i sensie wszystkich zjawisk i docierają do pytań eschatologicznych⁸⁷ o rzeczach ostatecznych, jak po co żyjemy, jaki jest sens życia, śmierci, szczęścia, świata i cierpienia. Odpowiedź pełną na te pytania, mającą zadowolić nie tylko rozum, ale także serce ludzkie i dążenie woli do nieśmiertelności i absolutnego szczęścia, przynosi przede wszystkim wiedza teologiczna.

Powyższe wywody prowadzą do wniosku, że na budowę światopoglądu składa się dorobek trzech grup nauk, do których zaliczamy: nauki humanistyczne, filozoficzne i teologiczne. Dają one człowiekowi możliwość całościowego oglądu świata, uzyskania widzenia świata w całości, tj. zbudowania światopoglądu osobistego.

5. PEDAGOGIKA CZASU WOLNEGO

Pedagogika czasu wolnego jest jednym z elementów składowych pedagogiki jako nauki o wychowaniu. Rozwinęb się na gruncie realnych potrzeb nowożytnych społeczeństw. Potrzeby te wiążą się z ciągłym narastaniem czasu wolnego pracowników najemnych i niewłaściwym jego zagospodarowywaniem. W myśli pedagogicznej teoretyków i praktyków XX wieku stanowi ważny obszar dociekań teoretycznych, metodologicznych i empirycznych. Mają one wspólny cel jakim jest idea wychowania społeczeństwa do umiejętnego, pożytecznego, wartościowego, zdrowego, moralnego i kulturalnego zagospodarowywania czasu wolnego i tym samym dążenia do uzyskiwania wyższej jakości życia.

⁸⁷ eschatologia - cześć doktryny religijnej, także teoria filozoficzna, traktująca o sprawach ostatecznych (gr. eschatos - ostateczny).

183

Tak jak czynności wypełniające czas wolny, będące treścią procesu edukacji, nie doskonalą się same, tak też proces ten uzależniony jest od stanu zaawansowania metodyki wychowania do spędzania czasu wolnego i koncepcji intencjonalnych oddziaływań. Oznacza to, że aby uczyć wypełniania czasu wolnego pożytecznymi czynnościami, czynności te muszą być uświadomione, potrzeby rozpoznane, opracowana koncepcja i metodyka ich nauczania. Wskazuje to na celowość rozwijania teorii pedagogiki czasu wolnego jako dyscypliny naukowej.

Termin pedagogika czasu wolnego teoretycy zajmujący się rozpatrywaną przez nas problematyką czasu wolnego wprowadzili do języka socjologii i polityki społecznej w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia. Najpow-szechniej posługiwali się tym terminem pedagodzy (Wojciechowski, Wroczyń-słti, Gąsior, Chmiebwski). W kilku publikacjach użył go również Kamiński. Termin ten był rozumiany jako planowe działanie wychowawcze zmierzające do wyposażenia młodej generacji w umiejętności racjonalnego wykorzystywania czasu wolnego, tj. zamiennie z pojęciem wychowanie do czasu wolnego lub wychowanie do luczasów. Definicję tego terminu wraz jego wykładnią teoretyczną podał B. Chmielowski, której sens w uproszczeniu brzmi jak w tabeli 71.

Tabela 71

Pedagogika czasu wolnego

Pedagogika czasu wolnego jest dyscypliną tworzącą wzory postępowania zgodnie z potrzebami jednostki. Jest nauką zdolną w każdej sytuacji do skutecznego działania, która przeciwdziała powierzchownemu kultowi rekreacji i wypoczynku i stwarza założenia do wszelkiej działalności instytucji wczasowych.

nych. Dyscyplina ta jest permanentnie weryfikowana i twórczo rozwijana. Przykładem mogą być licznie organizowane kongresy oraz ośrodki pedagogiki czasu wolnego działające w Niemczech, Szwajcarii i Austrii.

Na podstawie analizy trendów rozwoju cywilizacji oraz biorąc po uwagę teorie działania człowieka formułowane są podstawowe tezy (postulaty, założenia) dla pedagogiki czasu wolnego. Dotyczą one: 1) ciągłego wzrostu ilości czasu wolnego, 2) mechanizmów ludzkiego działania przy wypełnianiu go treściami, 3) wielostronnego rozwoju człowieka, 4) warunków do zaspokojenia potrzeb wolnoczasowych, 5) ukierunkowania działalności pedagogicznej (tabela 72).

T a b e 1 a 72

Tezy pedagogiki czasu wolnego

Tezy	Charakterystyka
Narastanie czasu wolnego	Ciągły wzrost ilości czasu wolnego stwarza wiele problemów społecznych.
Zagospodarowanie czasu wolnego	Przy wypełnieniu treściami czasu wolnego ważne jest poznanie potrzeb i mechanizmów ludzkiego działania.
Rozwój człowieka	Rozwój osoby ludzkiej polega na jej rozwoju biologicznym, społecznym i kulturalnym.
Warunki zaspokojenia potrzeb	Nasycenie środowiska życia pozytywnymi wzorami, wartościami i instytucjami wychowawczymi.
Ukierunkowanie wychowania	Na realizację zadań profilaktycznych i kreacyjnych.

Na Zachodzie termin ten wszedł do słownictwa naukowego nieco wcześniej, bo w połowie lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku (przykładowo w języku niemieckim Freizeitpadagogik). Dyscyplinę tę uznano za teoretyczną i praktyczną przeciwwagę dla zbliżających się zagrożeń, stresów i lęków, stwarzającą optymistyczną perspektywę dla rozwijających się społeczeństw. Jest tam rozumiana jako pedagogiczna teoria projektująca, opisująca, wyjaśniająca, a także przekształcająca potrzeby, wzory zachowań, style życia człowieka w różnych fazach jego egzystencji w uwarunkowaniach społec^o-cywiHzacyj-

Społeczeństwa rozwinięte charakteryzują się ciągłym wzrostem ilości czasu wolnego. Stwarza to wiele nowych problemów społecznych, z których problemem podstawowym jest konieczność przystosowania się człowieka do nowych warunków cywilizacyjnych. Przygotowywany tylko do pracy produkcyjnej, znajduje się obecnie w sytuacji społecznej jakościowo odmiennej, bowiem czas wolny od pracy zarobkowej, wykorzystywany przez niego dotąd na regenerację sił zużywanych w ramach pracy, będzie mógł spożytkować inaczej, przeznaczając go na czynności według własnego wyboru. Sytuacja ta wpłynie na zmianę jakości życia. Zmiana ta może pójść w dwóch kierunkach i doprowadzić do podwyższenia bądź obniżenia jakości życia.

184

185

Czas wolny od pracy zarobkowej wymaga wypełnienia go treściami. Podstawową sprawą jest poznanie i analiza mechanizmów ludzkiego działano przy zagospodarowywaniu czasu wolnego. Wyjaśnia je teoria potrzeb. Wyodrębnia się w niej dwa rodzaje potrzeb: 1) potrzeby niedostatku, 2) potrzeby ludzkiego rozwoju. Zgodnie z tą teorią człowiek jest motywowany głównie potrzebą rozwoju, której szczegółową odmianę stanowi potrzeba samorealizacji. Polega ona na maksymalnym rozwijaniu i doskonaleniu wszystkich uzdolnień i możliwości jednostki.

Człowiek jest istotą bio-socjo-kulturalną i wszystkie trzy sfery jego ludzkiej istoty stanowią jedność wzajemnie się dopełniającą. Rozwój osoby ludzkiej polega zatem na: 1) rozwoju biologicznym, 2) rozwoju spofecznym, 3) rozwoju kulturalnym. Rozwój biologiczny wymaga właściwej pielęgnacji, wyrównywania braków organizmu. Rozwój społeczny - na wrastaniu w grupy społeczne oraz na przyswajaniu odpowiednich ról. Rozwój ten wymaga sprzyjających sytuacji interakcyjnych⁸⁸, integracyjnych i partycypacji⁸⁹. Rozwój kulturalny to wrastanie w wartości kultury materialnej i duchowej oraz intemalizowanie⁹⁰ pożądanych modeli kultury, norm i wzorów.

Zgodnie ze środowiskowym ujmowaniem wychowania trzeba zapewnić warunki do zaspokajania potrzeb wynikających z posiadania czasu wolnego różnym jednostkom i grupom spofecznym. Instytucje wychowania powinny w sposób intencjonalny⁹¹, świadomy i celowy oddziaływać na liczne rzesze, wprowadzając je w możliwie sensowne, zdrowe i kulturalne formy odpoczynku i rozrywki. Poprzez nasycenie bowiem środowiska życia wszelkiego rodzaju wartościami preferowanymi przez najróżniejsze instytucje i placówki mamy szansę zaspokojenia potrzeb i zainteresowań maksymalnej liczby osób, dając możliwość każdej z nich wyszukania tego, czego najbardziej potrzebuje, a co zarazem dla niej ponętne, i w takich zespołach, które wydają się nafcardziej pociągające. Owe instytucje, placówki i organizacje będą realizowały funkcje intencjonalnego wychowania do czasu wolnego, podnosząc wydatnie kulturę jego spędzania.

Działalność pedagogiczna w zakresie czasu wolnego powinna być ukierunkowana na realizację dwóch rodzajów ogólnych zadań: 1) profilaktycznych,

2) kreacyjnych. Dzięki realizacp zadań pierwszego rodzaju następowałoby eliminowanie i minimalizowanie wysoce niekorzystnych zjawisk w obrębie czasu wolnego, natomiast realizacja zadań drugiego rodzaju dostarczałby inspiracji i zaprawiałaby do twórczych poszukiwań wzorów zachowań woho-czasowych, zdobywania większego mistrzostwa, osiągania wyższych sprawności i realizacji wartości wyższego rzędu.

⁸ interakcja - wzajemne oddziaływanie na siebie osób, przedmiotów, zjawisk lub zetknięcie się ze sobą dwóch lub więcej akcji, działań, dążeń.

⁸⁹ partycypacja - branie w czymś udziału, uczestnictwo.

⁹⁰ internalizacja - przyjmowanie wartości, norm, poglądów, zasad narzucanych początko
wo z zewnątrz i uznawanie ich za swoje.

⁹¹ intencjonalny - mający na celu, zamierzony, umyślny.

186

Rozdział 11

WYCHOWANIE DO WCZASÓW

Tabela 73

Wychowanie

Wychowaniem nazywamy świadomie organizowaną działalność społeczną, opartą na stosunku wychowawczym między wychowankiem i wychowawcą, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka.

1. WYCHOWANIE JAKO KSZTAŁTOWANIE OSOBOWOŚCI

Wychowanie w jeżyku polskim oznacza dzisiaj wszelkie celowe oddziaływanie ludzi dojrzałych (wychowawców) przede wszystkim na dzieci i młodzież (wychowanków), dla kształtowania w nich określonych pojęć, uczuć, postaw i dążeń. Obejmuje ono opiekę, nauczanie, szkolenie, przygotowanie do różnych zadań, dostarczanie rozrywki. Wychowanie może być fizyczne, umysłowe, moralne, społeczne, estetyczne, ideowe. Dziafelność wychowawcza jest społecznie zorganizowana, popierana, aprobowana, odbywa się w ramach określonych grup społecznych, będących instytucjami wychowawczymi. Zaliczamy do nich instytucje, które częściowo omówiliśmy rozpatrując zjawisko czasu wolnego, tj. rodzina, szkoła i inne.

Sfowo wychowanie pierwotnie oznaczało w języku polskim żywienie lub utrzymywanie kogoś przez dostarczanie mu środków do życia. Wziąć kogoś lub coś na wychowanie oznaczało tyle samo co obecnie wziąć na utrzymanie. Dobrze kogoś chować znaczyfo tyle, co dobrze kogoś odżywiać, stąd pojecie wychowanie odnoszono do zwierząt czy roślin. Dopiero w XIX wieku zaczęto mu nadawać znaczenie wywodzące się z łacińskiego educo (wyciągać, wydobywać, wyprowadzać coś ku górze). Podobnie można wyjaśnić niemieckie sfowo erziehen czy francuskie eleuer. Stworzona na początku XIX wieku przez Johanna Friedriecha Herbarta pedagogika jako nauka o wychowaniu nie wyeliminowała po dzień dzisiejszy wieloznaczności tego pojęcia. Nadaje się mu odmienne znaczenie w zależności od założonej przez autora aksjologii⁹², ideologii, czy też filozoficznej i psychologicznej koncepcji człowieka. Pełną współczesną definicję wychowania można sformułować jak w tabeli 73.

⁹² aksjologia - nauka o wartościach, teoria wartości (gr. aksios - drogi, cenny; logos -nauka).

Zmiany zachodzące w osobowości wychowanka w procesie wychowania obejmują zarówno stronę poznawczo-instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stroną emocjonalno-motywacyjną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia.

Proces wychowania uwarunkowany jest wieloma czynnikami. Wiąże się przede wszystkim ze zrozumieniem przez wychowanka określonych norm spofeczno-moralnych oraz internalizacji. Nadanie tym normom znaczenia osobistego zależne jest od uprzednich doświadczeń i gry motywów. Na jakość i głębokość zmiany osobowości składa się m.in. jakość norm, klarowność ich przekazu, stopień dokładności odbioru, zgodność lub niezgodność z dotychczasowymi przekonaniami, siła i trwałość przeżycia osobistego tych norm oraz ich życiowe zastosowanie. Przebieg tego procesu i jego wyniki kształtują się pod wpływem: 1) świadomego i celowego oddziaływania odpowiedzialnych za wychowanie osób i instytucji, 2) systemu wychowywania równoległego, 3) wysiłków wychowanka nad kształtowaniem własnej osobowości.

Do podstawowych składników wychowania tradycyjnie zalicza się wychowanie: 1) umysłowe, 2) moralne, 3) religijne, 4) obywatelskie (społeczne), 5) estetyczne, 6) fizyczne, 7) politechniczne.

Wychowanie jest więc oddziaływaniem na czyjąś osobowość, jej formowaniem, zmienianiem i kształtowanie, wyzwalanie w drugiej osobie bądź grupie społecznej pożądanych stanów, jak rozwój, samorealizacja, czy wzrost samoświadomości.

Warto dodać, że sfowo wychowanie używa się również dla określenia rezultatów procesów, oddziaływań wychowawczych. Mówimy na przykład, że ktoś jest dobrze lub źle wychowany. Wracając jednak do przytoczonych definicji wychowania jako procesu zauważamy w każdym przypadku, iż chodzi o wszechstronny rozwój osoby ludzkiej - kształtowanie osobowości. Można zatem najkrócej powiedzieć, iż wychowaniem nazywamy kształtowanie osobowości.

188

189

2. CHARAKTERYSTYKA OSOBOWOŚCI

Termin osobowość wywodzi się ze starożytnej Grecji. Było to słowo prosopon, określające w starożytności maskę teatralną używaną przez aktorów greckich, a następnie przejętą przez teatr rzymski⁹³. Maska służyła jako wzmacniacz gfosu lecz przede wszystkim eksponowała określone cechy człowieka przedstawianego na scenie. W myśli filozoficznej pojęcie osoby zostało zdefiniowane w VI wieku przez Boecjusza: osoba jest indywidualną substancją o naturze rozumnej. Oznacza, to, iż wskazał on na pewną odrębność i swoistość natury ludzkiej. Gdy w drugiej pofowie XIX wieku wyłania się nowa nauka - psychologia, jej przedstawiciele zainteresowali się nie tyle pojęciem osoby, ile przede wszystkim osobowości. W nauce tej osobowość była pojmowana realistycznie i jednocześnie instrumentalnie.

W podejściu realistycznym za osobowość uważa się zespół cech lub czynników konstytucyjnych. Te koncepcje prezentowane są w teoriach cech i indywidualnie różnicujących wymiarów⁹⁴, teoriach konstytucjonalnych⁹⁵, teoriach organicystycznych⁹⁶, a także w specyficznej grupie teorii psychoanalitycznych⁹⁷ oraz fenomenologicznych⁹⁸. Większość badaczy ujmujących osobowość realistycznie wyróżnia w jej strukturze takie komponenty, jak: popędy i potrzeby, temperament i charakter, postawy, uzdolnienia, emocje, mechanizmy obronne i obraz siebie.

W podejściu instrumentalnym za osobowość uważa się konstrukcję teoretyczną służącą do naukowego opisu i wyjaśniania zintegrowanego i całościowego funkcjonowania psychiki człowieka. Koncepcje takie prezentowane są w teoriach: behawiorystycznych" oraz kognitywnych¹⁰⁰. W ujęciu tych badaczy osobowość jest rezultatem szeroko rozumianej socjalizacji (wychowania społecznego) w rozwoju indywidualnego człowieka (kształcenia, uczenia się, wychowania i samowychowania), jest rezultatem kumulowania się bezpośrednich i przetworzonych doświadczeń regulujących jego zachowania. W tym znaczeniu czfowiek dysponuje pewnym sposobem całościowego funkcjonowania psychicznego w świecie.

⁹³ po łacinie grecka maska teatralna prosofon nazywa się persona. * R. B. Cattell, H. J. Eysenck.

⁹⁵ E Kretschmer, W. H. Sheldon.

⁹⁶ K. Goldstein, A. Angyal.

⁹⁷ S. Freund, C. G. Jung, A. Adler, E. H. Erikson.

⁹⁸ C. Rogers.

⁹⁹ J. B. Watson, J. Dollaid.

¹⁰⁰ G. A KeDey.

190

Geneza i rozwój terminu osobowość sprawia, że nadal jest on używany w różnych znaczeniach. W pedagogice osobowość z jednej strony jest traktowana jako przedmiot i cel oddziaływań wychowawczych (kształtowanie wszechstronnie i integralnie rozwiniętej osobowości wychowanków), z drugiej zaś - jako konstytutywny dla zawodu pedagoga zespół pożądanych u niego cech i zachowań (np. mifość, mądrość, perfekcjonizm, empatia¹⁰¹, poczucie obowiązku i odpowiedzialności, sumienie, wrażliwość i odwaga moralna). W ujęciu celu, przedmiotu i produktu oddziaływań wychowawczych osobowość stanowi zespół względnie stałych cech i mechanizmów wewnętrznych, od których zależy organizacja zachowania się człowieka, jego psychiczna tożsamość, kierunki i sposoby przystosowania się do otaczającej rzeczywistości oraz jej przekształcania.

W podobnym ujęciu, gdzie osobowość rozpatrujemy jako kryterium wyróżniania pojedynczych osób z zespołów, grup ludzi - tabela 74.

Tabela 74

Osobowość

Osobowością nazywamy zespół stałych właściwości i procesów psychofizycznych odróżniających jednego człowieka od innych ludzi, wpływający na organizację jego zachowania, a więc na stałość w nabywaniu i porządkowaniu doświadczeń, wiadomości i sprawności, w reagowaniu emocjonalnym w stosunkach z innymi ludźmi oraz na stałość w wyborze celów i wartości.

Powstanie tych stałych mechanizmów zachowania się człowieka jest efektem rozwoju osobowości, w którym bardzo istotny jest rozwój w dzieciństwie i młodości. Nabyte wówczas wzory zachowania wywierają trudny do przezwyciężenia wpływ na cafe życie.

W strukturze osobowości, rozumianej jako układ poszczególnych elementów tworzących pewną całość, w tym przypadku - jako zespół cech indywidualnych człowieka dziedzicznych i nabytych w procesie wychowania, często wyróżnia się osobowość zewnętrzną i osobowość wewnętrzną. Osobowość zewnętrzna to przede wszystkim wygląd zewnętrzny, charakteryzujący się pewnymi cechami wspólnymi dla każdego człowieka, a jednocześnie

¹⁰¹ empatia - zdolność odczuwania stanów psychicznych innych ludzi (gr. empetheia -przypisanie uczuć).

niepowtarzalnością każdej osoby ludzkiej. Wśród tych cech większość, przeważnie cech dziedzicznych, nie ma związku z osobowością wewnętrzną (wzrost, kolor oczu, wfosów, itp.), choć często ponawiane są próby doszukiwania się pełnego powiązania osobowości zewnętrznej z wewnętrzną. Są jednak cechy zewnętrzne, które wypływają z osobowości wewnętrznej, są jej odbiciem, uzewnętrznieniem, zwierciadłem duszy. Zresztą bez tych powiązań badanie osobowości wewnętrznej byłoby niemal niemożliwe.

Omawiając podejście realistyczne do osobowości prezentowane przez psychologów kończ XIX wieku wyróżniliśmy jej komponenty strukturalne: popędy i potrzeby, temperament i charakter, postawy, uzdolnienia i emocje oraz mechanizmy obronne i obraz siebie. Są to niewątpliwie składniki osobowości wewnętrznej.

3. SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI WEWNĘTRZNEJ

Współcześnie nie ma jednomyślności wśród psychologów i pedagogów na temat zwartej i zamkniętej struktury osobowości. Niektóre z wymienionych elementów agreguje się, inne rozdziela na segmenty, co prowadzi do zmiany kombinacji. W jednym z wariantów można zaproponować następującą listę składników osobowości wewnętrznej: temperament, inteligencja, potrzeby, motywacje, postawy i wartości (tabela 75). Tę właśnie listę przyjmiemy za podstawę przy omówieniu tych składników.

Temperamentem nazywamy zespół podstawowych i względnie stałych cech osobowości, polegających na sposobie reagowania na bodźce, zachowaniu i działaniu człowieka charakterystycznym dla danej osoby, takich jak siła i szybkość reagowania, pobudliwość i tempo procesów psychicznych. Istnieje powszechne przekonanie, że cechy te są dziedziczne, pojawiają się bowiem już we wczesnym dzieciństwie i nie poddają się łatwo modyfikacjom. Pewną analogię do tych cech ludzkich zaobserwowano również u zwierząt.

Biologicznie zdeterminowany temperament podlega powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania i swoistej interakcji człowieka ze środowiskiem fizycznym i społecznym. Do temperamentu zalicza się m.in. takie cechy jak: ekstrawersja-introwersja¹⁰², impulsywność, neurotyczność¹⁰³, emocjonalność,

reaktywność emocjonalna, towarzyskość, ruchliwość, wytrwałość, poszukiwanie doznań, potrzeba stymulacji. Najstarsza typologia temperamentu została opracowana w starożytności przez Galena, który opierając się na teorii soków (humorów) w organizmie (krwi, flegmy, żółci i czarnej żółci) wyodrębnił cztery podstawowe typy temperamentu w zależności od dominacji jednego z humorów: sangwinika, flegmatyka, choleryka i melancholika.

Tabela 75

Składniki osobowości wewnętrznej

Składniki	Charakterystyka
Temperament	Zespół podstawowych i względnie stałych cech osobowości polegających na sposobie reagowania na bodźce, zachowaniu i dziafeiniu człowieka charakterystycznym dla danej osoby, takich jak siła i szybkość reagowania, pobudliwość i tempo procesów psychicznych.
Inteligencja	Cecha umysłu odpowiadająca za ogólną zdolność logicznego myślenia i celowego działania, polegająca na umiejętności zachowania się w nowych sytuacjach, na trafnym dobieraniu środków, które umożliwiają osiągniecie celu oraz na krytycznej ocenie wyników własnego działania.
Potrzeby	Stan, w którym człowiek odczuwa chęć uzupełnienia (zaspokojenia) jakiegoś braku, np. w zapewnieniu sobie warunków życia, osiągnięciu pozycji społecznej, utrzymaniu rodzaju ludzkiego i in.
Motywacje	Świadomie przez człowieka przeżywane intencje (zamiary) wykonania lub zaniechania jakiegoś działania; powody, uzasadnienia i swoiste stany wewnętrznego napięcia organizmu pobudzające człowieka do dziafenia zaspokajającego jakąś potrzebę, nadające kierunek jego aktywności.
Postawy	Względnie trwałe dyspozycje człowieka przejawiające się w zachowaniach, których cechą jest pozytywny bądź negatywny stosunek emocjonalny do jakiegoś przedmiotu, osób, sytuacji.
Wartości	Wszystko to, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel ludzkich dążeń, cechy przysługujące przedmiotom (zjawiskom), modele kultury, normy i wzory zachowań intemalizowane w procesie wychowania, które łączą się z systemem etycznym przyjętym przez konkretną cywilizację.

ekstrawersja-introwersja - ekierowanie uwagi na zewnątrz lub do wewnątrz, neurotyczność - nerwowość.

192

193

Czfowiek o temperamencie sangwinika (zgodnie z tą starożytną teorią) ma w organizmie przewagę krwi¹⁰⁴. Jest to czfowiek silny, zrównoważony, żywy, optymista, otwarty, towarzyski, rozmowny. Jego układ nerwowy charakteryzuje się silnym pobudzaniem i silnym hamowaniem, dużą równowagą i dużą ruchliwością.

Typ flegmatyka ma w organizmie przewagę flegmy¹⁰⁵. Jest to czfowiek silny, zrównoważony, spokojny, pesymista, zamknięty w sobie, skfonny bardziej do obserwacji niż rozmów. Jego układ nerwowy charakteryzuje się słabym pobudzaniem i silnym hamowaniem, dużą równowagą i małą ruchliwością.

Temperament choleryka oznacza przewagę w organizmie żófci¹⁰⁶. Jest to czfowiek silny, niezrównoważony, porywczy, optymista, otwarty, energiczny, czynny, ruchliwy.

Jego układ nerwowy charakteryzuje się silnym pobudzaniem lecz słabym hamowaniem, małą równowagą i silną ruchliwością.

Czfowiek o temperamencie melancholika ma w organizmie przewagę czarnej żófci¹⁰⁷. Jest to czfowiek słaby, pesymista, zamknięty w sobie, perfekcjonista, działający z namysłem. Jego układ nerwowy charakteryzuje się słabym pobudzaniem i słabym hamowaniem, małą równowagą i małą ruchliwością.

Wprowadzone w starożytności pojęcie temperamentu i jego typologia przetrwały do dziś, choć interpretacja i postulowane podstawy biologiczne zmieniały się w ciągu wieków. Oczywiście odrzucona została teoria humorów. W pierwszej połowie XX wieku na Zachodzie dominował pogląd, iż temperament wiąże się z typem budowy człowieka. Z kolei Pawłów na Wschodzie eksponował u podstaw temperamentu fizjologię układu nerwowego. Współczesne badania nad neurofizjologicznymi, hormonalnymi i biochemicznymi korektami temperamentu nie doprowadziły do jednoznacznych wniosków co do jego podstaw biologicznych. Wyniki badań oparte na metodach genetyki sugerują jedynie, że czynnik genetyczny odpowiada w granicach około 2040 procent za różnice w temperamencie. Do pomiaru cech temperamentu wykorzystuje się różnego rodzaju kwestionariusze wypełniane przez osoby badane (w przypadku dzieci - przez rodziców).

¹⁰⁴ łac. sanguis - krew.

¹⁰⁵ gr. phlegma - flegma.

¹⁰⁶ gr. chole - żółć.

¹⁰⁷ gr. melaina chole - czarna żółć.

Inteligencją nazywamy cechę umysłu odpowiadającą za ogólną zdolność logicznego myślenia i celowego działania, polegającą na umiejętności zachowania się w nowych sytuacjach, na trafnym dobieraniu środków, które umożliwiają osiągnięcie celu, oraz na krytycznej ocenie wyników własnego działania. Wśród psychologów istnieją duże różnice w pojmowaniu inteligencji, np. W. Stem¹⁰³ rozumiał ją jako zdolność do przystosowania się do nowych zadań i nowych warunków życia, A. Binet¹⁰⁹ - jako zdolność nadawania myśleniu odpowiedniego kierunku, dostosowywanie środków do celu, natomiast J.P. Guliford¹¹⁰ - jako zespół elementarnych zdolności umysłowych.

W zależności od sposobu rozumienia inteligencji stosuje się różne sposoby jej mierzenia. Największą popularność zdobyła na świecie skała mierzenia inteligencji opracowana przez Bineta, która po kolejnych przeróbkach stosowana jest do dziś i umożliwia pomiar globalnego wskaźnika poziomu inteligencji, tzw. ilorazu inteligencji (IQ)^m. Iloraz inteligencji dziecka jest to stosunek wieku umysłowego obliczonego na podstawie badań testowych do wieku życia pomnożony przez 100. W przypadku osoby dorosłej istnieje procedura porównywania wyniku badania testowego z rozkładem wyników w populacji, do której ta osoba należy.

Pionierem badań naukowych nad inteligencją był F. Galton¹¹². Pozostając pod wpływem Karola Darwina, twierdził (1883), że inteligencja to podstawowa zdolność umysłu, decydująca o sukcesie jednostki w walce o był. Są to początki tzw. darwinizmu społecznego. Źródła owej zdolności umysłu dostrzegał w swoistej energii psychicznej. Zgodnie z tą teorią osoby dysponujące

¹⁰⁸ Wilham Stem (1871-1938), niemiecki psycholog i filozof, twórca psychologii perso-
nalistycznej.

¹⁰⁹ Alfred Binet (1857-1911), psycholog francuski, opracował tzw. metryczną skalę
inteligencji.

¹¹⁰ Joy Paul Guhford (1897-1976), psycholog i statystyk amerykański, opracował model
morfologiczny struktury intelektu.

¹¹¹ 1Q (ang. IntelBgence Quotient) - iloraz inteligencji.

^m Galton Sir Francis (1822-1911), brytyjski przyrodnik, antropolog i lekarz; członek Towarzystwa Króewskiego w Londynie. Był pionierem w dziedzinie zastosowań metod statystyki matematycznej w badaniach biologicznych, twórcą zasad eugeniki. Należał do inicjatorów psychologii różnic indywidualnych. Prowadził badania nad dziedziczeniem wybitnych uzdolnień. Pierwszy posłużył się odciskami linii papilarnych do identyfikac£ osób. Zajmował się także m.in. meteorologią, geografią, socjologią; gł. prace: Hereditary Genius (1869). Essays in Eugenlcs (1909).

194

195

energią psychiczną szybciej reagują na bodźce i dokładniej odróżniają wrażenia zmysłowe. Galton próbował mierzyć poziom inteligencji za pomocą prostych eksperymentów wymagających krótkiego czasu reagowania i wrażliwości potrzebnej do odróżnienia bodźców. Naiwne poglądy Galtona na istotę inteligencji zostały odrzucone przez naukę, ale jego badania dały początek naukowemu podejściu do problemu zdolności umysłowych.

W ujęciu A. Bineta (1905) inteligencja to przede wszystkim zdolność do wydawania trafnych sądów, zwłaszcza w odniesieniu do problemów i sytuacji dnia codziennego. Myślenie człowieka inteligentnego jest ukierunkowane, czyli prowadzone wg skutecznego planu zmierzającego do rozwiązania problemu. Binet był autorem pierwszych stosowanych w praktyce, opartych na tych założeniach, testów pomiaru inteligencji, rozwiniętych później w USA przez L. Termana. W 1912 W. Stem¹¹³ zaproponował przedstawianie wyników testowego pomiaru inteligencji za pomocą ilorazu inteligencji.

Dalszy rozwój teorii inteligencji był związany z wykorzystaniem tzw. analizy czynnikowej. Niektórzy autorzy czynnikowych teorii inteligencji (np. Ch. Spe-arman, Ph. Vernon) bronili stanowiska, że istnieje nadrzędny czynnik (zdolność umysłu), zwany czynnikiem g (ang. generał - ogólny), który odpowiada ogólnemu poziomowi umysłowemu jednostki. Ponadto, zgodnie z tą teorią, istnieją zdolności specjalne, odpowiadające za sprawność działania w zakresie konkretnych dziedzin czy rodzajów zadań. Inni badacze (np. L.L. Thurstone, J.P. Guilford) opowiadali się za istnieniem wielu wzajemnie niezależnych, równorzędnych czynników, odpowiadających odrębnym zdolnościom umysłowym, np. Thurstone uważał, że istnieje siedem pierwotnych zdolności umysłowych, związanych ze sprawnością w zakresie: 1) rozumienia słów, 2) używania słów (płynność słowna), 3) posługiwania się liczbami, 4) zapamiętywania, 5) szybkości spostrzegania, 6) rozumowania przez indukcję, 7) wyobraźni przestrzennej.

Duże znaczenie miała też koncepcja R.B. Cattella, który wyróżnił inteligencję płynną, określoną jako genetycznie zdeterminowane, neuronalne podłoże zdolności umysłowych, i skrystalizowaną, zdefiniowaną jako ostateczny rezul-

tat rozwoju owych wrodzonych zadatków. Ważną rolę w procesie krystalizowania się inteligencji odgrywa doświadczenie indywidualne, wiedza, wpływy społeczne i kulturowe. Pod wpływem Cattella zaczęto tworzyć testy inteligencji obojętne kulturowo, czyli w małym stopniu zależne od wiedzy, otoczenia jednostki, wpływów środowiska i kultury. Bardzo ważny w historii badań nad inteligencją był nurt rozwojowy, reprezentowany przez J. Piageta, wg którego rozwój intelektualny polega na następstwie jakościowo odmiennych stadiów (inteligencja sensomotoryczna, przedoperacyjna, operacyjna).

Współczesne badania nad inteligencja zmierzają do wykrycia jej mechanizmów biologicznych: jeśli mózg jest organem inteligencji, jakość tego organu (np. szybkość i bezbłędność przewodzenia impulsów w układzie nerwowym) powinna decydować o poziomie intelektualnym jednostki (H.J. Eysenck¹¹⁴, A.R. Jensen). Z drugiej strony, szuka się odpowiedzi na pytanie, czy osoby inteligentne wyróżniają się czymś w zakresie działania podstawowych procesów poznawczych (percepcji, uwagi, pamięci). Wybitnym przedstawicielem poznawczego nurtu badań nad inteligencją jest R.J. Stemberg. W swej tzw. teorii triadowej wyróżnił on trzy aspekty inteligencji: 1) wewnątrzpsychiczny, odnoszący się do struktury procesów myślenia, 2) doświadczeniowy, związany z tym, jak jednostka wykorzystuje swe uprzednie doświadczenia i jak radzi sobie w nowych warunkach, 3) kontekstualny, związany z praktycznym wykorzystaniem wiedzy i zdolności w życiu codziennym i sytuacjach społecznych.

W dalszym ciągu prowadzi się badania nad dziedziczeniem inteligencji oraz nad wpływami kultury, środowiska, wychowania i nauczania na rozwój umysłowy. Dla prawidłowego rozwoju inteligencji niezbędne jest zarówno odpowiednie wyposażenie genetyczne, jak też właściwe odżywianie, nauczanie i stymulujące wpływy środowiska. Badania i teorie nadmiernie eksponujące rolę uwarunkowań genetycznych i ignorujące element współdziałania różnych czynników w rozwoju umysłowym człowieka bywają wykorzystywane do uzasadniania poglądów rasistowskich, działań w dziedzinie polityki społecznej.

¹¹³ Stem WlilEam (1871-1938), niemiecki filozof i psycholog. Od 1907 profesor uniwersytetu we Wrocławiu, 1916-33 - uniwersytetu w Hamburgu. Jeden z twórców psychologii różnic indywidualnych (m.in. autor teorii inteligencji i koncepcji ilorazu inteligencji) oraz personalizmu psychologicznego. Prowadził pierwsze systematyczne badania nad rozwojem mowy i myślenia u dzieci. Ważniejsze prace, m.in. Inteligencja dzieci i młodzieży (1920, wyd. poi. 1927), Uber Psychologie der indiuiduellen Differenzen (1900), Die Kinderspra-che (1907), Person und Sache (t. 1-3, 1906-24).

196

¹¹⁴ Eysenck Hans Jurgen (ur. 1916-97), psycholog angielski, pochodzenia niemieckiego. Od 1955 profesor uniwersytetu w Londynie. Badacz i teoretyk osobowości. Posługując się analizą czynnikową opracował wiele testów do badania cech osobowości. Także autor prac z zakresu psychopatologii i psychoterapii. Był jednym z twórców systemu terapii behawio-ralnej, krytykiem psychoanalizy. Ważniejsze prace: Sens i nonsens w psychologii (1957, wyd. poi. 1965); Dimensions of Personality (1947), The Scientific Study of Personality (1952), The Psychologu oj Politics (1954), Personality Structure and Measurement (1967), Personality Genetics and Behawour (1982).

197

Potrzebą nazywamy stan, w którym człowiek odczuwa chęć uzupełnienia (zaspokojenia) jakiegoś braku, np. w zapewnieniu sobie warunków życia, osiągnięciu pozycji społecznej, utrzymaniu rodzaju ludzkiego i in. Potrzebom zwykle towarzyszą silne motywacje, z którymi niekiedy potrzeby utożsamiamy. Rozróżnia się potrzeby podstawowe, które wiążą się z biologicznymi funkcjami organizmu i z wytworzoną strukturą osobowości, oraz potrzeby pochodne, które wynikają z poszukiwania środków zaspokojenia potrzeb podstawowych. Za ważny skutek braku zaspokojenia potrzeb podstawowych uważa się frustrację. Część potrzeb podstawowych często utożsamiamy z popędami lub instynktami.

Popędem, utożsamianym przez niektórych z motywem, nazywamy bądź pierwotny mechanizm regulujący zaspokajanie potrzeby podstawowej, bądź samą potrzebę podstawową. Działanie popędu polega na uruchamianiu i podtrzymywaniu odpowiednich czynności, niezbędnych do osiągnięcia warunków do zaspokajania potrzeb podstawowych.

Instynkt w zasadzie odnosi się do zwierząt. Jest to wspólna dla osobników danego gatunku zdolność do wykonywania nie wyuczonych czynności, zmierzających do jakiegoś wyniku pożytecznego dla nich. Istotną cechą tych czynności jest podobny przebieg u wszystkich osobników gatunku.

W psychologii były czynione liczne próby ustalenia listy podstawowych potrzeb człowieka. Często nawiązywały one do wcześniejszych prób klasyfikowania mechanizmów motywacyjnych w kategoriach instynktów. Do najbardziej znanych należą klasyfikacje H. Murraya (1938) i Abrahama Harolda Masłowa¹¹⁵ (1954). Sformułował on teorię, wg której potrzeby człowieka tworzą pewną stałą hierarchię, decydującą o kolejności ich zaspokajania. Potrzeby zajmujące wyższą pozycję w hierarchii aktualizują się dopiero wówczas, gdy zostają zaspokojone potrzeby niższego szczebla (bardziej elementarne). Zgodnie z tą teorią do wrodzonych, naturalnych potrzeb człowieka należą nie tylko potrzeby braku, jak potrzeba pokarmu, bezpieczeństwa czy miłości, ale także - zajmujące wyższe miejsca w hierarchii - potrzeby wzrostu: samorealizacji, twórczości, transcendencji (przekraczania granic własnego ją). Człowiek w pełni zdrowia psychicznego to człowiek samorealizujący się,

dążący do urzeczywistnienia pełni swoich wewnętrznych możliwości. Źródłem potrzeb są doświadczenia jednostki, w szczególności jej kontakty z otoczeniem społecznym, oraz biologiczna struktura organizmu. Mechanizm kształtowania się potrzeb polega na nadawaniu znaczeń (wartości) przedmiotom (sytuacjom, formom aktywności), dzięki czemu stają się one celem dążeń. Indywidualny system potrzeb zależy od indywidualnego systemu znaczeń (wartości) przypisywanych przez jednostkę różnym celom.

Motywem nazywamy świadomie przez człowieka przeżywaną intencję (zamiar) wykonania łub zaniechania jakiegoś działania. Jest to powód¹¹⁶, uzasadnienie i swoisty stan organizmu pobudzający człowieka do działania zaspakajającego jakąś potrzebę. Motyw określa się też jako stan wewnętrznego napięcia organizmu, od którego zależy możliwość i kierunek jego aktywności. Ten stan może ulec redukcji w miarę zaspokajania potrzeb lub nasilić się w przypadku gdy temu zaspokajaniu towarzyszy wyłanianie się nowych potrzeb.

Motywacją nazywamy ogół motywów, a także proces regulacji psychicznej nadający energię zachowaniu człowieka i ukierunkowujący je. Może mieć charakter świadomy lub nieświadomy. Różne szkoły psychologiczne zwracają uwagę na odmienne źródła motywacji: w behawioryzmie¹¹⁷ i współczesnych teoriach uczenia się za główne czynniki motywujące uważa się bodźce zewnętrzne i stany popędowe, powodujące wzrost wewnętrznego napięcia -organizm dążąc do redukcji napięcia inicjuje zachowanie. W psychoanalizie i kierunkach pokrewnych decydującą rolę w dynamizowaniu ludzkiego zachowania przypisuje się nie uświadamianym (na skutek działania mechanizmów obronnych) impulsom i konfliktom wewnętrznym. Twórca psychologii pola K. Lewin i jego kontynuatorzy zwrócili uwagę na motywacyjną funkcję zadania - wyobrażenie jego końcowego wyniku wytwarza w jednostce system napięć motywujący ją do kontynuowania prób wykonania zadania aż do jego ukończenia. Tak zwane podejście poznawcze akcentuje motywacyjną rolę

¹¹⁵ Maslow Abraham Harold (1908-70), psycholog amerykański. W latach 1951-69 był profesorem Brandeis University w Waltham. Należał do twórców psychologii humanistyczne. Główne prace: Motywacja i osobowość (1954, wyd. poi. 1990), W stronę psychologii istnienia (1962, wyd. poi. 1986), Religions, Values and Peak Experiences (1964), The Farther Reaches of Human Naturę (1971).

¹¹⁶ fr. motif - powód.

¹¹⁷ behawioryzm [ang.], kierunek w psychologii XX w., wg którego przedmiotem badań
tej nauki jest zachowanie się (behaiAour) człowieka. Behawioryzm powstał na pocz. XX w.
(jego promotorem był amer. psycholog J. B. Watson) w opozycji do tradycyjnej psychologii
umysłu, która koncentrować sie na analizowaniu tzw. treści świadomości; odrzucił, jako
nienaukową, podstawową db tej psychologii metodę introspekcji, postulował zaś stosowanie
w badaniach psychologicznych metod obiektywnych, spełniających wymóg spotecznej spraw-
dzalności uzyskiwanych za ich pomocą wyników.

198

199

stanu niezgodności (dysonansu) między strukturami poznawczymi (przekonaniami) podmiotu. Pojęciem motywacji określa się nie tylko przejściowy stan jednostki, ale także względnie stałą strukturę motywacyjną czfowieka - składnik jego osobowości. W tym ostatnim znaczeniu mówi się o motywacyjnych funkcjach systemu wartości przyjętego przez jednostkę lub hierarchii jej potrzeb.

Motywacja jest procesem regulacyjnym, który steruje zachowaniem tak, aby doprowadziło ono do określonego efektu (celu). Wzbudzając energię do działania i ukierunkowując je na cel, motywacja organizuje pojedyncze reakcje w zintegrowany wzorzec oraz podtrzymuje aktywność podmiotu dopóki nie zostaną zmienione warunki, które ją zapoczątkowały. Siła dążenia do określonego celu (siła motywacji) zależy zarówno od spostrzeganej wartości (atrakcyjności) celu, jak i subiektywnego prawdopodobieństwa (przekonania o możliwości) jego osiągnięcia. Warunkiem uruchomienia procesu motywacyjnego jest istnienie napięcia motywacyjnego (motywu) - wewnętrznego stanu niespełnienia lub zakłócenia, połączonego z gotowością do działania oraz szczególnym uwrażliwieniem człowieka na bodźce mające zdolność redukowania tego napięcia. Im napięcie motywacyjne jest wyższe, tym wyższa atrakcyjność bodźca i siła związanej z nim motywacji. W rozmaitych dziedzinach ludzkiej aktywności rozwijają się rozmaite rodzaje motywacji. Tak np. w sferze aktywności zadaniowej i pracy twórczej istotną rolę odgrywa motywacja do osiągnięć (potrzeba osiągania sukcesów i unikania niepowodzeń), tzw. motywacja wewnętrzna (gotowość do niezależnego od oczekiwanych zewnętrznych wzmocnień angażowania się w jakieś działanie) oraz dążenie do rozwoju własnych sprawności i kompetencji. W dziedzinie kontaktów z innymi ludźmi rozwijają się różnorodne motywacje służące podtrzymaniu więzi z innymi i wzajemnej pomocy, regulowaniu interakcji społecznej i działaniu w warunkach konfliktu interesów, takie jak potrzeba afiliacji (kontaktu z innymi), aprobaty, konformizmu, władzy (kontroli nad innymi), a także motywacja prospołeczna (dążenie do bezinteresownego pomagania innym, nastawienie kooperacyjne, itd.), ale także motywacja indywidualistyczna, rywalizacyjna, agresywna. Istotną rolę w działaniach człowieka odgrywają dążenia związane z ja, czyli obrazem własnej osoby. Najważniejsze z nich to dążenie do podtrzymania lub podwyższenia poczucia własnej wartości, tożsamości (ciągłości w czasie i przestrzeni i odrębności od innych) oraz wpływu na bieg wydarzeń (poczucia wolności działania i kontroli nad rzeczywistością). Innym ważnym motywem związanym z ja jest dążenie człowieka do ustalenia własnej tożsamości społecznej, tj. do określenia siebie przez identyfikację z pewnymi grupami, kategoriami i rolami

społecznymi. Niebagatelną rolę w motywowaniu zachowań odgrywają też wyobrażenia dotyczące własnej przyszłości.

Postawa jest jednym z podstawowych lecz wieloznacznych pojęć psychologii społecznej i socjologii. Termin ten używany jest jako względnie trwała dyspozycja przejawiająca się w zachowaniach, których cechą jest pozytywny bądź negatywny stosunek emocjonalny do jakiegoś przedmiotu, osób, sytuacji lub też jako przekonanie uznawane za strukturę zbżoną z elementów, które są rezultatem poznania danego przedmiotu, stosunku emocjonalnego doń oraz motywacji do określonego zachowania względem niego. Jako składnik osobowości wyraża się w skłonności do specyficznych albo stereotypowych sposobów reagowania na określone bodźce w określonych sytuacjach. Przyjmowanie trwałych postaw związane z kształtowaniem się różnych ideologii, uprzedzeń i przesądów, powoduje preferowanie pewnych celów, wartości i sposobów działania w odniesieniu do poszczególnych osób, grup społecznych, problemów, doktryn naukowych, itp. Werbalnym wyrazem postaw są opinie. Układ postaw właściwy danemu człowiekowi lub grupie wiąże się z jego przekonaniami i strukturą motywacyjną, określa jego charakter.

Do badania postaw ludzi w stosunku do określonych instytucji, przekonań czy osób zwykle stosuje się kwestionariusze. Nie są one w pełni miarodajne bowiem wiele zależą od rodzaju badanej postawy. Badana osoba często ma tendencję do koloryzowania swoich odpowiedzi ze względu na chęć podtrzymania dobrej opinii o sobie u przeprowadzającego badanie. Zdarza się też, że badany ma na dany temat dwojaką opinię albo nie wyrobił sobie jeszcze zdania. Przykładów różnorodnych postaw można przytoczyć bardzo wiele. Należą do nich m.in. postawa prospołeczna oraz przeciwstawna jej postawa egoistyczna.

Prospołeczne postawy to takie zachowania, które mają przynieść korzyść innej osobie lub społeczności (pomaganie, dzielenie się, ochrona, itp.). Zachowania podejmowane w celu pomnożenia własnych korzyści (np. pomoc ma skłonić kogoś do świadczeń na naszą rzecz) - określamy jako postawy pseudoprospołeczne.

AnaHzy zachowań prospołecznych pokazały, że warunkiem ich pojawienia się jest odpowiednie zinterpretowanie sytuacji: dostrzeżenie (cudzej) potrzeby, uznanie, że potrzeba ta da się zaspokoić, uznanie własnej odpowiedzialności, ocena kosztów pomocy. W sytuacjach nagłych analiza poznawcza może być zredukowana do minimum. Dochodzi wtedy do reakcji impulsywnej - człowiek odczuwa gwałtowny przymus zareagowania wobec nieszczęścia, którego jest świadkiem, nie licząc się z kosztami osobistymi. Można wskazać kilka źródeł zachowań prospotecznych: 1) stan emocjonalny wywołany przez sytu-

200

201

ację innej osoby (empatia), 2) uwewnętrznienie (przyswojenie sobie) norm nakazujących działanie na rzecz innych (np. norma miłości bliźniego, norma wzajemności, norma społecznej odpowiedzialności, itp.), 3) wytworzenie więzi osobistych (przyjaźń, sympatia) oraz traktowanie innej osoby jako autonomicznej wartości. Poczucie więzi z innymi ludźmi może mieć zgeneralizowany charakter, tzn. może być odczuwane wobec bardzo szerokiego kręgu osób lub wobec ludzi w ogóle.

Wyniki badań wskazują, że motywy zachowań prospołecznych mogą być skupione bądź na własnej osobie (chęć usunięcia przykrości związanej z cudzym cierpieniem, chęć zachowania dobrego mniemania o sobie) lub na kimś drugim (kiedy cudze dobro jest autonomicznym celem dziablności). Pewne formy zachowań prospołecznych obserwuje się u zwierząt, są one jednak, z reguły, skierowane na potomstwo lub, czasami, na partnera w okresie opieki nad potomstwem i są uwarunkowane genetycznie.

Zwolennicy socjobiologii uważają, że i u człowieka można się dopatrzyć genetycznych uwarunkowań altruizmu¹¹⁸ (czyli takich zachowań prospołecznych, które wiążą się z rezygnacją z własnego dobra na rzecz dobra innych ludzi, nie wykluczając poświęcenia własnego życia). Altruizm to postawa bezinteresownej troski o dobro innych ludzi, w znaczeniu potocznym miłość innych. W myśl tej postawy w przypadku kolizji dobra własnego z cudzym należy dążyć do realizacji dobra innego (człowieka), niekiedy także: rezygnować z uprawnień własnych (w całości lub części) na rzecz kogoś, kto ich w danej sytuacji nie ma. Jest to częsta postawa osób niezwykle wrażliwych etycznie, świętych, itp.

To, czy zachowania prospołeczne dojdą do skutku zależy od rozmaitych czynników. Po pierwsze - od sytuacji. Stwierdzono np., że gotowość do zachowań prospołecznych zmniejsza się pod wpływem takich czynników, jak rozłożenie odpowiedzialności (zależne od liczby świadków zdarzenia), dystans do osób potrzebujących pomocy (fizyczny, społeczny), nieznajomość sytuacji, itp. Odgrywa też rolę powaga sytuacji, w jakiej znalazła się osoba potrzebująca pomocy. Po drugie - od cech osoby potrzebującej. Na ogół istnieje większa gotowość do zachowań prospołecznych wobec osoby, którą postrzega się jako podobną pod jakimś względem do siebie lub do kogoś uczuciowo bliskiego (np. do swego dziecka, do swej matki), a także wobec osoby, która znalazła się w potrzebie nie z własnej winy. Po trzecie - występowanie zachowań prospołecznych jest zależne od osobowości człowieka: gotowość

do zachowań prospołecznych bywa niższa u osób skoncentrowanych na sobie, o niskiej wrażliwości empatycznej, nastawionych manipulacyjnie w stosunku do ludzi, a także wykazujących dużą skłonność do samousprawiedli-wiania się. Zachowania prospołeczne zależą także od wyznawanych wartości, poziomu rozwoju moralnego jednostki, jej samooceny i in. Zaobserwowano środowiskowe i kulturowe różnice pod względem gotowości do zachowań prospołecznych, ich form i motywów.

Egoizmem nazywamy postawę życiową nacechowaną dbałością wyłącznie lub przede wszystkim o własne (bądź osób najbliższych) dobro i interes oraz przedkładanie ich nad dobro i interes innych. Jest to więc przeciwieństwo altruizmu, jeden z głównych motywów ludzkiego postępowania (wg T. Hob-besa - motyw główny). Egoizm ułatwia traktowanie innych w sposób instrumentalny, tzn. jako środek do realizacji własnych celów, a także reifikację osób, tj. traktowanie ludzi jak rzeczy, którymi można manipulować. W historii etyki pojęcia egoizmu, altruizmu i sympatii występowały jako kategorie sporu o motywy ludzkiego postępowania. Skrajna interpretacja egoizmu oskarża go o całkowite odrzucenie moralności, interpretacja umiarkowana uważa egoizm za podstawowy motyw działań moralnych. Niektórzy myśliciele uważali egoizm za niezbędną podstawę społecznego dobrobytu (B. Mandeville, A. Smith), bądź czynnik dający odwagę wykraczania poza miernotę i wyzwalania jednostkowej woli (M. Stimer i F.W. Nietzsche).

Wartość jest pojęciem wieloznacznym. Potoczne znaczenie wartości przedmiotu kojarzy się z jego ceną, którą można wyrazić pewną kwotą pieniędzy lub porównać z innymi przedmiotami. W filozofii pojęcie to można rozpatrywać ze stanowiska obiektywnego i subiektywnego. Ze stanowiska obiektywnego pojęcie wartości traktowane jest jako pewna właściwość przedmiotów, niezależnie jak je oceniają ludzie, natomiast ze stanowiska subiektywnego -jako właściwość nadawana przedmiotom przez człowieka w zależności od jego potrzeb, uczuć i woli. Współcześnie na ogół uznaje się zależność wartości od człowieka i jego potrzeb, lecz i od właściwości samego przedmiotu, na które może się składać suma włożonej weń kwalifikowanej pracy, artyzmu, umiejętności technicznych i innych.

W filozofii wartość jest podstawową kategorią aksjologii¹¹⁹, oznaczająca wszystko to, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel ludzkich dążeń.

¹¹⁸ altruizm - od fac. alter (drugi). 202

¹¹⁹ aksjologia [gr.J, filoz.: 1) W szerokim znaczeniu - ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania ogólnoteoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywodzące się z etycznych koncepcji dobra. Aksjologia w szerokim znaczeniu, w aspekcie

203

Wśród filozofów, zwłaszcza etyków i estetyków, toczy się spór, czy wartość jest czymś, co przysługuje przedmiotom obiektywnie czy subiektywnie. Obiek-tywiści ujmują wartość jako cechę przysługującą przedmiotowi (zjawisku) niezależnie od jego subiektywnej oceny przez określony podmiot, z określonego punktu widzenia. Subiektywiści ujmują wartość jako cechę nadawaną przedmiotowi przez podmiot, ujawniającą jedynie określone postawy emocjonalne i wolicjonalne wobec wartościowania.

Wartości rozumiane w sensie składnika osobowości to pewne cechy, modele kultury, normy i wzory zachowań intemalizowane w procesie wychowania. Łączą się one z systemem etycznym przyjętym przez konkretną cywilizację¹²⁰. Mimo nie istnienia etyki powszechnej, bowiem każda cywilizacja ma swoją cywilizację, to istnieją pewne generalia etyk, na których można budować system wartości. Zaliczamy do ruch: obowiązek, bezinteresowność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, sumienie, stosunek do czasu i do pracy. Badaniem wartości i ich hierarchizowaniem zajmuje się aksjologia ogólna, natomiast aksjologia szczegółowa jest dziedziną zainteresowania różnych dyscyplin i rozpatruje wartości z nimi związane: moralne, estetyczne, ekonomiczne, poznawcze.

teoretycznym zajmuje się analizą natury wartości (tego, co cenne, dobre), a więc zagadnieniem, czym jest wartość, jaki jest jej charakter (subiektywny, obiektywny, absolutny, względny, itp.), dociekaniem źródeł i mechanizmów jej powstawania; w aspekcie systematyzującym i postulatywnym - podstawami i kryteriami wartościowania, klasyfikacją wartości (np. wyodrębnianiem wartości jako celów samych w sobie i służących do ich realizacji wartości instrumentalnych), budowaniem ich hierarchii i ustalaniem, co stanowi wartość najwyższą (tzw. summum bonum). Termin aksjologia został wprowadzony przez P. Lapiego w Logiąue de la vo\onte~ (1902) oraz E. Hartmanna w Grundriss der Axiologie (1908); 2) W węższym znaczeniu - szczegółowa teoria wartości, wchodząca w skład poszczególnych dyscyplin naukowych. Dziedzina rozważań nad wartościami określonego rodzaju, np. moralnymi, estetycznymi, poznawczymi, ekonomicznymi, religijnymi.

¹²⁰ cywilizacja [łac.], poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce historycznej ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej, przede wszystkim wiedzy ścisłej i techniki. Tak rozumianej cywilizacji przeciwstawia się czasem kulturę duchową, tj. sferę duchowej twórczości człowieka. Nie jest to jedyny sposób rozumienia terminu cywilizacja, używa się go jeszcze jako: 1) historyczne określenie najwyższego w systemie ewolucji ludzkości stadium rozwoju kultury, 2) typ kultury zaawansowanej społecznie, 3) określenie zespołu kultur etnicznych, tworzących razem krąg kulturowy, tj. szerszą wspólnotę kulturowo-historyczną, odznaczającą się wspólnym dla niej zestawem elementów tradycji i wzorów życia, 4) metoda ustroju życia zbiorowego, gdzie odrębność różnych cywilizacji wynika m. in. z odrębnych systemów prawnych i etycznych.

4. WYCHOWANIE DO WCZASÓW JAKO KSZTAŁTOWANIE OSOBOWOŚCI

Wychowanie do wczasów jest podstawowym pojęciem pedagogiki czasu wolnego. Najszerzej rozumiane jest jako wychowanie do racjonalnego (pożytecznego, rozumnego) spędzania czasu wolnego, a węziej - jako wychowanie do rekreacji ze szczególnym uwzględnieniem wypoczynku. W niektórych materiałach mówi się także o wychowaniu do rekreacji i turystyki¹²¹. W terminologii tkwi wprawdzie sprzeczność formalna, jako że turystyka jest formą rekreacji, jednak takie stosowanie tych terminów celowe jest ze względu na możliwość wyeksponowania turystyki jako ważnego składnika czynności wypoczynkowych. Jedną z definicji wychowania do wczasów przedstawiono w tabeli 76.

Tabela 76

Wychowanie do wczasów

Wychowanie do wczasów to zamierzone i celowe działanie wychowawców i środowiska społecznego ukierunkowane na wywołanie trwałych zmian w osobowości wychowanka, przejawiających się rozbudzeniem zainteresowania różnymi formami wczasowania oraz internalizacji określonych potrzeb, wartości, motywacji i postaw związanych z racjonalnym (pożytecznym, rozumnym) spędzaniem czasu wolnego.

Myślą przewodnią wychowania do wczasów jest teza, że ludzie nie zawsze chcą, a przede wszystkim nie umieją spożytkować czasu wolnego. Godziny bez zajęć zawodowych stają się dla wielu przekleństwem pustki, nudy, manowców obyczajowych i moralnych. Dar czasu wolnego staje się dla nich darem Danajów¹²².

Z rozważań dotyczących pedagogiki i wychowania łatwo zauważyć, że proces wychowawczy można ujmować bardzo różnie. Można akcentować skuteczność oddziaływania na płaszczyźnie dialogu pomiędzy wychowawcą

¹²¹ Dawid Tauber, Pedagogika czasu wolnego, wyd WSHiG Poznań 2002 s. 15.

¹²² dar Danajów - dar ofiarowany w złej intencji, przynoszący kłopoty i nieszczęścia -
nawiązanie do konia trojańskiego ofiarowanego Troi przez Greków (od gr. Danaoi bn..
Potomkowie Danaosa, założyciela miasta Argos).

204

205

i wychowankiem, cenić wychowanie zespofowe pod kierunkiem wychowawcy programującego realizację wspólnych celów wychowawczych lub przywiązywać szczególną rolę do reorganizowania środowiska wychowawczego siłami zainteresowanych jednostek i grup. Każde z wymienionych ujęcie procesu wychowawczego przydatne jest w wychowaniu do wczasów, niemniej, środowiskowy punkt widzenia (trzeci) wydaje się najbardziej korzystny. Jest bowiem oczywiste, że wychowanie do wczasów musi być w zgodzie z fundamentalną zasadą wszelkich działań wypoczynkowych - zasadą dobrowolności. Zasada ta najpełniej może być realizowana właśnie w ramach zainteresowanych grup środowiskowych. Środowiskowy punkt widzenia szczególnie jest korzystny ponieważ: 1) traktuje jako wychowawców cały personel szkolny, wszystkich działaczy i pracowników społecznych oraz kulturalno-oświatowych o ile angażują się w ulepszanie środowiska, w tym w ulepszanie świadomości, postaw, nawyków, oraz obyczajów jednostek i grup środowiskowych, 2) traktuje jako podmioty i przedmioty oddziaływań wychowawczych ludzi z różnych warstw społecznych, różnych zawodów i generacji. Problematyka ta wymaga szerszego omówienia co nie mieści się w ramach niniejszego rozdziału, dlatego szczególnej roli środowiska w wychowaniu do wczasów poświęcony będzie oddzielny rozdział.

5. METODY WYCHOWANIA DO WCZASÓW

Na temat metod wychowania do wczasów nie ma jednolitości w literaturze przedmiotu. Kamiński wskazał możliwe kierunki ich poszukiwań, uznając za godne polecenia:

pobudzanie do wartościowych wzorów przy wykorzystaniu wielorakich
bodźców psychicznych, społecznych i kulturalnych (m.in. snobizmu,
aspiracji, kontaktowania się dwóch płci, mody),
uczenie wartościowania wczasów poprzez informowanie, wyjaśnianie
i umiejętną zachętę,
propagowanie w równym stopniu wzorów indywidualnych i zbiorowych,
manipulowanie społeczne wartościowymi wzorami wczasów przez za
szczepianie nowych wzorów, sublimowanie wzorów istniejących, zwal
czanie wzorów szkodliwych.

Z kierunków tych wyłania się pewna propozycja konkretnych metod, óo których można zaliczyć metody: 1) modelowania, 2) zadaniową, 3) wpływu

206

społecznego, 4) manipulowania społecznie wartościowymi wzorami (tabela 77).

Tabela 77

Metody wychowania do wczasów

Metoda	Charakterystyka
Modelowania	Skłanianie do wartościowego zagospodarowania czasu wolnego i kształtowanie w świadomości pożądanego modelu wczasowania przez zachęty, wskazówki i fachowe porady, oddziaływanie w sposób niezauważalny, najczęściej własnym przykładem.
Zadaniowa	Praktykowanie określonych wzorów wczasowania w toku uczestnictwa poprzez stawianie realnych zadań, którym często towarzyszy rywalizacja oraz symboliczne nagrody pobudzające do aktywności.
Wpływu społecznego	Samorzutny procesem kształtowania się odpowiedniego modelu spędzania czasu wolnego, samodzielne przyjmowanie pewnego styki wczasowania, zwyczajów i wzorów zachowań środowiska lokalnego, grupy rówieśniczej lub stowarzyszenia albo też uleganie aktualnie panującej modzie.
Manipulowania społecznie wartościowymi wzorami	Świadome i cebwe przekształcanie istniejących wzorów wczasowania na drodze zamiany mniej wartościowych wzorów bardziej wartościowymi, zaszczepianie w danym środowisku nowych wzorów, dotąd nie praktykowanych, uszlachetnianie istniejących wzorów oraz eliminowanie wzorów szkodliwych.

Metodę modelowania w procesie wychowania do pożytecznego, zdrowego i kulturalnego spędzania czasu wolnego stosują wytrawni wychowawcy, tzw. wychowawcy z prawdziwego zdarzenia. Jest ona przeciwieństwem prowadzenia, kierowania, uczenia i szkolenia. Wychowawca traktuje wychowanków jak partnerów - ludzi którzy potrzebują zachęty, podtrzymania, kompletnej wskazówki, fachowej porady. Oddziałuje on na wychowanków w sposób przez nich nie zauważany, najczęściej własnym przykładem. Skłania do wartościowego zagospodarowania czasu wolnego imponując im wiedzą, umiejętnościami, sprawnością fizyczną i intelektualną, wysokim poziomem kulturalnym i godnym naśladowania stylem własnego życia. Metoda ta polega więc

207

na ukształtowaniu w świadomości wychowanków pożądanego modelu wczasowania przez przykład osobisty wychowawcy, który sam praktykuje propagowany przez siebie styl wczasowania. Model taki kształtuje się również w wyniku imitacji sposobów spędzania wolnego czasu przez rodziców i starsze rodzeństwo.

Metoda zadaniowa wychowania do wczasów polega na praktykowaniu określonych wzorów wczasowania w toku uczestnictwa. Jest ona równie skuteczna jak wyżej scharakteryzowana metoda modelowania lecz w przeciwieństwie do niej mamy tu do czynienia z prowadzeniem, kierowaniem, uczeniem i szkoleniem. Jest ona godna polecenia dla mniej doświadczonych wychowawców. Szczególne walory tej metody ujawniają się podczas pracy z młodzieżą na wakacyjnych koloniach i obozach, biwakach, wędrówkach, rajdach rowerowych, spływach kajakowych, wspinaczkach górskich i podczas praktykowania innych form aktywnego wypoczynku. Stawianie realnych zadań, którym często towarzyszy rywalizacja wewnątrz grupy oraz symboliczne nagrody, pobudza młodzież do aktywności. Wykonywaniu zadań niekiedy towarzyszy spory wysiłek fizyczny, lecz są one chętnie podejmowane, ponieważ samo uczestnictwo jest zazwyczaj wielce satysfakcjonujące.

Metodę wpływu społecznego można uznać za odmianę metody modelowania. Bowiem w obydwu przypadkach w świadomości człowieka kształtuje się pewien model zachowań wczasowych. Są jednak istotne różnice w dochodzeniu do tego modelu. W przypadku metody modelowania jest to proces zamierzony i sterowany, choć sterowanie to jest subtelne i niemal niezauwa-żane przez wychowanka. W przypadku natomiast metody wpływu społecznego kształtowanie się odpowiedniego modelu spędzania czasu wolnego jest procesem samorzutnym, przez nikogo nie kontrolowanym. Jednostka samodzielnie przyjmuje pewien styl wczasowania przejmując zwyczaje i wzory zachowań środowiska lokalnego, grupy rówieśniczej lub stowarzyszenia, albo też ulegając aktualnie panującej modzie w dostępnym jej obserwacji otoczeniu.

Metodę manipulowania społecznie wartościowymi wzorami znawcy problemu zgodnie uznają za metodę podstawową wychowania do wczasów. Polega ona na świadomym i celowym przekształcaniu istniejących wzorów wczasowania na drodze zamiany mniej wartościowych wzorów bardziej wartościowymi, na zaszczepianiu w danym środowisku nowych wzorów, dotąd nie praktykowanych, na uszlachetnianiu istniejących wzorów oraz eliminowaniu wzorów szkodliwych. Wiadomo bowiem, że różne warstwy społeczne,

środowiska lokalne, grupy zawodowe i wiekowe, a wreszcie różne kręgi kulturalne mają tradycyjne wzory odpoczywania, zabaw i zajęć kształcących.

Dotyczy to zarówno preferencji w obrębie całego zestawu rodzajów i form wczasowania ja też w ramach określonej formy. Każdy dostrzega, że bywają gry towarzyskie popularne w jednych grupach społecznych, a nie znane, nie dostrzegane, a nawet lekceważone w innych środowiskach, np. gry w szachy, w karty, majówki, hodowla zwierząt domowych (gołębie, kanarki, papugi, króliki, psy, koty, chomiki, ryby, żółwie, itp.), koncert, kino, teatr, tenis, itd. Również w ramach jednego sposobu spędzania czasu wolnego obserwuje się różne wzory, np. inne gry w karty popularne są w kręgach inteligenckich niż robotniczych, a także inne na Śląsku niż na Mazowszu czy też Podlasiu. Podobnie w różny sposób ludzie odpoczywają - jeden preferuje drzemkę poobiednią, drugi siedzenie na ławeczce przed domem lub na pobliskim skwerku, a jeszcze inny przesiaduje w kawiarni.

Nie trudno stwierdzić, że jedne wzory odpoczywania, zabawy i zajęć kształcących są bardziej wartościowe zdrowotnie, moralnie i kulturalnie a inne mniej. W dużej mierze zależy to również od konkretnego człowieka, jego przynależności do konkretnej grupy wiekowej, zawodowej, społecznej. Dla ludzi pracujących fizycznie bardziej wartościowy jest wypoczynek biemy (odpoczynek) lub czynny lecz nie wymagający dodatkowego wysiłku - gry planszowe, rozrywki umysłowe - niż wypoczynek czynny połączony z wysiłkiem fizycznym. I odwrotnie - dla pracownika umysłowego, studenta, ucznia wartościowszy jest wypoczynek poprzez ruch - zabawy ruchowe, gimnastykę, sport.

Wiadomo, że obok mniej lub bardziej wartościowych wzorów odpoczynku, zabaw i zajęć połączonych z jakimś hobby, istnieją wzory szkodliwe zdrowotnie i kulturalnie oraz gwałcące powszechnie uznane normy obyczajowo -moralne, np. pijaństwo, wyczyny chuligańskie, narkotyzowanie się, erotyczne zabawy i zboczenia seksualne. Te szkodliwe i niewątpliwie chorobliwe sposoby spędzania czasu wolnego również ułatwiają współżycie ludzi we własnym kręgu subkulturowym i chronią niekiedy przed ostrzejszymi formami psychopatii, nerwic, chorób duszy i ciała. Dlatego działania terapeutyczne należy w takich przypadkach prowadzić wyjątkowo ostrożnie, rozważnie i subtelnie. Manipulowanie wzorami polega w takim przypadku albo na stopniowym zaszczepianiu wśród danej grupy społecznie nowych, korzystniejszych kulturalnie wzorów odpoczynku i zabawy, redukujących wzory szkodliwe, albo na przenoszeniu stopniowym jednostek z grup o wzorach szkodliwych do grup o wzorach pożytecznych, które byłyby aprobowane przez nowicjusza.

208

209

6. WYCHOWAWCA CZASU WOLNEGO

W pedagogice czasu wolnego wychowawcy przypada kluczowa funkcja. Skuteczność wychowania zależy bowiem od kompetencji i przygotowania wychowawcy, cech jego osobowości, umiejętności pedagogicznych, doświadczenia, itp. Wychowawcą bowiem może być ten, kto świadomie i intencjonal-nie stwarza sytuacje wychowawcze, realizuje zadania wczasowe (tabela 78).

Tabela 78

Wychowawca czasu wolnego

Cechy	Charakterystyka
Kompetencje	Umiejętności manipulowania wzorami wychowawczymi i uruchamianie adekwatnych procesów wychowawczych.
Czynniki efektywności	Emocjonalne zaangażowanie, postawa partnerska i umiejętność kierowania zespołem.
Model osobowości	Zamiłowanie do pracy wychowawczej, własne hobby, pasje twórcze, umiejętności przewodzenia, poczucie odpowiedzialności, rozległa wiedza i kultura ogólna oraz wysokie morale.
Cechy uniwersalne	Umiejętność komunikowania się z ludźmi, życzliwe nastawienie, równowaga emocjonalna, dobre zdrowie i poczucie humoru.

Wychowawca do wczasów powinien posiadać odpowiednie kompetencje. Dwa wymagania kompetencyjne powinno stawiać się przed wychowawcą: 1) umiejętności manipulowania wzorami wychowawczymi, 2) uruchamianie adekwatnych procesów wychowawczych, zwłaszcza w grupach celowych. Punktem wyjścia wychowania do wczasów są zawsze subiektywne potrzeby i zainteresowania oraz obiektywne możliwości ich zaspokojenia. Oczekuje się od wychowawcy, że będzie dysponował wiedzą psychopedagogiczna i umiejętnościami diagnozowania potrzeb wolnoczasowych. Kompetencji tych może nabywać w toku instytucjonalnego kształcenia i samokształcenia. Biorąc pod uwagę różnice występujące pomiędzy kategoriami placówek i instytucji wczasowania w ich przedmiotowym zakresie, zasięgu działania oraz kręgu ich uczestników, odbiorców, nie można opowiedzieć się za jednym typem wy-

chowawcy. Inny bowiem typ jest konieczny jako organizator masowych imprez rekreacyjnych dla anonimowych i okazjonalnych odbiorców placówki, a inny do bezpośredniej pracy z grupą celową artystyczną, techniczną, itp. Jeszcze inny typ jest pożądany dla ludzi trzeciego wieku.

Wychowawca do wczasów powinien być efektywny w swej pracy. Efekty wychowania do wczasów zależą od czterech czynników: 1) emocjonalnego zaangażowania wychowawcy, 2) przejawiania przez niego postawy partnerskiej, 3) stytu kierowania zespołem, 4) sposobu zaistnienia wychowawcy w zespole. Trwalsze i bardziej wszechstronne efekty uzyskują wychowawcy, którzy umieją wytworzyć w zespole warunki partnerstwa i podmiotowości. Ich postawa wobec zespołu jest pełna zaufania i szacunku. Są nastawieni do udzielania pomocy, zachęcają do wysiłku i aktywności oraz stosują prawidłowy system nagradzania. Warunkiem osiągania społecznie pożądanych zachowań i postaw jest umiejętność kierowania zespołem i demokratyczny styl działania wychowawcy. Styl ten jest pożądany zwłaszcza ze względu na: 1) kształtowanie się prawidłowych stosunków interpersonalnych, 2) uczenie się rozwiązywania w sposób prawidłowy problemów indywidualnych i grupowych, 3) faktyczną szkołę podnoszenia aktywności społecznej uczestników.

Człowiek inspirujący i inicjujący gwarantuje równowartościowe uczestnictwo, aprobując współpartnerów. Jest to model osobowości wychowawcy do wczasów typu demokratycznego. W ten model wpisują się niezwykle ważne wfeściwości adekwatne dla osobowości i kompetencji wychowawcy czasu wolnego. Są nimi: 1) zamiłowanie do pracy z dziećmi i młodzieżą i niesienia im pomocy, 2) mifośnictwo, własne hobby, pasje twórcze, które pomagają być atrakcyjnym, 3) umiejętności przewodzenia oraz poczucie odpowiedzialności, 4) rozległa wiedza i kultura ogólna, które są podstawą autorytetu, 5) wysokie morale, ponieważ wychowuje się również przez przykład własny. Wychowawca powinien stawać się wzorem osobowym, by móc dostarczać wartościowych wzorów innym.

Cechy uniwersalne wychowawcy czasu wolnego przejawiają się w tym, że każdy wychowawca, a zwłaszcza wychowawca czasu wolnego, musi charakteryzować się wysokim poziomem umiejętności komunikowania się z ludźmi, życzliwym do nich nastawieniem, równowagą emocjonalną, także dobrym zdrowiem i poczuciem humoru. Chcąc wychowywać - sam musi być gruntownie wychowany. Chcąc czynić innych lepszymi - musi sam być dobrym. Chcąc dawać innym - musi sam dużo posiadać. Wychowawca działający wśród ludzi, zjednujący ich do wartości i motywacji wyższego poziomu powinien kierować się zawsze najwyższymi wartościami humani-

210

211

stycznymi - wiarą w dobre intencje człowieka, dążeniem do prawdy, czynieniem dobra i stwarzaniem piękna. Powinien także powodować, by te wartości ukierunkowywały również ludzi z nim obcujących.

Rozdział 12

RO1A ŚROWOWISK WYCHOWAWCZYCH

W PROCESIE WYCHOWANIA I SOCJALIZACJI

W CZASIE WOLNYM

1. ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE

Środowisko życia czfowieka to zespół warunków jego bytowania i czynników oddziałujących na jego osobowość stale lub przez dłuższy czas (tabela 79).

Tabela 79

Środowisko życia

Środowiskiem życia nazywamy zespół tych elementów otaczającej czfowieka struktury przyrodniczej, społecznej i kulturalnej, które działają na niego stale lub przez dłuższy czas, a nawet krótko ale intensywnie, jako samorzutny lub zorganizowany system kształtujących go podniet.

Otoczeniem jest obejmująca nas struktura, zarówno trwała jak i zmienna, zarówno oddziałująca, jak i nie oddziałująca na jednostkę¹²³. Tak więc środowisko życia cztowieka jest tą częścią jego otoczenia, która wywiera na niego wpływ.

Tak pojmowane środowisko bywa interpretowane dwojako: subiektywnie i obiektywnie. Zwolennicy interpretacji subiektywnej, zwanej też indywidualistyczną, twierdzą, że nie ma dwóch jednakowych jednostek ludzkich, posiadających identyczne środowisko. Np. dwaj bracia bliźniacy nie mogą mieć przez cafe życie tych samych kolegów, czytać tej samej lektury, odbywać identyczne wycieczki, itp. Indywidualistyczna interpretacja przydatna jest dla badań psychologicznych, natomiast nie jest użyteczna w badaniach pedagogiki społecznej.

¹²³ definicje środowiska życia i otoczenia wzięto z pracy A. Kamińskiego Funkcje pedagogiki społecznej, wyd. PWN, Warszawa 1980, s. 40.

213

Socjolodzy przyjmują interpretację obiektywną, rozpatrując tzw. środowiska typowe. Koncepcja typowego środowiska społecznego ujmuje je od strony zbiorowości i dostrzega w nim sumę warunków tworzonych przez życie zbiorowe dla kształtowania się życia jednostek. Ten punkt widzenia pozwala dostrzegać to co jest w danej społeczności wspólne. Możemy zatem zaproponować definicję środowiska społecznego (tabela 80).

W filozofii i pedagogice wyróżnia się trzy kierunki interpretacji roli środowiska w życiu jednostki. Są to: determinizm, idealizm pedagogiczny i dialek-tyka związku środowiska i jednostki. Wedle zwolenników determinizmu istoty ludzkie w całej swej osobowości, podobnie jak wszystko co żyje, kształtowane są przez środowisko przyrodnicze. Społeczeństwo ludzkie jest częścią przyrody i podlega ewolucji jak cała przyroda. Idealizm pedagogiczny głosi, że jednostka wrażliwa na motywacje wyższego poziomu (światopoglądowe, moralne, estetyczne, itp.) i na ich podstawie kształtująca swój charakter, może przezwyciężyć wszelkie niepożądane oddziaływania środowiska. Zwolennicy ujęcia środowiska i jednostki w dialektycznym związku interesują się wzajemnym oddziaływaniem jednostki i środowiska.

Tabela 80

Środowisko społeczne

twarzanie środowisk siłami człowieka w imię ideału, którym posługuje się powszechnie pedagogika społeczna. Jak wiemy każde środowisko może wywierać i wywiera określony wpływ na osobowość człowieka. Jeżeli jest to wpływ wychowawczy to mamy do czynienia ze środowiskiem wychowawczym. Innymi słowy środowisko zawiera zespół czynników oddziałujących na osobowość jednostek i grup. Jeśli oddziaływania te kształtują osobowość człowieka to mamy do czynienia ze środowiskiem wychowawczym. W ujęciu bardziej szczegółowym środowisko wychowawcze można zdefiniować jak w tabeli 81.

Tabela 81

Środowisko wychowawcze

Środowisko wychowawcze jest częścią obiektywnego środowiska społecznego człowieka (wraz z jego podłożem przyrodniczym i kontekstem kulturowym). Tworzą je osoby, grupy społeczne i instytucje pełniące zadania wychowawcze, pobudzające (zachęcające) jednostki i grupy dzieci, młodzieży, dorosłych do przyswajania wartości moralnych i zgodnych z nimi zachowań społecznych, odpowiadających ideałowi wychowawczemu społeczeństwa.

Środowiskiem społecznym nazywamy sumę warunków tworzonych przez życie zbiorowe dla kształtowania się życia jednostki.

Rozróżniają przy tym: bierne przystosowanie się, np. u dziecka, uleganie wpływom środowiska, prowokujące w korzystnych warunkach postawę obronną, np. u chorych, oraz czynne, twórcze przekształcanie środowiska, np. przez ludzi dorosłych, dzielnych, którzy dokonują wyboru wśród różnych elementów środowiska lub przenoszą się do innych środowisk, albo dokonują ulepszeń środowiska.

Zauważmy, że pojęcie środowiska człowieka należącego do jego otoczenia dotyczy środowiska życia w ogóle łub jego części. W literaturze często spotykamy pojęcie środowiska wychowawczego. Środowisko wychowawcze jest przedmiotem zainteresowania dwóch dyscyplin naukowych: pedagogiki społecznej i socjologii wychowania. Pedagogika społeczna interesuje się przy tym wzajemnym stosunkiem osoby ludzkiej i środowiska, wpływem warunków bytu i kręgu kultury na człowieka w różnych fazach jego życia, wpływu ludzi na zapewnienie bytu wartościom przez ich przyjęcie i krzewienie oraz prze-

W kontekście metodologicznym rozpatruje się trzy orientacje środowiska wychowawczego: naturahstyczną, pozytywistyczną i humanistyczną. W obrębie każdej z nich nadaje się nieco inny sens temu pojęciu. W kontekście metodologii naturalistycznej środowisko wychowawcze traktowane jest jako kompleks warunków sprzyjających naturalnemu wzrostowi, rozwojowi człowieka. Środowisko jest podłożem, z którego czerpie człowiek niezbędne dla swojego rozwoju składniki, to jest materię, energię, informację. Pod kątem metodologii pozytywistycznej środowisko jest swego rodzaju źródłem bodźców stymulujących rozwój człowieka, modelujących ten rozwój poprzez kreowanie pożądanych wzorów, sytuacji wychowawczych, stawianie odpowiednich zadań, stosowanie ocen i zachęt, głównie za pośrednictwem instytucji środowiskowych. W metodologii humanistycznej środowisko wychowawcze pojno-wane jest jako układ interakcji świadomych podmiotów społecznych. Jest tu mowa o środowisku określonego człowieka czy grupy społecznej widzianym jego (jej) oczami. Takie ujęcie środowiska obok czynników materialnych widzi wśród nich również, a nawet przede wszystkim, obrzędy, zwyczaje, przepisy prawne, a nawet mity.

214

215

Z pojęciem środowiska wychowawczego kojarzy się często pojęcie sił społecznych. Rozumiane jest ono jako czynniki działające w środowisku w postaci uzdolnień jednostkowych i zbiorowych wyrażających się w działaniu. Efektywność wychowawcza poczynań środowiskowych możliwa jest tylko wówczas, gdy wychowawca spożytkuje siły społeczne środowiska i opiera na nich swą działalność. Wśród sił społecznych można wyróżnić siły jednostkowe - przywódcy opinii publicznej w środowisku, realizatorzy pragnień zbiorowych, zwiastuni nowo powstających potrzeb, itp. oraz siły zbiorowe - dynamiczne grupy społeczne, wzorcowe urządzenia i placówki, sprawne instytucje i ruchy społeczne.

2. ROLA INTENCJONALNYCH ŚRODOWISK WYCHOWAWCZYCH W PROCESIE WYCHOWANIA I SOCJALIZACJI W CZASIE WOLNYM

Rozróżniamy środowiska wychowawcze dwojakiego rodzaju ze względu na zamiar (intencję) oddziaływań na osobowość czbwieka w procesie jego wychowania i socjalizacji. Są to środowiska intencjonalne i naturalne. W pierwszej kolejności rozpatrzymy środowiska intencjonalne (tabela 82).

Tabela 82

Intencjonalne środowisko wychowawcze

Środowiskiem wychowawczym intencjonalnym nazywamy środowisko społeczne celowo wydzielone (powołane) do oddziaływania wychowawczego na osobowość jednostki w procesie wychowania i socjalizacji oraz do organizowania tego procesu.

Środowisk wychowawczych intencjonalnych, tj. tych instytucji i placówek, które ze swej istoty zawierają cel wychowawczy w swych statutach (regulaminach, założeniach), pełniących funkcje opiekuńcze i udzielających pomocy w rozwoju dzieci i młodzieży, jest bardzo wiele. Należą do nich: szkoły, związki młodzieży, kluby, świetlice, ośrodki socjalne, domy społeczne, domy kultury, uniwersytety powszechne (ludowe), domy dziecka, rodzinne domy dziecka, rodziny zastępcze, domy wczasowe, kobnie i obozy. Funkcje te pełnią także parki, ogrody jordanowskie, parki kultury i wypoczynku. Niżej omówimy

216

ważniejsze z tych instytucji (tabela 83) pomijając związki młodzieży, których charakterystykę wydzielimy do osobnego rozdziału, ze względu na ich specyficzną i szczególną rolę w wychowaniu młodych pokoleń do wczasów.

Szkoła, wraz z jej zamierzonymi i niezamierzonymi funkcjami, wpływającymi na losy dzieci, ich rodziców i całego spofeczeństwa, stanowi doniosłą dziedzinę zainteresowania pedagogiki społecznej. Zainteresowanie to przejawiane było od początku kształtowania się tej dyscypliny naukowej, tj. od XK wieku, ale dopiero w okresie międzywojennym, kiedy wprowadzony został powszechny obowiązek szkolny, powstała i do dziś narasta potrzeba ukształtowania modelu szkoły nie tylko nauczającej, ale i wychowującej, opiekuńczej, wspomagającej rozwój. Gdy szkoła ogarnęła wszystkie dzieci narodu okazab się jak wiele tych dzieci wymaga systematycznej opieki lekarskiej i wychowawczej, jeśli mają wyrosnąć na ludzi o zadowalającym zdrowiu, właściwych postawach moralnych i obywatelskich, wyrobieniu umysłowym. Wielkie spustoszenie moralne w społeczeństwie polskim jakie spowodowały druga wojna światowa i powojenne rządy komunistyczne oraz dezintegracja rodzin i środowisk bkalnych, wynikająca z wielkich przemieszczeń ludności i ruchliwości społecznej związanej z industrializacją i urbanizacją kraju, stały się przyczyną licznych wykolejeń, mnożących wśród dorosłych, młodzieży i dzieci przejawy patologii społecznej. Badania sondażowe prowadzone w drugiej połowie XX wieku wykazały, że wśród ludności miast byb 13% dzieci niedostosowanych społecznie, wśród których 4,5-6% moralnie zaniedbanych, a wśród nich 2-4% wykolejonych. Oszacowano również, iż 2-3% dzieci należy zaliczyć do debilnych, 10-15% - ociężałych umysfowo oraz 1,5% - kalekich i przewlekle chorych, a także niewielkie odsetki dzieci niedowidzących, niedosłyszących i z wadami wymowy. Ogółem 25-30% dzieci rozpoczynających naukę wyma-gab wyrównania jakichś braków. Był to ogrom potrzeb opiekuńczych i wychowawczych apelujących o pomoc w rozwoju ze strony całego społeczeństwa, ale przede wszystkim szkoły.

Szkoła podjęła realizację zadań tradycyjnych i z konieczności przejęła nieznane jej dotychczas w takim zakresie zadania opiekuńcze i wychowawcze. Borykając się ciągle z brakami materialnymi rozbudowano placówki i urządzenia szkolne realizujące zadania edukacyjne, wychowawcze, opiekuńcze i stymulujące zaspokojenie potrzeb kulturalnych. Postęp we wszystkich dziedzinach działalności szkoły był zauważalny lecz wszechobecna socjalistyczna utopia czyniła niejedną szkołę sprawczynią krzywd i dalszych wykolejeń. W imię tej utopii usunięto ze szkół nauczanie religii i nagminnie fałszowano historię, a jednostronna propaganda komunistyczna połączona z terrorem,

217

Tabela 83 Niektóre intencjonalne środowiska wychowawcze

Środowisko	Charakterystyka
Szkoła	Szkoła pełniąca role środowiska wychowawczego proces dydaktyczny nasyca treściami wychowawczymi, inspiruje, organizuje i nadzoruje aktywność pozalekcyjną w związkach i stowarzyszeniach mbdzieży szkolnej, w zespołach i kołach zainteresowań intelektualnych, technicznych, hodowlanych, krajoznawczych, turystycznych, sportowych, gospodarczych, samopomocowych i innych.
Klub	Klub ^czy interesy jego członków z godziwą rozrywką, edukacją i wychowaniem. Pojęciem tym objęto obecnie wiele placówek przeznaczonych dla młodzieży i dorosłych ukształtowanych według nie klubowych modeli zrzeszeniowych, np. klub filatelistów czy kluby sportowe, lokale gastronomiczne, kółka zainteresowań.
Świetlica	Świetlica jest swoistą, polską odmianą klubu, nastawioną na intensywną aktywność wychowawczą i opiekuńczą, uwzględniając w swej działalności zabawy, sport, sztukę, prace amatorskie, kontakty z przyrodą i samokształcenie.
Settlement	Nie mająca polskiego odpowiednika dawna angielska instytucja opiekuńcza i wychowawcza usytuowane w upośledzonej dzielnicy miasta, w środowisku nędzy, niskiej kultury, zagrożenia zdrowotnego i moralnego.
Dom społeczny	Był w przeszłości typową dla Polski instytucją pomocy w rozwoju jednostek, grup i środowisk. Wyróżnia się domy: ludowe, robotnicze, narodowe, parafialne i oświatowe. Realizują one wielorakie funkcje - edukacyjną, kulturalną, samopomocową i opiekuńczą. Podobne domy społeczne działały też w innych krajach Europy, odzwierciedlając specyficzne dla danego narodu i czasu potrzeby.
Dom kultury	Stanowił socjalistyczną odmianę domu społecznego. Budowany nie na peryferiach lecz w centrum miasta przeznaczony był nie dla mbdzieży ubogiej, słabej, zaniedbanej, pozbawionej kultury, skbnnej do wykolejeń, lecz dla wzmocnienia młodzieży i dorosłych, którzy swymi zdolnościami, talentem dynamizują społeczeństwo, mnożą jego siły i wartości kultury. Wyróżniano domy kultury: dla dzieci i mbdzieży, dla starszej młodzieży i dorosłych oraz pałace kultury.

skierowana przeciw patriotycznie nastawionym nauczycielom i nieprawomyśl-nej mfodzieży, spowodowała rozziew pomiędzy oficjalną ideologią a rzeczywistością. Zlikwidowano lub ograniczono także zajęcia artystyczne, prace ręczne, zajęcia wychowania fizycznego. Szkoła stała się dla wieki dzieci instytucją obcą i nie lubianą.

Zmiany, które dokonały się w Polsce po 1989 roku, objęły również szkołę. Wprowadzono wiele sensownych i bardzo potrzebnych innowacji. Przede wszystkim polegają one na odrzuceniu dławiącego szkołę gorsetu ideologicznego i likwidacji sztywnych programów nastawionych na przeciętność i nie uwzględniających dwubiegunowej mniejszości każdej klasy szkolnej - odchyleń w dół i w górę od przeciętności. Szkoły nie pozbyły się jednak wieloletnich zaniedbań dydaktycznych, powodujących panowanie w wielu szkołach werba-łizmu i bezradności w nauczaniu aktywnym i problemowym. Bezkrytyczne przejmowanie dydaktycznych wzorców z zachodu Europy i ze Stanów Zjednoczonych, przy niewielkich i ciągle ograniczanych środkach finansowych, zdezorganizowały - zamiast usprawnić - proces dydaktyczny. Permanentna restrukturyzacja szkolnictwa tworzy trudny do opanowania chaos. Rozwarstwienie społeczeństwa, które nastąpiło w wyniku przemian ustrojowych i ekonomicznych, powoduje utrudnienia w dostępie do edukacji znacznej części społeczeństwa. Powszechność nauczania - główna zdobycz porozbioro-wej Polski - pomału staje się pustym sloganem.

Trudno dać gotowy wzorzec systemu edukacyjnego, który pozwoliłby opanować groźne tendencje upadku tej najważniejszej instytucji społecznej jaką jest szkoła, niemniej warto w tym miejscu przywołać odwieczne hasło szkoły będącej środowiskiem życia - szkoły wychowującej. W szkole takiej cały proces lekcyjny powinien być nasycony treściami wychowawczymi. Służy temu nauczanie grupowe, problemowe i na bazie specjalistycznych pracowni przedmiotowych. Szkoła powinna inspirować, organizować i nadzorować aktywność pozalekcyjną w związkach i stowarzyszeniach młodzieży szkolnej, w zespołach i kołach zainteresowań intelektualnych, technicznych, hodowlanych, krajoznawczych, turystycznych, sportowych, gospodarczych, samopomocowych i innych. Szkoła o rozbudowanym systemie zespołów aktywności pozalekcyjnej, mogącym zaspokoić różnorakie zainteresowania dzieci i mbdzieży, tętniąca życiem w godzinach wolnych od lekcp, staje się szkołą dla młodych interesującą, ponętną, przemienioną w swoisty klub mfodzieży. I właśnie ta atmosfera satysfakcji i dobrego samopoczucia uczniów w murach szkoły i w kontaktach z nauczycielami stymuluje aktywność umysłową, także tych uważanych za mniej zdolnych. Prawidłowo postawiony i konsekwentnie realizowany proces dydaktyczny, związany z wielostronną aktywnością wycho-

218

219

wawczą, przezwycięża bab łagodzi wszelkie kłopoty i trudności rozwoji ucznia i opanowania przez niego niezbędnej porcji wiadomości i umiejętności.

Klub jest instytucją ukształtowaną przed paroma wiekami w Anglii i jest stowarzyszeniem osób zjednoczonych przez jakiś wspólny interes, zbierających się okresowo dla współdziałania lub współżycia. Członkowie są koopto-wani przez głosowanie. Początkowo były to kluby zawodowe (np. dziennikarskie) i miłośnicze (np. myśliwskie). Model klubu rozszerzył się na cały świat, przybierając przy tym najróżniejsze odmiany, np. klub polityczny, sportowy, oświatowy, itp. W Polsce już w XIX wieku powstały kluby łączące interesy ich członków z godziwą rozrywką i edukacją, również kluby zrzeszające młodzież akademicką.

Należy zaznaczyć, że wiele placówek przeznaczonych dla młodzieży i dorosłych, które dziś posługują się nazwą klub, w istocie stanowi placówki oświatowe kształtowane według odmiennych, nie klubowych modeli zrzeszeniowych. Np. klubokawiarnie, lokale gastronomiczne zwące się klubami, kółka zainteresowań, np. klub filatelistów czy kluby sportowe. Im większa ignorancja w zakresie informacji o modelowych cechach pierwowzoru klubowego wśród organizatorów różnorakich placówek społecznych, oświatowych, wychowawczych, opiekuńczych, tym łatwiej nadać nazwę klub placówce nie reprezentującej żadnych jego cech.

Świetlica jest swoistą, polską odmianą klubu, nastawioną na intensywną aktywność wychowawczą. Pierwsze świetlice powstały w Warszawie w czasie pierwszej wojny światowej z inicjatywy kół kierowniczych warszawskich szkół wieczorowych dla młodzieży pracującej. Moralne i materialne wsparcie zapewniła świetlicom Sekcja Oświaty Pozaszkolnej Wydziału Oświaty i Kultury Miasta Stołecznego Warszawy (1916/17). Koncepcja świetlic realizowana była w różnych wariantach, uzupełniając działalność dokształceniową i opiekuńczą działalnością kulturalną w duchu koleżeństwa, zespobwości, szczerości przeżyć. Zajęcia świetlicowe uwzględniały zabawy i sport, sztukę (śpiew, widowiska, wycieczki do teatru, itp.), prace amatorskie (hafty, batik, introliga-torstwo, itp.), przyrodę (wycieczki, obozy), samokształcenie (kółka, referaty, czytelnictwo, itp.). Obecne świetlice szkolne mają znacznie skromniejszy zasób działania, ale od pracowników oświatowych zleży, aby nie stawały się wyłącznie przechowalnią dzieci pracujących rodziców i miejscem odrabiania lekcji. Klub i świetlica to dwa różne modele placówek pełniących obecnie funkcje opiekuńcze i wychowawcze. Odeszły one daleko od swoich pierwowzorów, niemniej, a może dzięki temu nadal pełnią pożyteczną rolę społeczną.

W drugiej połowie XIX wieku powstała w Anglii instytucja opiekuńcza i wychowawcza nie mająca polskiego odpowiednika, zarówno instytucjonalnego jak tez nawet słownego. Był to settlement, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza porozumienie, osadę, kolonię, kolonizację, kompromis, osadzanie, a także osiadanie budynku. Było to miejsce osiedlenia się (zwykle jakiś większy budynek) grup ludzi dobrej woli, usytuowane w upośledzonej dzielnicy miasta, wśród slumsów, w środowisku nędzy, niskiej kultury, zagrożenia zdrowotnego i moralnego. Osada taka stawała się terenem kontaktów i usług ze strony osiedlających się tu ludzi kultury (posłów do Izby Gmin, działaczy politycznych, duchownych, dziennikarzy, prawników, lekarzy, działaczy społecznych) oraz mieszkańców czynszówek i ruder otaczających settlement. W domu tym osiedlali się zwykle ludzie młodzi przed założeniem własnej rodziny, a niekiedy również osoby starsze. Działania ich zazwyczaj wynikały z pobudek religijnych lecz zdecydowanie odrzucali oni porównywanie ich poczynań do misji religijnych. Po I wojnie światowej ruch settelmentów osłabł, zabrakło działaczy gotowych nawet krótki czas mieszkać wśród biedoty. Zmieniły się obyczaje i specjalizowały się inne formy pomocy społecznej. Settlementy stawały się ośrodkami pracy opiekuńczej i kulturalnej, prowadzonymi przez kwalifikowanych pracowników społecznych. Na początku XX wieku przekształciły się w ośrodki socjalne w których działalność wychowawcza i edukacyjna zeszła na dalszy plan, ustępując miejsce działalności opiekuń-czo-charytatywnej.

Dom społeczny jest typową dla Polski instytucją pomocy w rozwoju jednostek, grup i środowisk, ukształtowaną znacznie wcześniej niż setlementy i późniejsze ośrodki socjalne, jednocześnie o szerszym od tych ośrodków zakresie pomocy. Ich pierwszymi założycielami i fundatorami byli m.in. Paweł Brzostowski (dom ludowy - 1767) i Stanisław Staszic (dom społeczny -1816), ale właściwy rozwój domów społecznych nastąpił pod koniec XIX wieku, w tym szczególnie w ramach ruchów społecznych zainicjowanych po rewolucji 1905 roku. Zależnie od fundatorów można wyróżnić domy: ludowe (związane z ruchem ludowym), robotnicze (oparte na związku zawodowym -Nowy Sącz 1907, Kraków 1909), narodowe (związane z Narodową Demokracją), parafialne (przy kościołach i organizacjach religijnych), oświatowe (popierane przez samorządy lokalne). Domy społeczne lokowane były we własnych, specjalnie zbudowanych, skromnych siedzibach, zwykle w symbiozie z remizą straży ogniowej, uniwersytetem ludowym, budynkiem szkolnym, parafialnym. Były na tyle pojemne aby mogły realizować wielorakie funkcje -edukacyjną, kulturalną, samopomocową i opiekuńczą. Podobne domy spo-

220

221

łeczne dziady w tym czasie też w innych krajach Europy, odzwierciedlając specyficzne dla danego narodu i czasu potrzeby.

Dom kultury stanowił socjalistyczną odmianę domu społecznego. Wypełniał on pustkę po administracyjnej likwidacji domów społecznych w tzw. państwach realnego socjalizmu. Jego funkcje wynikały z utopijnej ideologii budowy społeczeństwa dobrobytu, powszechnego obowiązku szkolnego i powszechnego ubezpieczenia wszystkich obywateli. W społeczeństwie zatem, w którym zniknie ciemnota, nędza, występek a dzielnice ruder staną się reliktem przeszłości, zbędne będą domy społeczne pełniące rolę opiekuńczą usytuowane na peryferiach miast. Dom kultury, budowany w centrum miasta, przeznaczony był nie dla młodzieży ubogiej, słabej, zaniedbanej, pozbawionej kultury, skłonnej do wykolejeń, lecz dla wzmocnienia młodzieży i dorosłych, którzy swymi zdolnościami, talentem dynamizują społeczeństwo, mnożą jego siły i wartości kultury. Wyróżniano przy tym trzy typy domów kultury: dla dzieci i młodzieży, dla starszej młodzieży i dorosłych oraz pałace kultury.

3. ROLA NATURALNYCH ŚRODOWISK WYCHOWAWCZYCH W PROCESIE WYCHOWANIA I SOCJALIZACJI W CZASIE WOLNYM

Pedagogika społeczna opiera się na koncepcji wychowującego społeczeństwa, według której ostateczne efekty wychowania są wypadkową zarówno celowych i planowych (intencjonalnych) oddziaływań, jak i działalności spontanicznej, naturalnej, która także powoduje określone zmiany w osobowości ludzi uczestniczących w różnorodnych czynnościach życiowych. Dlatego pedagogika społeczna koncentruje się zarówno na naturalnym środowisku życia pojedynczych osób lub grup, jak i na instytucjach celowo powołanych w społeczeństwie do realizacji zadań wychowawczych. Przy tym instytucje cebwo powołane do zadań wychowawczych traktuje się jednocześnie jako część środowiska, które w sposób intencjonalny pełni funkcje: dydaktyczne, opiekuńcze, społeczne, kulturalne, towarzyskie, itp. Część tę określiliśmy wyżej jako intencjonalne środowisko wychowawcze. Pozostałą część środowiska wychowawczego nazywamy naturalnym środowiskiem wychowawczym. Elementy środowiska naturalnego, mimo że nie są ukierunkowane na działalność wychowawczą, również - jak powiedziano wyżej - rolę taką pełnią w sposób niezamierzony, spontaniczny (tabela 84).

222

Tabela 84

Naturalne środowisko wychowawcze

Naturalnym środowiskiem wychowawczym nazywamy tę część środowiska wychowawczego, która nie należy do intencjonalnego, tj. instytucji celowo powołanych w społeczeństwie do realizacji zadań wychowawczych lecz funkcje dydaktyczne, opiekuńcze, społeczne, kulturalne, towarzyskie, itp. pełni w sposób niezamierzony, spontaniczny.

Postrzega się je jako obszar, który należy - w miarę potrzeby i możliwości - przekształcić w taki sposób, aby prowadziły intencjonalną działalność wychowawczą. Dotyczy to np. osiedla mieszkaniowego lub społeczności wiejskiej z ich różnorodnymi grupami nieformalnymi, rodziny, instytucji opiekuńczych i socjalnych czy kulturalnych, a także funkcjonowania tych wszystkich instytucji, w których dotychczas nie uświadomiono sobie w pełni ich funkcji opiekuńczej i wychowawczej, np. zakłady pracy, organizacje i stowarzyszenia społeczne, szpitale i sanatoria, zakłady karne, kluby sportowe. Charakterystykę niektórych z tych instytucji zamieszczono w tabeli 85.

W XX wieku nastąpiły głębokie przeobrażenia instytucji rodziny, jej struktury oraz roH i zadań poszczególnych członków. Proces przeobrażeń nie zakończył się, trwa nadal w większości krajów Europy i świata, dotyczy również Polski. Przemiany rodziny, postrzegane zwykle jako nieuchronne wkraczanie do społeczeństwa nowoczesności, coraz częściej niepokoją opinię publiczną i inspirują socjologiczne i pedagogiczne badania naukowe w tej dziedzinie.

W regionach uprzemysłowionych i zurbanizowanych przemiany struktury rodzin są największe, natomiast w mniejszym stopniu dotyczą one rodzin wiejskich i mafomiasteczkowych, opartych na rodzinnych warsztatach rolniczych i rzemieślniczych. Jednak i w tym obszarze następuje stopniowy zanik przydomowych warsztatów pracy - chłopskich gospodarstw jednorodzinnych oraz przydomowych pracowni wytwórczych i usługowych. Warsztaty te czyniły z rodziny zespół pracy, gdzie głowa rodziny jest jednocześnie kierownikiem warsztatu, którego potrzeby wyznaczają główne treści życia rodzinnego. Typowe w tych przypadkach były rodziny liczne, wielopokoleniowe o patriar-chalnym systemie rządów. Rodzina współczesna stała się zespołem złożonym z jednostek pracujących lub uczących się poza domem, związanych ze sobą wspólną konsumpcja (posiłki, mieszkanie, wspólna rekreacja). Demokratyczne współżycie członków rodziny przebiega pod liberalnym kierownictwem obojga

223

rodziców lub jednego z nich. Każdy członek rodziny ma inny rodzaj, czas i teren pracy oraz wczasowania, inne kontakty koleżeńskie, podlega odmiennym wpływom, rozwija odmienne zainteresowania. Wszystko to komplikuje kształtowanie się w rodzinie jednorodnych norm moralnych, poglądów i postaw. Jednocześnie sprzyja zindywidualizowanym spojrzeniom każdego członka rodziny, szczególnie młodzieży, na świat, jego bogactwo kultury: idei, sztuki, wzorów pracy i wczasowania.

Tabela 85 Niektóre naturalne środowiska wychowawcze

Środowisko	Charakterystyka
Rodzina	Rodzina to trwały związek kobiety i mężczyzny posiadających co najmniej jedno dziecko, niezastąpiona komórka żyda społecznego, zespół wspólnoty życia, wyrównywania poglądów i ocen, podpora emocjonalną, ostoja bezpieczeństwa psychicznego, podstawa odniesień, pozwalająca zinterpretować świat, zrozumieć i zaaprobować to, co z głosów świata (lektur, obrazów, rozmów) przejdzie przez sito jej wątpliwości, obaw, żądań i analiz.
Zakład pracy	Zakład pracy w przeważającej części realizuje cele produkcyjne, handlowe lub usługowe, dla pracowników jest miejscem zarobkowania oraz tworzy specyficzne i niepowtarzalne środowisko życia, wywiera wpływ na osobowość pracowników i dzięki temu pełni rolę wychowawczą - tworzy naturalne środowisko wychowawcze.
Inne instytucje	Inne instytucje pełniące role naturalnych środowisk wychowawczych to środki masowego przekazu, ośrodki turystyczne i wypoczynkowe, wojsko, instytucje sprawiedliwości, placówki służby zdrowia, irp. Instytucje te przez niektórych autorów zaliczane są do tzw. kategorii pośrednich (pomiędzy intencjo-nałnymi i naturalnymi)¹²⁴. Typowymi instytucjami pośrednimi były następcy settlementów - ośrodki socjalne.

¹²⁴ np. P. D. Tauber, W. Stwiński, Pedagogika czasu wolnego, WSHK3, Poznań 2002, s. 66.

Zanik rodziny wielopokoleniowej nie doprowadził do przepowiadanego w pesymistycznych scenariuszach wyizolowania rodziny dwupokoleniowej. Angielskie, polskie, austriackie i inne badania sondażowe prowadzone w drugiej pobwie XX wieku wskazują na tendencję formowania się rodziny rozszerzonej na innych zasadach. Jej poszczególne czfony mieszkają we własnych odrębnych mieszkaniach (domach) - oddzielnie dziadkowie i oddzielnie usamodzielnione dzieci - utrzymując ze sobą ścisłe, niemal codzienne kontakty.

Po linii kobiecej jest to zazwyczaj świadczenie sobie usług, a po linii męskiej - kontakty typu towarzyskiego. Rodzina rozszerzona częściowo przejmuje funkcję szkoły życia - nauki w rodzinie wielopokoleniowej przez autopsję - pielęgnowania niemowląt, wychowywania dzieci, opieki nad chorymi i niedołężnymi czfonkami rodziny, przygotowywania posiłków, majster-kowania i wykonywania innych prac domowych, w zwłaszcza jeśli poszczególne jej czfony mieszkają w pobliżu siebie i dysponują nowoczesnymi środkami łączności i komunikacji.

Publicystyka pierwszej połowy ubiegłego wieku wypowiadała katastroficzne prognozy kryzysu i całkowitego rozpadu rodziny jako podstawowej komórki życia społecznego. Prognozy te dotychczas nie sprawdziły się, ponieważ oparte były na fałszywej interpretacji zmian zachodzących w instytucji rodziny dopasowującej się do wymogów społeczeństwa wielkich miast, pracy najemnej, wydłużania obowiązku szkolnego, wzrastającego dobrobytu, rozwoju środków masowej informacji i kultury, ogromnych przeobrażeń społecznych. Okazało się, że w polskich rodzinach pielęgnujących tradycyjne wzory moralne, wywodzące się z europejskiej cywilizacji łacińskiej i światowej kultury humanistycznej, powyższe przeobrażenia nie były w stanie naruszyć najistotniejszych wartości rodziny, czyniących z niej w dalszym ciągu niezastąpioną komórkę życia społecznego. Rodzina pozostaje dla większości dzieci i dorosłych zespołem wspólnoty życia, w której następuje wyrównywanie poglądów i ocen. Ludzie w rodzinie kontaktują się ze sobą całą osobowością, wszyscy znają swoje złe i dobre strony i znają się na tyle, że nie muszą się kryć za maską narzuconych sobie ról. Dla wielu z nich dom i własny w nim kąt stają się podporą emocjonalną, ostoją bezpieczeństwa psychicznego. Forum rodzinne dla wszystkich członków rodziny stanowi podstawę odniesień, pozwalającą zinterpretować świat, zrozumieć i zaaprobować to, co z głosów świata (lektur, obrazów, rozmów) przejdzie przez sito rodzinnych wątpliwości, obaw żądań i analiz.

Nie sprawdzenie się dotychczas katastroficznych prognoz nie oznacza, że otoczenie pozostaje bez wpływu na trwałość i spoistość rodzin i nic im nie

224

225

zagraża. W szczególności po przemianach ustrojowych, kiedy Polacy zachwycili się dobrobytem Zachodu i bezkrytycznie usiłują naśladować konsumpcyjny zachodni styl życia społecznego, który szeroko reklamują środki masowego przekazu. Oślepieni reklamą z trudem dostrzegamy groźne zjawiska społeczne upadku rodzin poza naszymi granicami, o których pisze się drobną czcionką i pokazuje w telewizji poza czasem największej oglądalności. Otóż w Ameryce na 100 urodzonych dzieci 30 zostaje uśmiercone w łonach matek, na 100 zawartych małżeństw 50 kończy się rozwodem, w 1996 roku na 100 dorosłych kobiet 5 zawarło związek małżeński, natomiast na 100 dziewiętna-stolatek 74 ma już za sobą doświadczenia seksualne. Siedem procent par amerykańskich mieszka wspólnie bez jakiegokolwiek ślubu (wzrost czterokrotny w ciągu 25 lat). Dwie trzecie nastolatków eksperymentuje z narkotykami, siedem procent młodzieży codziennie bierze marihuanę, sześć procent codziennie pije alkohol, a dwadzieścia procent codziennie pali papierosy. Są to skutki upadku instytucji rodziny, a jednocześnie przyczyny degradacji przyszłych rodzin. Podoba sytuacja, a pod pewnymi względami gorsza, panuje na zachodzie Europy, żeby tylko wspomnieć legalizację eutanazji i związków homoseksualnych, co oznacza, że patologia staje się normą.

Współczesne rodziny w Polsce również przeżywają trudności i niepokoje związane ze zmienną i często nieprzewidywalną sytuacją ekonomiczną oraz chaosem wlewającym się w zacisza domowe ze świata mediów. Wilcze prawa ekonomiczne, hbertynizm społeczny, nachalne promowanie indyferen-tyzmu moralnego i obyczajowego, propagowanie wzorców kariery kosztem innych rujnuje coraz większą liczbę rodzin. Wzrasta liczba rodzin rozbitych, małżeństw rozwiedzionych lub żyjących we wzajemnej wrogości, kadłubów rodzinnych opuszczonych przez ojca lub matkę. Rozwody i zdrady małżeńskie, związki nieformalne i homoseksualne, które są niewątpliwie groźną plagą społeczną, w prasie, radiu, telewizji i kinie ukazują bezmyślni lub celowi gorszyciele jako rzecz naturalną. Wielokrotne rozwody i śluby oraz tzw. romanse ludzi polityki, biznesu i świata artystycznego ukazywane są często w sposób zachęcający do naśladownictwa. Szczególnie złowrogo wpływa to na dzieci i młodzież. Odrzuca się lub ukrywa elementarną prawdę, że do normalnego rozwoju osobowości dziecka potrzeba, aby rodzice nie tylko je kochali, ale także kochali się wzajemnie.

Warto jednak odnotować, iż na Zachodzie, gdzie upadek moralny sięga dna, głównie w Stanach Zjednoczonych, istnieją zwiastuny powolnego powrotu do etyki obowiązku i odpowiedzialności wywodzącej się z Dekalogu, do postaw prospołecznych, a nawet ahruistycznych. Na razie są to pojedyncze głosy - przysłowiowy głos wołającego na puszczy. Wzbudza to nadzieję

opanowania wreszcie rozpowszechnionych dziś tendencji egoistycznych i osłabienia groźnej w skutkach dezintegracji małżeństwa.

Zasadniczym zadaniem każdego zakładu pracy jest realizacja tych celów, do których został powołany. Są to w przeważającej części cele produkcyjne, handlowe lub usługowe. Dla każdego pracownika zakład pracy jest natomiast instytucją dostarczających jemu i jego rodzinie środków materialnych (finansowych) do życia - miejscem zarobkowania, a ponadto realizowania ambicji osobistych i wynikającym z tego źródłem satysfakcji. Zakład pracy jest dla wieki jego pracowników podobnie jak rodzina naturalnym środowiskiem życia i naturalnym środowiskiem wychowawczym. Wchodzą oni w zakładzie pracy w różnorodne związki formalne i nieformalne. Związki formalne wynikają z zależności służbowej, podziału pracy i technologii działalności produkcyjnej (handlowej, usługowej) danego zakładu. Związki nieformalne wynikają z uwarunkowań koleżeńskich, przyjacielskich, towarzyskich, itp. Dzięki nim wszyscy pracownicy danego zakładu pracy tworzą specyficzne i niepowtarzalne środowisko życia i naturalne środowisko wychowawcze. Związki te wywierają wpływ na osobowość pracowników i dzięki nim zakład pracy pełni rolę wychowawczą.

Wśród wszystkich składników osobowości wewnętrznej niewątpliwie najmniejszym zmianom pod wpływem środowiska życia ulega temperament. Jednak ustalony rytm pracy zawodowej, duża aktywność wspólnie działającej grupy oraz wzorce współpracowników mogą spowodować pewne modyfikacje temperamentu, np. zmniejszyć udział cech charakterystycznych dla flegma-tyka i melancholika, a uwydatnić cechy charakteryzujące choleryka i sangwi-nika. Zmiany te w szczególnym przypadku - w środowisku o niskiej aktywności - mogą też zachodzić w kierunku przeciwnym.

Wiadomo, że praca zawodowa jest przedłużeniem edukacji. Często twierdzi się wręcz, że dopiero po podjęciu pracy człowiek naprawdę uczy się określonego zawodu, którego teorię poznał w szkole. Edukacja niewątpliwie wpływa na wzrost inteligencji człowieka. Pomiędzy ilością zdobytej wiedzy a ilorazem inteligencji nie ma wprawdzie wprost proporcjonalnej zależności, jednak już sam proces uczenia się jest treningiem dla umysłu, który zwiększa jego zdolność do logicznego myślenia i celowego działania, umiejętność zachowania się człowieka w nowych sytuacjach oraz zdolność krytycznej oceny własnego działania.

Duży wpływ środowiska zakładowego można niejednokrotnie zaobserwować na potrzeby pracowników. Praca zawodowa zwykle umożliwia człowiekowi zaspokoić potrzeby podstawowe i rozbudza tzw. potrzeby wyższe, związane z triadą funkcji czasu wolnego. Źródłem ludzkich potrzeb jest bowiem nie

226

227

tylko biologiczna struktura organizmu, ale także doświadczenie (zdobywane m.in. w pracy zawodowej) i w szczególności kontakty człowieka z otoczeniem społecznym. Na kształtowanie potrzeb wczasowych przemożny wpływ wywierają wzory spędzania czasu wolnego poszczególnych członków grup zawodowych oraz do niedawna szeroko rozpowszechnione, zorganizowane formy wczasów zakładowych.

Z kształtowaniem indywidualnych potrzeb w środowisku zawodowym wiąże się kształtowanie motywacji, rozumianych jako ogół motywów pobudzających do działań ukierunkowanych na zaspokojenie tych potrzeb oraz jako proces regulacji psychicznej, który nadaje energię zachowaniu człowieka. W sferze wychowania do wczasów, w środowisku zakładowym rozwijana jest w szczególności motywacja rozumiana jako gotowość do rozwoju własnych sprawności i kompetencji, tj. do poświęcenia godzin wolnych od pracy zawodowej na samodoskonalenie. Jest ono zwykle ukierunkowane na podtrzymanie lub podwyższenie poczucia własnej wartości oraz identyfikacji z grupą zawodową i jej rolą społeczną.

Bodaj najwyższy wpływ wywiera środowisko zawodowe na kształtowanie się systemu wartości związanych z formami spędzania czasu wolnego. W grupie zawodowej człowiek codziennie modyfikuje takie cechy osobowości jak modele kultury oraz modele, normy i wzory zachowań w czasie wolnym. Trwa nieustanny proces osłabiania, a nawet odrzucania jednych kategorii aksjologicznych a intemalizowania innych. Zazwyczaj koledzy i koleżanki z pracy zachęcają (niekiedy zniechęcają) do uprawiania określonego hobby, korzystania z ofert kulturalnych, uprawiania sportów i turystyki, sposobów spędzania urlopów, wyboru określonych ośrodków wypoczynkowych, itd.

Do innych instytucji pełniących rolę naturalnych środowisk wychowawczych zaliczamy środki masowego przekazu, ośrodki turystyczne i wypoczynkowe, wojsko, instytucje sprawiedliwości, placówki służby zdrowia, itp. Instytucje te przez niektórych autorów zaliczane są do tzw. kategorii pośrednich (pomiędzy intencjonalnymi i naturalnymi)¹²⁵. Typowymi instytucjami pośrednimi były wspomniane wyżej następcy settlementów - ośrodki socjalne. Powstawały one masowo na zachodzie Europy po pierwszej wojnie światowej we Francji i Włoszech, a także nieco później w Polsce. Ośrodki te były zakładane i prowadzone przez stowarzyszenia społeczne i subwencjonowane przez samorządy lokalne w osiedlach i poszczególnych dzielnicach wielkich

miast. Do podstawowych form ich aktywności społecznej należała: służba socjalna (poradnictwo, przechowywanie dzieci, praca opiekuńcza asystentek społecznych, itp.). sport (zespoły amatorów sportu, zespoły gimnastyczne, itp.), kultura (biblioteka, czytelnia czasopism, zespoły filmowe, fotograficzne, muzyczne, prac ręcznych itp.) oraz życie społeczne (uroczystości, poradnictwo w zakresie gospodarstwa domowego i samopomoc sąsiedzka). W Polsce powojennej jako namiastkę ośrodków społecznych można traktować świetlice społeczne, subwencjonowane przez referaty kultury rad narodowych, oparte na lokalnych siłach społecznych.

4. ŚRODOWISKO LOKALNE I JEGO ZNACZENIE WYCHOWAWCZE

Termin środowisko lokalne opisywany jest na kilka sposobów, z uogólnienia których można zaproponować jego definicję (tabela 86).

Tabela 86

Środowisko lokalne

Środowiskiem lokalnym nazywamy teren przestrzennie wydzielony wraz mieszkańcami, wszelkimi urządzeniami i instytucjami służącymi organizacji żyda zbiorowego, takimi jak kościół, szkoła, instytucje usługowe, urządzenia socjalne i rekreacyjne oraz mechanizmy regulujące zachowania pojedynczych ludzi i stosunki międzyludzkie, a więc obyczajowość, normy moralne, autorytety i wzory zachowań.

W środowisku lokahym rozwijają się grupy społeczności lokalnej, będące podstawą tworzenia się więzi i współzależności międzyludzkich, sprzyjające kontaktom społecznym, wytwarzaniu atmosfery swojskości, ułatwiającej kształtowanie się osobowości wszystkich mieszkańców. Środowisko lokalne charakteryzuje się wieloma właściwościami (cechami, elementami i mechanizmami funkcjonowania), które decydują o tym, że staje się specyficznym naturalnym środowiskiem wychowawczym (tabela 87).

¹²⁵ np. P. D. Tauber, W. Siwiński, Pedagogika czasu wolnego, WSHK3, Poznań 2002, s. 66.

228

229

Tabela 87

Właściwości środowiska lokalnego

Właściwości	Charakterystyka
Cechy	Granice terytorialne i własna struktura, wspólnoty i stowarzyszenia, świadomość wspólnoty, poczucie jedności, społeczny system kontroli i sankcji, jawne siły społeczne, nasibne kontakty międzyludzkie, poczucie bezpieczeństwa.
Cel	Wszechstronny rozwój dzieci, młodzieży i dorosłych, zaspokajanie ich potrzeb psychospołecznych oraz wspieranie i dopełnianie rodziny pod względem opiekuńczo-wychowawczym.
Zadania	Przybliżenie i internalizacja uniwersalnych wartości oraz kreowanie troski o dobro wspólne, zaspokajania potrzeb członków społeczności lokalnej, tworzenie warunków aktywności intelektualnej, kreatywnej, rekreacyjnej, wspierającej, opiekuńczej i organizatorskiej oraz wspieranie i wzmacnianie rodziny.
Rola rekreacyjna	Umożliwianie czynnego wypoczynku dzieci i młodzieży dzięki istnieniu niezbędnej infrastruktury i korzystania z doświadczenia i pomysłowości rówieśników, a także sprzyjanie korzystnym wyborom sposobów wczasowania przez dorosłych.
Przemiany	Rozluźnienie więzi międzyludzkich i wzrost autonomii jednostek, narastająca anonimowość życia i kultywowanie indywidualizmu, zanik instytucji sąsiedztwa, zanik znaczenia kontroli społecznej, deprecjacja społecznego znaczenia instytucji zbiorowych i autorytetów.

W definicji środowiska lokalnego można dostrzec wymiar terytorialny, demograficzny, instytucjonalny, kulturowy, regulacyjny, społeczny i wychowawczy. Inaczej mówiąc środowisko lokalne w tym ujęciu zawiera zestaw cech, elementów i mechanizmów regulacyjnych, które przesądzają o tym, że jest ono szczególnym typem środowiska wychowawczego.

Świadczą o tym następujące cechy: 1) środowisko lokalne ma wyraźne granice terytorialne i zazwyczaj własną strukturę materialno-instytucjonalną, 2) współwystępują w nim grupy o charakterze wspólnotowym i stowarzyszeniowym, 3) mieszkańcy są świadomi przynależności do społeczności lokalnej, mają poczucie jedności i wspólnie działają w przypadku zagrożeń i wspierają się wzajemnie w trudnych sytuacjach życiowych, 4) istnieje środowiskowy społeczny system kontroli i sankcji w przypadku naruszania norm współżycia,

przeważnie bez udziału profesjonalnych funkcjonariuszy, 5) funkcjonują jawne siły społeczne (wolontariat samorząd, stowarzyszenia, grupy zadaniowe). 6) istnieją nasilone kontakty międzyludzkie i przyjaźnie, szczególnie wśród dzieci i mfodzieży, 7) panuje poczucie bezpieczeństwa w najbliższym otoczeniu, przekonanie o możliwości uzyskania sąsiedzkiej pomocy i nieingerencji w życie prywatne.

W środowiskach tych są stawiane cele i podejmowane zadania tradycyjne, jak też nowe, wynikające ze zmienionej sytuacji społeczeństw. Cel ogólny jest niezmienny - rozwój bio-socjo-kuhuralny dzieci, młodzieży i dorosłych, zaspokajanie ich potrzeb psychospołecznych oraz wspieranie i dopełnianie rodziny pod względem opiekuńczo-wychowawczym. Cele bardziej szczegółowe generują zadania środowiska lokalnego, które dotyczą przede wszystkim: 1) przybliżenia i internalizacji uniwersalnych wartości humanistycznych, chrześcijańskich i narodowych, urzeczywistniania ich w życiu codziennym i kreowania wartości lokalnych mających na względzie dobro wspólne, 2) zaspokajania potrzeb podstawowych i wyższych (społecznych i kulturalnych) wszystkich członów społeczności lokalnej, 3) tworzenia sprzyjających warunków członkom społeczności lokalnej, przede wszystkim dzieciom i młodzieży, do uprawiania i rozwijania aktywności intelektualnej, kreatywnej, rekreacyjnej, wspierającej, opiekuńczej i organizatorskiej, 4) wspierania i wzmacniania rodziny jako elementarnego i najważniejszego środowiska wychowawczego.

Środowisko lokalne realizuje zadania wychowawcze poprzez pobudzanie i zachęcanie jego członków do różnych form aktywności. Ważnym źródłem zachęt są tradycje regionalne, dokumenty i pamiątki przeszłości, kontakty międzypokoleniowe i rówieśnicze, zawodowe, a także działalność w sferze socjalnej, kulturalnej i ekonomicznej.

Środowisko lokalne wywiera przemożny wpływ na sposoby spędzania czasu wolnego. Umożliwia wypoczynek czynny dzieci i młodzieży, ponieważ zazwyczaj dysponuje niezbędną infrastrukturą, do której należą takie placówki i urządzenia jak: tereny zieleni, place zabaw i wielofunkcyjne boiska sportowe. Dla dzieci i młodzieży stanowi więc swoistą szkołę wychowującą do spędzania czasu wolnego, która różni się zasadniczo od szkoły jako instytucji pedagogicznej, ponieważ nie ma obowiązku szkolnego i nie obowiązują tu narzucone przez dorosłych formalne statuty i regulaminy. Udział w zabawach jest dobrowolny a formy zabaw i reguły gier spontanicznie wynikają z doświadczenia i pomysłowości rówieśników.

Dużą rolę spełnia też środowisko bkahe w stosunku do dorosłych, przesądzając w znacznym stopniu o wyborze pracy zawodowej i sposobie spędzania czasu po pracy oraz w dni wolne od pracy. Jest więc również dla nich

230

231

naturalnym środowiskiem wychowania do wczasów. Jednocześnie proces wychowawczy w środowisku lokalnym w znakomitej większości przebiega w czasie wolnym.

Środowisko to odgrywa szczególną rolę w kreowaniu obrazu Ojczyzny w wymiarze lokalnym i narodowym, ponieważ zazwyczaj dysponuje bogatym zasobem doświadczenia, umiejętności, wiedzy i mądrości zbiorowej, który powiększony jest elementami przyrodniczymi, społecznymi i kulturalnymi rozmieszczonymi w środowisku lokalnym. Zarówno więc irnponderabiHa¹²⁶, jak i zintrenalizowana postawa zbiorowa społeczności lokalnej wobec najbliższego środowiska życia staje się dla człowieka ważnym układem odniesienia na jego drodze życiowej, a także głównym czynnikiem formującym poczucie przynależności państwowej i tożsamości narodowej, jego obraz Ojczyzny.

Wiek XX przynosi przemiany w środowiskach lokalnych, a szczególnie jego druga połowa. Charakteryzuje się stopniowym znikaniem z horyzontu społeczno-kulturowego społeczności wyizolowanych, zamkniętych, zunifikowanych pod względem ekonomicznym, zawodowym, kulturowym, zasiedziałych, dysponujących silną kontrolą społeczną, hołdujących tradycjom kulturalnym i regionalnym, przywiązujących szczególną wagę do swoich ojcowizn i je kultywujących. Pośrednie przyczyny tego zjawiska upatruje się w dwóch wielkich wojnach i rewolucji bolszewickiej, które w społeczeństwach stępiły szlachetne dążenia do dobra i piękna, a wyzwoliły prymitywne zwierzęce instynkty samozachowawcze, a także w wielkich migracjach ludności: przesiedleniach, wysiedleniach, deportacjach, wywózkach, zsyłkach i czystkach etnicznych, w których specjalizowali się komuniści. Wiąże się z tym również wyniszczenie fizyczne warstw wykształconych, inteligencji, kadr kierowniczych, które były nośnikiem kultury, patriotyzmu i moralności. Skutkiem tego i bezpośrednią przyczyną degradacji środowisk lokalnych jest zatem: 1) rozluźnienie więzi międzyludzkich i wzrost autonomii jednostek, 2) narastająca anonimowość życia i kultywowanie indywidualizmu, 3) zanik instytucji sąsiedztwa, 4) zanik znaczenia kontroli społecznej, 5) deprecjacja społecznego znaczenia instytucji zbiorowych i autorytetów.

Baczni obserwatorzy życia i społeczności lokalnych stwierdzają, iż proces anomii¹²⁷ tych społeczności uległ zahamowaniu i następuje ich stopniowe

odradzanie się, wzmacnianie ich znaczenia w życiu ludzkim, także w zakresie funkcji socjalno-opiekuńczej i wychowawczej.

Odradzanie się środowisk lokalnych wynika ze wzrostu świadomości społecznej, poziomu edukacji ogólnej społeczeństwa i powrotu do wartości uniwersalnych, wobec rozczarowania doznanego ze strony wszelkich izmów -bałamutnych teorii o budowie powszechnego szczęścia i dobrobytu na Ziemi, materiaHzujących się kłamstwem, gwałtem, przemocą i ludobójstwem.

¹²⁶ imponderabiba - rzeczy ważne lecz nieuchwytne, nie należące do sfery zjawisk
fizycznych, nie dające się dokładnie zmierzyć, obliczyć, mogące mieć jednak znaczenie lub
wywierać wpływ na jakieś sprawy, na ludzkie działanie (tac. im - w, pondero - ważę).

¹²⁷ anomia - zjawisko społeczne polegające na rozpadzie powszechnie przyjętych norm,
więzi społecznych, występujące w czasie wielkich kryzysów politycznych, społecznych
i ekonomicznych (gr. anomia - bezprawie).

232

Rozdział 13

HARCERSKIE WZORY SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU

1. ORGANIZACJE MŁODZIEŻOWE JAKO SZCZEGÓLNE INSTYTUCJE WYCHOWANIA DO WCZASÓW

Rola związków i organizacji młodzieżowych w sensownym zagospodarowaniu czasu wolnego i wychowaniu społeczeństwa do wczasów, wśród których eksponowane miejsce w Polsce zajmuje harcerstwo, jest szczególnie doniosła. Wypełnianie racjonalną treścią czasu wolnego młodych ludzi i przygotowanie ich do pełnienia pożytecznych ról społecznych w życiu dorosłym jest bowiem główną dziedziną działalności wszystkich związków i organizacji młodzieży.

Do ich podstawowych zadań w zakresie wychowania do wczasów należy zaspokajanie i modyfikowanie potrzeb psychicznych i społecznych, modyfikowanie i kreowanie wzorów spędzania czasu wolnego oraz przekazywanie wiedzy i wyrabianie umiejętności wartościowania sposobów sensownego zagospodarowywania czasu wolnego. Działalność dorastającego człowieka w organizacji młodzieżowej posiada wszelkie cechy czynności wczasowania, zarówno w wymiarze indywidualnym jak i społecznym. Podejmowana jest bowiem dobrowolnie poza pracą zarobkową (obowiązkową nauką), dla odpoczynku, zabawy lub własnego rozwoju. Działalność ta często jednocześnie ma charakter rekreacyjny, edukacyjny, społeczny, towarzyski, kulturalny, twórczy, wychowawczy, sportowy itp. Przy czym istnieją związki młodzieży specjalistyczne, realizujące wybrane zadania (np. sportowe, kulturalne, edukacyjne), inne z kolei pełnią szeroką gamę wymienionych funkcji.

Przykładem organizacji młodzieżowej ukierunkowanej wybitnie na wypoczynek i samodoskonalenie jest harcerstwo. Powstało ono i rozwinęło się na początku dwudziestego wieku równolegle z innymi organizacjami młodzieżowymi, które świadczą o wielkiej aktywności społecznej młodych Polaków u progu rodzącej się niepodległości Rzeczypospolitej po 123 latach pozbawienia nas państwowości przez zaborczych sąsiadów. Inicjatorzy i organizatorzy ruchu młodzieżowego tamtego okresu wspaniale przetwarzali w czyn tę elementarna prawdę, ii niepodległość i suwerenność narodowa i państwowa zależy od nas samych, od zorganizowanego, mądrego i wykształconego oraz

zdrowego fizycznie i moralnie całego społeczeństwa. Poza harcerstwem, któremu poświęcimy główną uwagę, wśród polskich organizacji młodzieżowych z początku dwudziestego wieku, które wykorzystywały w praktyce lub przynajmniej deklarowały w swych programach harcerskie wzory spędzania wolnego czasu, znajdują się: Sokół, Unia Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowo-Niepodległośdowej, Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (tabela 88).

Tabela 88 Organizacje młodzieżowe w przededniu niepodległości w II RP

Nazwa	Charakterystyka
Polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół	Stowarzyszenie gimnastyczne i spofeczno-wychowaw-czym, założone w 1867 roku we Lwowie. W roku 1933 organizacja ta liczyła około 90 000 członków. Pod okupacją niemiecką i radziecką jej działacze byK tropieni i mordowani. Niemożliwa byk również działalność Sokok po 1945 roku. Dopiero w roku 1989 działalność Sokoła została reaktywowana.
Unia Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowo-Niepodległo-ściowej	Polityczna organizacja młodzieżowa, powołana w 1910 roku pod nazwą Filarecja. Skupiała młodzież gimnazjalną i akademicką w kraju i na emigracji. Większość członków Filarecji wstąpiła do Związku Strzeleckiego, a podczas I wojny światowej walczyk w Legionach Polskich.
Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego	Socjalistyczna organizacja młodzieży założoną w 1926 roku. W latach trzydziestych głosik likwidacje państwa polskiego. Z tego powodu zostak rozwiązana. W 1944 roku ponownie utworzono OM TUR, kierowaną przez zwolenników PKWN i KRN. W 1948 roku weszk w skład Związku Młodzieży Polskiej.
Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS)	Organizacja młodzieży akademickiej, założona w 1917 roku. Związek politycznie związany był z PPS, współpracował z TUR i OM TUR. W roku 1938 władze państwowe rozwiązały ZNMS. Jego kontynuacją byk Sekcja Akademicka PPS. W styczniu 1948 roku ZNMS współtworzył Federację Polskich Organizacji Studenckich, a w lipcu 1948 roku wszedł w skład Związku Akademickiego Młodzieży Polskiej.

234

235

Organizacja Sokół, której pełna nazwa brzmi: Polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, było stowarzyszeniem gimnastycznym i społeczno-wychowawczym, założonym w 1867 roku we Lwowie. Organizacja ta od roku 1885 działała legalnie w zaborze pruskim, a od roku 1905 nielegalnie w Królestwie Polskim. Powstawały także gniazda Sokoła wśród Polaków w Niemczech i USA. Ruch ten przed 1914 rokiem, będąc całkowicie zdominowany przez Narodową Demokrację, przybrał charakter organizacji paramilitarnej. Wkrótce po uzyskaniu przez Polskę niepodległości w roku 1919 organizacje Sokołów z byłych trzech zaborów połączyły się. Powstały władze ogólnopolskiego Sokoła z siedzibą w Warszawie. W roku 1933 organizacja ta liczyła około 90 tys. członków. Jej organem prasowym był Przewodnik Gimnastyczni; - Sokół. Organizacja istniała w Polsce do września 1939 roku. Pod okupacją niemiecką i radziecką jej działacze byli tropieni i mordowani przez faszystów i komunistów. Z tych samych względów niemożliwa była również działalność Sokoła po 1945 roku. Dopiero w roku 1989 działalność Sokoła została reaktywowana (obecnie działa 20 gniazd).

Unia Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowo-Niepodległośdo-

wej była polityczną organizacją młodzieżową, powołaną w październiku 1910 roku w Leodium (obecnie Liege) z inicjatywy PPS i ZWC¹²⁸. Początkowo (do roku 1911) występowała pod nazwą Związek Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowo-Niepodlegbściowej Filarecja. Unia skupiała młodzież gimnazjalną i akademicką w kraju i na emigracji, liczyła około 600 członków. Wysu-wafei hasła bojkotu szkół rządowych w zaborze rosyjskim. Większość członków Filarecji wstąpiła do Związku Strzeleckiego, a podczas I wojny światowej walczyła w Legionach Polskich. W związku z tym w roku 1914 została rozwiązana. Pozostała część organizacji kontynuowała działalność w Królestwie Polskim jako Związek Młodzieży Postępowo-Niepodlegbściowej. Od 1918 - Związek Polskiej Młodzieży Socjalistycznej, następnie Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej.

¹²⁸ Związek Walki Czynnej (ZWC) - tajna organizacja wojskowa, założona w 1908 roku z inicjatywy J. Piłsudskiego przez działaczy Organizacji Bojowej PPS. Powiązany był z PPS-Frakcją Rewolucyjną. Działał w trzech zaborach oraz w skupiskach polskiej młodzieży akademickiej poza krajem. Celem Związku Walki Czynnej było przygotowanie organizatorów i kierowników przyszłego powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim. Po utworzeniu w 1910 roku Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich, ZWC stał się ich nadrzędną organizacją. Komendantem Związku był J. Piłsudski a szefem Sztabu Głównego K. Sosn-kowskl.

236

Organizacja Nftodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM

TUR) była socjalistyczną organizacją mfodzieży, związaną z PPS, zabżoną w lutym 1926 roku przez przedstawicieli kół młodzieży socjalistycznej kierowanych przez Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego¹²⁹, która organizowała życie kulturalne i sportowe. Była w opozycji do ideologii katolickiej, narodowej i państwowej endecji. Głosiła antyklerykalizm i występowała przeciwko antysemityzmowi. W 1932 roku zrzeszała około 6500 członków w 85 miejscowościach. Do 1930 roku do OM TUR należafo Czerwone Harcerstwo Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Organizacja wydawała czasopisma Głos Młodzieży Robotniczej i Młodzi idą.

W latach trzydziestych nastąpiła polityczna radykalizacja działaczy OM TUR, którzy nawiązali współpracę z radykalnym ruchem chłopskim i komunistycznym. Komuniści byli agenturą wrogiego nam mocarstwa z centralą w Moskwie i dążyli jawnie do likwidacji państwa polskiego. Z tego powodu władze PPS rozwiązały organizację i utworzyły Wydział Młodzieży PPS. W październiku 1944 roku w Lublinie z inicjatywy tych działaczy PPS, którzy poszli na współpracę z komunistami (tzw. lubelskimi), ponownie utworzono OM TUR kierowaną przez zwolenników PKWN i KRN. Organizacja skupiała młodzież ze wszystkich środowisk. W 1948 roku liczyła około 100 000 członków. Prowadziła m.in. świetlice, biblioteki, kluby sportowe. Współdziałała ze Związkiem Niezależnej Mfodzieży Socjalistycznej. Organizacja ta do 1947 roku rywalizowała o wpływy wśród młodzieży wiejskiej z ZWM. Do jej organów prasowych należały czasopisma: Młodzi idą, Gromada, Przegląd Sportowy". W lipcu 1948 roku OM TUR weszła w skład Związku Młodzieży Polskiej.

¹²⁰ Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (TUR) była socjalistyczną organizacją kułtu-ralnooświatową, założoną 1923 roku w Warszawie. Towarzystwo powstało w celu prowadzenia działalności oświatowej, kulturalnej i samokształceniowej oraz wspierania amatorskiego ruchu artystycznego w środowiskach robotniczych- TU^R rozwijało działalność wydawniczą, odczytową w związkach zawodowych, współtworzyfo instytucje kulturalne, m.in. teatr Ateneum w Warszawie. Po roku 1930 liczyfo okofo dwustu oddziałów. Przy oddziałach TUR powstawały Koła Młodych, które w 1926 roku przekształcono w Organizację Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR), a przy niej utworzono Czerwone Harcerstwo Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. We wrześniu 1939 roku TUR zawiesiło działalność, która została reaktywowana w roku 1944 z inicjatywy tzw. odrodzonej PPS (części działaczy podporządkowanych komunistom). Towarzystwo prowadziło m.in. Wyższą Szkolę Nauk Społecznych i dwa teatry. Na przełomie lat 1948 i 1949 połączone z Towarzystwem Uniwersytetów Ludowych Rzeczypospolitej Polskiej w Towarzystwo Uniwersytetów Robotniczych i Ludowych, w 1950 roku przejęte zostato przez Towarzystwo Wiedzy Powszechnej.

237

Związek Niezależnej Nfodzieźy Socjalistycznej (ZNMS) był organizacją młodzieży akademickiej, założoną w 1917 roku. Kontynuował działalność Unii Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowo-Niepodlegfościowej. W 1922 roku samodzielne środowiska poszczególnych uczelni połączyły się w jednolitą organizację ogólnokrajową. ZNMS działał gtównie w środowisku warszawskim i krakowskim. Politycznie związany był z PPS, współpracował z TUR i OM TUR. Prowadził samokształcenie, organizował odczyty, dyskusje. Dwukrotnie grupy młodzieży komunistycznej dokonywały rozłamu w organizacji i utworzyły: w roku 1923 Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej Życie, a w roku 1927 Organizację Młodzieży Socjalistycznej Życie. W roku 1938 władze państwowe rozwiązały ZNMS. Jego kontynuacją była Sekcja Akademicka PPS. Podczas D wojny światowej cześć członków ZNMS powołała grupę Płomienie. W kwietniu 1946 roku, w wyniku połączenia kół akademickich OM TUR (tworzonych od października 1945 roku), odbudowano ZNMS. Związek prowadził samokształcenia propagandę (czasopismo Płomienie), pracę oświatowo-kulturalną i działalność sportową. Wspierał też OM TUR w organizowaniu kół szkolnych. W roku 1946 liczył około 650 członków, a w roku 1948 - 5 000. W styczniu 1948 roku ZNMS współtworzył Federację Polskich Organizacji Studenckich, a w lipcu 1948 roku wszedł w skład Związku Akademickiego Młodzieży Polskiej.

Na zakończenie tego krótkiego przeglądu warto wspomnieć o organizacji, która z inspiracji wrogiego nam mocarstwa organizowała dywersję w polskim ruchu młodzieżowym. Był to Komunistyczny Związek Młodzieży Polski (KZMP). Do 1930 roku miał nazwę Związek Młodzieży Komunistycznej w Polsce. Został założony w marcu 1922 roku, jako sekcja Komunistycznej Międzynarodówki Młodzieży. KZMP działał pod kierownictwem KPP. Od końca 1923 roku w jego składzie na prawach autonomicznych organizacji obwodowych znajdowały się: Komunistyczny Związek Młodzieży Zachodniej Białorusi i Komunistyczny Związek Młodzieży Zachodniej Ukrainy. Prowadził działalność polityczną, kulturalno-oświatową i sportową. Często schematycznie kopiował hasła i metody pracy KPP, tj. dążył do przewrotu komunistycznego i likwidacji państwowości polskiej poprzez włączenie Polski do ZSSR jako kolejnej Republiki Radzieckiej. Związek współpracował m.in. z Organizacją Niezależnej Młodzieży Ludowej Orka, Związkiem Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej Życie oraz OM TUR. Z jego inicjatywy w 1936 roku opublikowano Deklarację praw młodego pokolenia Polski, której postulaty brzmiały: równy start w życiu dla wszystkich, prawa demokratyczne, zapewnienie pracy, pokoju i powszechnej oświaty. W 1933 roku liczebność Związku wynosiła okofo 15 000 członków. Była to głównie młodzież żydowska

238

i chłopska. Organ prasowy Związku zatytułowany był Towarzysz. W roku 1938 rozwiązany został wraz z KPP i z tych samych powodów.

2. HISTORIA POWSTANIA I ROZWOJU HARCERSTWA JAKO SYSTEMU WYCHOWANIA N&ODZIEŹY

Pierwowzorem harcerstwa był Skauting, który był systemem wychowania chfopców i dziewcząt oraz ruchem młodzieżowym zapoczątkowanym 1907 roku w Wielkiej Brytanii przez generała R. Baden-Powella, inspirowanym jego doświadczeniami z grupami młodocianych zwiadowców (ang. scouts) w czasie wojny burskiej. Organizacyjną podstawę skautingu stanowi tzw. system zastępowy - łączący młodzież w mak (6-8 osób) grupy (zastępy) kierowane przez naturalnych przywódców (zastępowych) wyłanianych spośród rówieśników. Kilka zastępów tworzy drużynę, pracującą pod kierunkiem starszego brata - skautmistrza

Pierwszą drużynę skautową utworzył w 1908 roku Baden-Powell. W 1909 roku został powołany pod jego przewodnictwem związek skautów (Boy-Scouts Association), który stawiał sobie za cel realizację skautingu jako systemu wychowawczego. W 1910 roku powstała analogiczna organizacja dziewcząt (girl-scouts). W 1918 roku w ramach skautingu utworzono dla chfopców w wieku 8-12 lat organizację wilcząt (wolf cubs), a dla dziewcząt -krasnoludków (brownies). W 1922 roku jako odgałęzienie skautingu powstały organizacje skautowskie dla młodzieży powyżej 16 lat - męskie (rovers) i żeńskie (rangers).

Kadrę instruktorską organizacji skautowskich stanowili zwykle byli skauci, przeszkoleni na specjalnych kursach. Po 1910 roku ruch skautingu przeobraził się w ruch mfodzieżowy, rozwijający się żywiołowo w różnych krajach i przystosowujący do ich lokalnych tradycji, warunków i potrzeb (np. w Polsce do działalności niepodległościowej (harcerstwo). W 1921 roku organizacje skautowskie działały już w 63 krajach.

Do utrzymywania stałych kontaktów między nimi w 1922 powołano Międzynarodowe Biuro Skautów w Londynie. Co 2 lata zwoływano konferencje delegatów związków skautowskich, a co 4 lata - międzynarodowe zloty skautów (jamboree). W 1958 roku powstał odrębny komitet i międzynarodowe biuro dziewczęcych związków skautowskich z siedzibą w Ottawie. Skauting dąży do wyrobienia w młodzieży aktywnej postawy wobec spraw i potrzeb czfowieka. Deklaruje apolityczność, opiera się na idei solidaryzmu społecznego. Elementami systemu wychowawczego skautingu są wychowanie

239

patriotyczne i religijne. Od 1918 roku Baden-PoweU silnie akcentował w założeniach wychowawczych skautingu ideę braterstwa wszystkich ludzi.

Po II wojnie światowej dynamika rozwoju skautingu osłabła. Współcześnie największe organizacje skautowskie działają w USA, Wielkiej Brytanii, krajach brytyjskiej Wspólnoty Narodów, we Francji i w Polsce (Związek Harcerstwa Polskiego). Powstanie i rozwój harcerstwa w okresie międzywojennym zilustrowano w tabeli 89.

Tabela 89

Harcerstwo w okresie międzywojennym

Nazwa	Charakterystyka
Skauting	Ruch młodzieżowy zapoczątkowany w 1907 roku w Wielkiej Brytanii. Jako system wychowawczy dąży do wyrobienia w młodzieży aktywnej postawy wobec spraw i potrzeb człowieka. Deklaruje apolityczność, opiera się na idei solidaryzmu społecznego. Elementami systemu wychowawczego skautingu są wychowanie patriotyczne i religijne.
Harcerstwo	Polski ruch społeczno-wychowawczy dzieci i młodzieży zapoczątkowany na ziemiach polskich około 1910 roku przez środowiska niepodległościowe, częściowo oparty na wzorach skautingu. Wypracował też własne cele i metody wychowawcze.
Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP)	Społeczno-wychowawcza organizacja młodzieży i dzieci utworzona w roku 1918 w wyniku zjednoczenia organizacji skautowych działających od 1911 na ziemiach polskich. Początkowy ideał wychowawczy: Polak-kato-lik, po roku 1930: służba ojczyźnie, braterstwo ludzi.
Czerwone Harcerstwo TUR	Organizacja dzieci (8-16 lat) utworzona w 1926 roku z inicjatywy OM TUR, związana z PPS. Stosowała metody harcerskie, realizowała socjalistyczne idee wychowawcze, współpracować z federacją Skiff - dziecięcą przybudówką BUND-u¹³⁰.
Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech	Polska organizacja harcerska utworzona w 1913 w Berlinie, wzorowana na ZHP w Polsce w celu kształtowania świadomości narodowej młodzieży, przygotowania do służby społecznej i walki politycznej.

¹³⁰ BUND [niem.], właściwie Powszechny Żydowski Związek Robotniczy. Była to żydowska partia socjalistyczna utworzona w 1897 w Wilnie jako reprezentantka interesów robot-

240

Harcerstwo jest polskim ruchem spofeczno-wychowawczym dzieci i młodzieży, który został zapoczątkowany na ziemiach polskich około 1910 roku przez środowiska związane z Narodową Demokracją i organizacjami niepodległościowymi. Częściowo wykorzystywało ono wzory skautingu. Wypracowało też własne cele i metody wychowawcze (przygotowanie do walki o niepodległość Polski, szkolenie kadr dla wojska narodowego).

W Galicf drużyny powstawały w ramach Towarzystw Gimnastycznych Sokół. W 1911 roku powołano Naczelną Komendę Skautową, w 1912 powołano tajną Naczelną Komendę Skautową w Królestwie Polskim, organizowano również tajne drużyny w Wielkopolsce. Drużyny powstawały również w środowiskach polonijnych, m.in. w USA. Podczas pierwszej wojny światowej harcerze wstępowali do Legionów Polskich i POW, później uczestniczyli w walkach decydujących o odbudowie i zachowaniu niepodległości państwa polskiego (rozbrajanie Niemców w listopadzie 1918 roku, powstanie wielkopolskie, starcia polsko-ukraińskie i wojna polsko-bolszewicka). W 1916 połączono część dzielnicowych organizacji harcerskich w Związek Harcerstwa Polskiego, do którego w latach 1918-20 przystąpiły pozostałe organizacje i drużyny lokalne. W II RP harcerstwo rozwinęło nowe formy pracy (ruch zuchowy, drużyny specjalnościowe) i dotarfo do młodzieży niezamożnej, wiejskiej i innych narodowości. Różne nurty ideowo-polityczne dążyły do uzyskania wpływu na ZHP lub tworzyły własne i mniej liczne organizacje harcerskie (Czerwone Harcerstwo Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego oraz Wolne Harcerstwo, później Pionier).

Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP) w latach 1918-1939 był społecz-no-wychowawczą organizacją młodzieży i dzieci utworzoną (jak wspomniano) w roku 1918 w wyniku zjednoczenia organizacji skautowych działających od 1911 na ziemiach polskich. W roku 1920 władze państwowe nadały mu

ników żydowskich w państwie rosyjskim. Od 1918 działała w Polsce jako partia samodzielna, która uznając hasło emigracji do Palestyny za utopijne, walczy o rozwiązanie kwestii żydowskiej przez socjalistyczną przebudowe społeczeństwa i zapewnienie Żydom autonomii kulturalno-narodowej. Współpracuje z PPS, a także w niektórych okresach z komunistami (1933-35). Ma stosunkowo duże zaplecze społeczne. Patronuje: Związkowi Klasowych Związków Zawodowych, organizacji młodzieżowej Cukunft, dziecięcej Skiff, kufturalno-oświa-towej Kułtur-Uge. Wydawaje czasopisma: Naje Fołkcajtung, Gegn Sztorm, Nowe Pismo. W okresie okupacji niemieckiej Bund współorganizował żydowska konspiracje, uczestniczył w Radzie Pomocy Żydom, współdziałał z Delegaturą Rządu na Kraj, WRN, RPPS. Po wojnie 16.01.1949 zjazd Bundu rozwiązał partie w Polsce. Jej organizacje działają nadal w wielu krajach.

241

statut (zmieniony 1936). Początkowo ideał wychowawczy ZHP nawiązywał głównie do koncepcji obozu narodowo-demokratycznego (Polak-katolik). Po roku 1930 dominację zdobywała idea wychowania państwowego, ponieważ zwiększył się wpływ na tę organizację działaczy obozu rządowego. Wypracowano oryginalny, tylko częściowo nawiązujący do wzorów skautingu, ideał wychowawczy odwołujący się do tradycji narodowych (służba ojczyźnie, braterstwo ludzi) oraz metodykę pracy (m.in. metoda zuchowa, realizowana przez harcmistrza A. Kamińskiego). W skład ZHP wchodziły organizacje: Harcerek, Harcerzy, Przyjaciół Harcerstwa. Wfedze ZHP tworzyły: Walny Zjazd, Naczelna Rada Harcerska z przewodniczącym ZHP, Naczelnictwo (Gówna Kwatera Harcerek oraz Główna Kwatera Harcerzy). W roku 1918 harcerstwo liczyło około 30 000 harcerzy i harcerek, a w roku 1939 - 200 000. ZHP był trzecią pod względem liczebności organizacją skautingu światowego. Od 1922 roku Związek Harcerstwa Polskiego należał do Międzynarodowego Biura Skautów w Londynie.

Czerwone Harcerstwo Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego było organizacją dzieci (8-16 lat) utworzoną z inicjatywy OM TUR, związaną z PPS. Organizacja ta działała w latach 1926-39, głównie w środowisku robotniczym. Czerwone Harcerstwo było autonomiczną częścią TUR, stosowało metody harcerskie, realizowało socjalistyczne idee wychowawcze, uczestniczyło w akcjach politycznych ruchu robotniczego, współpracowało z Robotniczym Towarzystwem Przyjaciół Dzieci i Federacją Socjalistyczną Dzieci Żydowskich Sktff dziecięcej przybudówki BUND-u, w 1933 przystąpiło do Międzynarodówki Wychowania Socjalistycznego.

Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech (ZHPwN) działał w latach 1925-39 (w latach 1925-27 pod nazwą Związek Harcerzy Polskich w Niemczech). Pierwsza polska drużyna harcerska w Niemczech powstała w 1913 w Berlinie. W roku 1918 A. Nowak i J. Kwietniewski założyli w Berlinie drużynę harcerską im. Zawiszy Czarnego. W roku 1923 powstały drużyny na Śląsku Opolskim. Założenia organizacyjne i ideowe Związku wzorowane na ZHP w Polsce. ZHPwN działał na Śląsku Opolskim, na Warmii, Powiślu i w ośrodkach polonijnych w Niemczech. Skupiał on głównie młodzież robotniczą i chłopską. Celem działalności Związku było ksztaf-towanie świadomości narodowej młodzieży, przygotowanie do służby społecznej i walki politycznej. Związek liczył w 1928 roku około 400 członków, a w roku 1939 około 2700. ZHPwN prowadził swój dział w Młodym Polaku w Niemczech i w Nowinach Codziennych na Śląsku oraz dodatek

Harcerz-Sokół-Sportowiec w Dzienniku Berlińskim. Podczas II wojny światowej wielu działaczy zginęło w obozach koncentracyjnych.

W wyniku secesji lewicowej młodzieży z ZHP w roku 1923 powstała nieliczna organizacja komunistyczna, tak zwane Wolne Harcerstwo. W roku następnym, tj. 1924, organizacja ta przyjmuje nazwę Związek Pionierów. Jest to nielegalna dziecięca organizacja komunistyczna w Polsce, która w roku 1925 uległa rozbiciu przez policję, a na jej miejsce założony został legalny związek Pionier, podporządkowany KZMP. Został on rozwiązany w 1938 roku.

3. HARCERSTWO PODCZAS DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ I W OKRESIE POWOJENNYM

Podczas II wojny światowej Związek Harcerstwa Polskiego działał na uchodźstwie i w konspiracji pod nazwą (kryptonimem) Szare Szeregi. Powołali go instruktorzy harcerstwa związani z obozem narodowym (członkowie Rady Naczelnej ZHP) w dniu 27 września 1939 roku w Warszawie. Szare Szeregi wychowywały młodzież poprzez udział w wake z okupantem oraz tajne nauczanie i samokształcenie. Organizacją kierowało Naczelnictwo. W skład Szarych Szeregów wchodziły samodzielne organizacje: harcerek i harcerzy.

Organizacja Harcerzy działała na terytorium Rzeczypospolitej oraz na Litwie i Łotwie. Gtównej Kwaterze Harcerzy [Pasieka] podlegały: chorągwie (u/e), hufce {roje), drużyny (rodziny) i zastępy {pszczoły). Istniało 18 chorągwi, które w 1944 roku liczyły ponad 8000 harcerzy. W listopadzie 1942 roku harcerzy podzielono na trzy grupy wiekowe: Grupy Szturmowe (GS) powyżej 17 lat, Bojowe Szkoły (BS) - 15-17 lat oraz Zawisza (Z) - 12-14 lat.

Harcerze realizowali sformułowany w 1941 roku program Dziś-Jutro-Pojutrze, zawierający zadania bieżące oraz perspektywiczne. Odbywali szkolenie wojskowe odpowiednie dla każdej grupy wiekowej: najmłodsi do służby pomocniczej {Mafeking), BS - podstawowe wyszkolenie żołnierza {Sklepy), kursy służb/ łączności {Boemerowo) i pocztów dowódców {Golędzinów), GS - szkofy podchorążych {Agrykola) i szkolenie kierowców {Ursus).

Szare Szeregi uczestniczyły w propagandzie i mafym sabotażu, m.in. w Organizacji Małego Sabotażu Wawer (zrywanie niemieckich i zawieszanie polskich flag, malowanie napisów antyniemieckich na murach i rozrzucanie

242

243

ulotek, kolportaż prasy podziemnej), w akcji N¹³¹. Prowadziły walkę cywilną (M - oddziaływanie wychowawcze na młodzież poza Szarymi Szeregami), wywiad (W1SS - Wywiad i Informacja Szarych Szeregów, zbieranie informacji o stanie i ruchach wojsk nieprzyjaciela). Wydawały wiele czasopism, m.in.-. Źródło, Drogowskaz, Dęby, Pismo Młodych, Brzask - Pismo Młodych, Bądź Gotów, a podczas powstania warszawskiego Brzask - Pismo Harcerskich Oddziałów Armii Krapwej.

Szare Szeregi uczestniczyły w walce zbrojnej (wielka dywersja - WD). W listopadzie 1942 roku Grupę Szturmową (Oddział Specjalny Jerzy) włączono w skład Oddziału Dyspozycyjnego Motor Związku Odwetu, następnie Kierownictwa Dywersji KG AK. W sierpniu 1943 roku przekształcono w batalion Zośka¹³². Z kompanii Agat (antygestapo) w okresie maj - lipiec 1944 roku powstał batalion ParasoP³. Oddziały harcerskie brały udział w

¹³¹ Akcja N, akcja dywersyjno-propagandowa prowadzona od 1940 wśród Niemców
przez referat, następnie podwydział N BP KG ZWZ-AK. Redagowano i rozpowszechniano
ulotki, broszury, czasopisma (Der Hammer, Der Soldat, Der Klabautermann, Der Ostwa-
che i in.) tworzone jakoby przez niemieckie organizacje konspiracji antyhitlerowskiej
i przeznaczone dla żołnierzy oraz osób cywilnych. Sieć kolportażu obejmowała obszar DI
Rzeszy, Generalnej Guberni, zaplecze frontu niemiecko-sowieckiego. Działalność prowadzifo
kilkaset osób, w tym harcerze Szarych Szeregów. W latach 1941-44 wydano ponad milion
egzemplarzy wydawnictw, m.in. 21 marca 1943 roku 10 000 egzemplarzy fałszywego
Nowego Kuriera Warszawskiego.

¹³² Zośka, batalion szturmowy Kedywu AK, utworzony VIII 1943 w wyniku rozbudowy
istniejącego od XI 1942 Oddziału Specjalnego Jerzy Grup Szturmowych Szarych Szeregów;
nazwa od pseudonimu poległego dow. Grup Szturmowych, ppor. harcmistrza T. Zawadzkie
go (Zośka); dowódcą Zośki był por. harcmistrz R. Białous (Jerzy); VI 1944 tezył 328
żołnierzy (bez wydzielonej ID kompanii Agat, przekształconej V 1944 w batalion Parasol).
Batalion prowadził dywersję kolejową (m.in. 23.X.1943 - Pogorzel Warszawska, 22.XI -
Szymanów-Płochocin, 27.IV. 1944 - Urle, 5.VI - Tryńcza), ubezpieczał akcję Góral, uczest
niczył w odbiciu więźniów ze Szpitala Jana Bożego (29.06.1944); podczas Powstania
Warszawskiego wchodził w skład zgrupowania Radosław, walczył na Woli, Powązkach,
Starym Mieście i Czemiakowie (stracił ponad 80% żołnierzy).

¹³³ Parasol oddział specjalny Kierownictwa Dywersji KG AK, utworzony w VIII. 1943
z członków Grup Szturmowych Szarych Szeregów w Warszawie; początkowo jako kompa
nia batalionu Zośka; kolejne kryptonimy: Agat (antygestapo), Pegaz (przeciwgestapo) oraz
Parasol, (po przekształceniu w V-VD.1944 w batalion o specjalności spadochronowej).
Dowódcą batalionu był kpt. A. Borys (Pług). W lipcu 1944 roku bataBon liczył ponad 400
żołnierzy; wykonywał operacje bojowe przeciwko funkcjonariuszom niemieckich wbdz oku
pacyjnych, m.in. 1 lutego 1944 roku wykonał wyrok śmierci wydany przez sąd Polskiego
Państwa Podziemnego na dowódcy SS i policji w dystrykcie warszawskim F. Kułscherze.
Podczas Powstania Warszawskiego walczył w składzie zgrupowania Kedywu KG AK (Rado
sław) na Woli, Starym Mieście i Czemiakowie; stracił ok. 90% stanu osobowego.

244

wykonywaniu wyroków na funkcjonariuszach niemieckich władz okupacypych skazanych na karę śmierci przez sądy specjalne Polskiego Państwa Podziemnego, uwalnianiu więźniów (np. Arsenał, Celestynów), dywersji kolejowej {Juta, Wieniec), uderzeniach na posterunki graniczne między Generalną Gubernią a ziemiami wcielonymi do 111 Rzeszy {Taśma).

W Powstaniu Warszawskim 1944 roku walczyły bataliony harcerskie w zgrupowaniu Radosław, na Woli, Powązkach, Starym Mieście, w Śródmieściu i na Powiślu. Plutony Bojowe Szkoły walczyły w poszczególnych dzielnicach. Zawisza zorganizowała pocztę powstańczą. W styczniu 1945 roku Szare Szeregi zakończyły działalność.

Organizacja Harcerek działała na obszarze całej Rzeczypospolitej. Kolejno posługiwała się kryptonimami: w latach 1939-40 OH, 1940-43 ZK - Związek Koniczyn, 1943-45 BG - Bądź Gotów). Od września 1938 roku (kiedy zostało powołane Pogotowie Harcerek) harcerki przygotowywały się do pracy w warunkach wojennych. We wrześniu 1939 roku Organizacja Harcerek kierowana przez komendantkę Pogotowia Harcerek J. Łapińską (Katarzyna) przeszła do konspiracji. Liczyła kilka tysięcy harcerek. Działalność prowadziły drużyny i zastępy w 14 chorągwiach. Harcerki organizowały służbę sanitarną, łączność, tajne nauczanie, opiekę nad więźniami i ich rodzinami, pomoc dzieciom i osobom deportowanym z terenów wcielonych do ID Rzeszy oraz Żydom. Prowadziły pracę wychowawczo-propagandową (czasopismo Dziś i Jutro), uczestniczyły w sabotażu gospodarczym, wywiadzie i dywersji. Organizacja Harcerek współpracowała z męskimi organizacjami konspiracyjnymi: Organizacją Małego Sabotażu Wawer, Wojskową Służbą Kobiet AK oraz z organizacjami pracującymi jawnie (RGO¹³⁴ i PCK). W marcu 1945 roku Pogotowie Harcerek zakończyło działalność konspiracyjną.

Od 1945 roku stopniowo kontrolę nad odbudowanym ZHP zdobywali komuniści. Już w grudniu 1944 roku na terenach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej PKWN powołał ZHP, w którym dominowali działacze ZWM, członkowie Czerwonego Harcerstwa Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. W latach 1946-47 harcmistrze i instruktorzy przedwojennego ZHP po wstąpieniu do Związku podjęli próbę przywrócenia dawnego ideału wycho-

¹⁴ Rada Główna Opiekuńcza (RGO), naczelna organizacja pomocy ofiarom wojny działająca w latach 1916-18 w Królestwie Polskim. Prowadziła bursy, schroniska, żłobki, ochronki, wydawała żywność, odzież i zasiłki pieniężne, ewidencjonowała straty wojenne. Środki materialne czerpała z dotacji instytucji społecznych, władz okupacyjnych oraz datków ludności. Znajdowała się pod nadzorem władz okupacyjnych.

245

wawczego i tradycyjnej metodyki harcerskiej. W roku 1948 zostali usunięci z organizacji. Zniesiono podział na harcerstwo męskie i żeńskie, utworzono jedną Główną Kwaterę. Z powodów politycznych zaprzestano kontaktów ze skautingiem światowym. W roku 1950 zlikwidowano Związek, usunięto wielu instruktorów i powołano Organizację Harcerską Związek Młodzieży Polskiej (ZMP), naśladującą sowieckiego Pioniera. Część instruktorów i harcerzy podejmowała działalność konspiracyjną, utworzyła kilkadziesiąt tajnych organizacji. ZHP kontynuował pracę na uchodźstwie. Na młodzież patriotyczną w Polsce spadły represje Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, prokuratury i sądów komunistycznych. Młodzi ludzie usuwani byli ze szkół, trafiali do więzień, przetrzymywani byli bez sądu lub otrzymywali drakońskie wyroki do kary śmierci włącznie.

W grudniu 1956 roku, przy udziale usuniętych 1948 harcmistrzów, próbowano odbudować ZHP. Do 1959 roku trwały spory dotyczące ideowego kształtu organizacji (podporządkowanie PZPR, komunistyczny i laicki ideał wychowawczy), zakończone ponownym opuszczeniem organizacji przez zwolenników niezależnego, tradycyjnego harcerstwa (A. Kamiński). Związek młodzieży pod bezprawnie zawłaszczoną nazwą ZHP działał głównie wśród uczniów, m.in. w latach 1974-80 Harcerska Służba Polsce Socjalistycznej (HSPS) - w szkołach średnich. Związek organizował masowe akcje - Frombork 1001, Bieszczady 40, alerty (corocznie). ZHP liczył: w 1963 roku -

min instruktorów, harcerzy, harcerek i zuchów, 1972 - 2 min, 1980 -
ponad 3 min. W latach 1973-80 ZHP wchodził w skład Federacji Socjali
stycznej Związków Młodzieży Polskiej. Od 1980 roku w Związku narastał
kryzys programowo-organizacyjny. Powstało nawiązujące do tradycji ZHP z lat
1918-45 Porozumienie Kręgów Instruktorów Harcerskich im. A. Małkowskie-
go (rozwiązane w 1982 roku przez władze stanu wojennego), a następnie
półjawny Ruch Harcerstwa Rzeczypospolitej. W roku 1988 ZHP liczył około
min członków.

Tak więc praktycznie dopiero w latach 1980-81 mogły podjąć pracę środowiska dążące do odbudowy harcerstwa w jego tradycyjnym programowym i organizacyjnym kształcie. Początkowo w ramach ZHP powstały Kręgi Instruktorów Harcerskich im. A. Makowskiego, a w latach 1982-83, korzystając ze wsparcia Kościoła katolickiego, powołano Białą Służbę. W 1988 roku utworzono Ruch Harcerski Rzeczypospolitej.

W 1989 roku powofano niezależne organizacje: Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej, Związek Harcerstwa Polskiego 1918, Polską Organizację Harcerską, Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego Zawisza.

Związek Harcerstwa Rzeczpospolitej (ZHR), to organizacja ideowo-wycho-wawcza powołana w lutym 1989 roku, w wyniku połączenia Ruchu Harcerstwa Rzeczypospolitej (półkonspiracyjnego środowiska wewnątrz ZHP, formalnie istniejącego od 1988, wywodzącego się z Białej Służby wspieranej przez Kościół katolicki) oraz niezależnych grup harcerskich. ZHR odwołuje się do zasad etyki chrześcijańskiej i tradycji narodowej (służba Bogu i Ojczyźnie), nawiązuje do dorobku ZHP 1918-45. Kwestionuje prawo obecnego ZHP do uznawania się za legalną kontynuację przedwojennego Związku Harcerstwa Polskiego. Przewodniczącym Rady Naczelnej jest T. Strzembosz. ZHR działa na obszarze całego kraju i liczy kilkadziesiąt tys. członków. Od roku 1993 związek ten połączył się, zachowując nazwę, z działającym głównie w południowej Polsce ZHP - 1918.

Podjął pracę Krajowy Komitet Odrodzenia ZHP, dążący do odbudowy harcerstwa na podstawie statutu z 1936. Również w organizacji młodzieżowej bezprawnie posługującej się nazwą ZHP nastąpiły zasadnicze przemiany programowe i personalne, ale - jak wspomniano - próby zniesienia podziałów w harcerstwie nie powiodły się.

4. HARCERSKI STYL SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU

W ciągu pierwszych dziesięcioleci swego istnienia, tj. w okresie międzywojennym, harcerstwo wytworzyło specyficzny wzór wychowawczy harcerza, który wywarł poważny pozytywny wpływ na wychowanie kilku generacji młodzieży. Upowszechniły się i zakorzeniły w społeczeństwie polskim liczne harcerskie zwyczaje, styl zabawy i metody pracy organizacyjnej. Harcerski styl życia polega na świadomym realizowaniu w swych zachowaniach norm nakazujących pełnienie służby i życzliwości wobec innych ludzi, samowychowania i samorealizacji na zasadzie jedności ze społeczeństwem i więzi z przyrodą oraz zachowaniu wierności tradycji i prawu harcerskiemu.

Wypracowanie własnego stylu życia polega nade wszystko na trwalszym, jakościowym ukierunkowaniu różnych rodzajów własnej aktywności fizycznej, manualnej, intelektualnej i społecznej oraz na utrwaleniu swoich własnych propozycji w spożytkowaniu funkcji czasu wolnego - odpoczynku, zabawy, zajęć rozwijających. Zajęcia czasu wolnego mają wielkie znaczenie integrujące i kulturotwórcze. Harcerski styl spędzania wakacji, obozy różnego typu,

246

247

robinsonada, wędrownictwo, kontakt z przyrodą, wysiłek fizyczny sprzyjają zdobywaniu ufności we własne siły i wzmacniają siły innych.

W społeczeństwie.polskim funkcjonują podzielone sądy na temat pożytecz-ności harcerstwa. Jedni twierdzą, że harcerstwo sprzyja kształtowaniu się wśród dzieci i młodzieży wartościowych postaw, zachowań poglądów, inni są zdania, że wpływ wychowawczy harcerstwa na członków i na młodzież niezorganizowaną jest wątpliwy, harcerze nie różnią się swym zachowaniem od nie harcerzy, a wpływ harcerstwa sprowadza się głównie do proponowania atrakcyjnej zabawy i wesołego spędzania czasu. Ten drugi pogląd dotyczy obserwacji niektórych zachowań harcerstwa powojennego, które podobnie jak całe społeczeństwo znajdowafo się w opresji ideologii rozmijającej się z rzeczywistością. Mimo niesprzyjających warunków do kultywowania harcerstwa II Rzeczpospolitej wiele z jego pierwotnych wzorów zachowań przetrwało i harcerstwo jako całość zachowało swe pierwotne ideały, a przypadki negatywnych zachowań należy zaliczyć do nielicznych wyjątków. Istnieje bowiem wiele dowodów, że na przestrzeni całej swej historii harcerstwo zaszczepiało wśród dorastającej młodzieży pozytywne cechy - postawy, sposób bycia, poglądy i przekonania.

Najcenniejsze osiągnięcia harcerstwa polskiego, znajdującego również zagranicznych naśladowców, to: 1) uspołecznienie małego dziecka przez zabawę zuchową, 2) wychowanie moralne, społeczne i obywatelskie, 3) organizowanie sensownego spędzania wolnego czasu dla siebie i dla młodzieży niezorga-nizowanej.

Istota metody wychowania harcerskiego polega na zainteresowaniu dzieci i młodzieży grą i rozrywka, systemem działania grupowego, obozem, stopniami i sprawnościami oraz przyrodą. Właściwą wartość wychowawczą i kształcącą nadają reguły gry respektowane przez harcerzy. Należą one do prawa harcerskiego. Zainteresowanie dzieci i młodzieży grą, tj. zabawą ze ściśle ustalonymi regułami, konieczność ich przestrzegania podczas jej przebiegu uczy podporządkowania się normom społecznym w życiu. Pobudza do samowychowania i rozwija zainteresowania. System działania grupowego rozwija umiejętności współdziałania w społeczeństwie, uczy sprawnego organizowania różnorodnych zajęć zespołowych, wdraża samodzielność i odpowiedzialność w realizacji powierzonych zadań, uczy przywództwa i zapewnia dotarcie do możliwości umysłowych i moralnych dzieci i młodzieży. Stopnie harcerskie stanowią podstawę pracy zastępu, wyznaczają roczną perspektywę jego działania i zachęcają harcerzy do zdobywania sprawności harcerskich. Z wymagań warunkujących zdobywanie stopni i sprawności wynikają cele kształcące, wychowawcze i poznawcze zbiórki harcerskiej. Wymagania te ujęte są w formie

248

określonych regulaminów. Obóz jest okazją do podsumowania całorocznej pracy drużyny. Umożliwia dokonanie weryfikacji systemu wartości harcerstwa w praktyce. Harcerzom stwarza warunki do samorealizacji, wykazywania się zaradnością życiową, w surowych warunkach życia obozowego. Obcowanie z przyrodą stanowi tę wielką harcerską przygodę, o której marzy każde dziecko. Atrakcyjne gry, biwaki i obozy są nie tylko wielkim przeżyciem dla dziecka, lecz z punktu widzenia wychowawczego są ważnym czynnikiem kształtowania osobowości i zdrowia.

Z badań przeprowadzonych w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku wśród harcerzy, nauczycieli i rodziców uzyskano interesujące wyniki na temat dobowego zagospodarowania czasu i form spędzania wolnego czasu przed harcerzy. Warianty zagospodarowania doby życia różne są w różnych dniach tygodnia i tygodniach, miesiącach czy porach roku. Przeciętne zagospodarowanie czasu dobowego w dzień powszedni w ciągu roku szkolnego zamieszczono w tabeli 90.

Tabela 90 Zagospodarowanie czasu dobowego harcerza

Lp.	Czynności	Zagospodarowanie doby
		godziny
1	Sen	9,3
2	Pobyt w szkole	5.6
3	Szkolne zadania domowe	1,7
4	Zajada higieniczno-porządkowe i prace domowe	1,5
5	PosiS<i	1.0
6	Czas wolny	5

Z tabeli wynika, że dobrze zorganizowany dzień powszedni pozwala sprostać wszystkim obowiązkom i wygospodarować w budżecie dobowym pięć godzin czasu wolnego, który można przeznaczyć na działalność harcerską. Główna jednak aktywność harcerzy przypada w dni wolne od zajęć szkolnych i podczas wakacji.

Podstawowym obowiązkiem harcerza jest udział raz w tygodniu w zbiórce harcerskiej, podczas której harcerze ćwiczą swoje umiejętności i zdobywają niezbędną wiedzę dla osiągnięcia sprawności i stopni harcerskich.

W czasie zbiórek cotygodniowych, a w szczególności podczas wakacji, prowadzone są różnorodne zajęcia, będące atrakcyjnymi formami spędzania

249

wolnego czasu przez harcerzy: gry terenowe, obozy, gry i konkursy, piosenki, ogniska, wędrownictwo, biegi harcerskie, biwaki, gawędy, zawody sportowe, zajęcia techniczne, zajęcia społeczne i społeczno-charytatywne. Zajęcia te scharakteryzowano w tabeli 91.

Obóz to miejsce stałego wypoczynku w terenie. Jest cenną formą pracy harcerskiej. Realizowany jest wówczas szeroki program wychowawczy i wypoczynkowy; gry terenowe, nocne alarmy, wycieczki, ogniska, igrzyska sportowe, giełdy piosenek, zdobywanie sprawności i stopni harcerskich. Ponadto ta forma spędzania czasu wolnego stwarza mfodzieży duże możliwości rozwijania inicjatywy, aktywności w zakresie wspólnego gospodarowania obozem. Jest dobrą szkolą samorządności.

Biwak - krótki postój z jednym lub kilku noclegami. Może być częścią wędrownictwa. Na biwaku podobnie jak na obozie realizowany jest szeroki program wychowawczy i wypoczynkowy.

Wedrownictwo albo wycieczka harcerska (poza zwiedzaniem muzeum, oglądaniem przedstawienia teatralnego) powinna być chociaż w części piesza, zorganizowana według prawideł turystyki, z biwakowaniem, z grami terenowymi, sportowymi, poznawczymi.

Gry terenowe dzieli się na elementarne (poszukiwawcze, obserwacyjne, tropienie, podchody) i wyższego stopnia (z wykorzystaniem znajomości terenoznawstwa, łączności, biwakowania, umiejętności wojskowych). Specjalnym rodzajem gier terenowych są tzw. biegi harcerskie.

Gry i konkursy tym różnią się od gier terenowych, że nie wymagają większych przestrzeni i mogą być przeprowadzane np. przy ognisku, w izbie czy świetlicy, a także w plenerze.

Bieg harcerski często stanowi cz^ść składową jakiejś próby na sprawność, stopień czy odznakę. Polega na pokonaniu przeszkód na wyznaczonej trasie. Przechodzenie od przeszkody do przeszkody polega na marszu według znaków patrolowych, azymutu, innych znaków szczegółowych. Przeszkody na trasie to najczęściej zadania, które trzeba wykonać.

Ognisko jest formą plenerowego widowiska, rozgrywającego się w półmroku wokół płonącego stosu, składającego się z przedstawianych przez harcerzy skeczy, wierszy, inscenizacji, piosenek. Widownia występuje w roli aktorów, a całość podobna jest do zabawy ludowej. Ognisko może być spotkaniem w gronie harcerzy lub z zaproszoną widownią.

250

Tabela 91 Harcerski zajęcia - formy spędzania wolnego czasu

Rodzaj zajęć	Charakterystyka
Obóz	Miejsce stałego wypoczynku w terenie, gdzie realizowany jest szeroki program wychowawczy i wypoczynkowy, rozwija inicjatywę, aktywność i samorządność.
Biwak	Krótki postój z jednym lub kilku noclegami, gdzie realizowany jest podobny jak na obozie lecz nieco ograniczony program wychowawczy i wypoczynkowy.
Wedrownictwo	Rodzaj wycieczki poznawczej zorganizowanej według prawideł turystyki, z biwakowaniem, z grami terenowymi i sportowymi w części pieszej.
Gry terenowe	Wyróżnia się gry elementarne, np. podchody oraz wyższego stopnia, np. z wykorzystaniem umiejętności wojskowych.
Gry i konkursy	Podobne do gier terenowych lecz przeprowadzane przy ognisku, w izbie, świetlicy, a także na niewielkim obszarze w plenerze.
Bieg harcerski	Bieg (marsz) na wyznaczonej trasie według znaków patrolowych, azymutu, innych znaków szczególnych z pokonywaniem przeszkód (wykonywaniem zadań).
Ognisko	Plenerowe widowisko w półmroku wokół płonącego stosu (skecze, wiersze, inscenizacje, piosenki) w gronie harcerzy lub z zaproszoną widownią.
Wieczornica	Widowisko z programem podobnym jak przy ognisku lecz realizowanym na sali, nazywa się je też kominkiem harcerskim.
Gawęda	Przekazywanie słowne lub za pomocą magnetofonu czy magnetowidu wiadomości potrzebnych przy wykonywaniu zadań programowych na zbiórce harcerskiej.
Piosenka	Uczy przestrzegania zasad moralnych, uczciwości, obowiązkowości, lojalności wobec zespołu, solidarności, poszanowania tradycji narodowych i patriotyzmu.
Zwiad społeczny	Wyszukiwanie informacji (spraw, ludzi, sytuacji, argumentów) niezbędnych do realizacji zadań związanych ze zdobywaniem stopni i sprawności.
Działalność społeczna	Praca na rzecz szkoły i środowiska, dobre uczynki i działalność charytatywna.
Prace techniczne	Prace z zakresu majsterkowania i amatorstwa technicznego, np. modelarstwo.

251

Wieczornicą lub kominkiem harcerskim nazywamy podobne widowisko jak organizowane jest przy ognisku lecz rozgrywające się na sali.

Gawęda jest osnową zbiórki harcerskiej. Opowiadając lub demonstrując coś za pomocą obrazu, przeźroczy, magnetofonu lub magnetowidu, drużynowy dostarcza harcerzom niezbędnych wiadomości potrzebnych przy wykonywaniu zadań programowych na zbiórce harcerskiej.

Piosenka towarzyszy harcerzom podczas ogniska, na wycieczce, swą treścią związana jest z całokształtem poczynań harcerskich, uczy przestrzegania zasad moralnych, uczciwości, obowiązkowości, lojalności wobec zespołu, solidarności, poszanowania tradycji narodowych i patriotyzmu. Związana jest ze zdobywaniem przez harcerzy stopni i sprawności, z nazwą drużyny, dziejami harcerstwa, z większymi działaniami społecznymi. Pląsy to połączenie piosenki z krokiem tanecznym, ruchem rąk, gestykulacją. Jest to swoiste połączenie gry z tańcem i piosenką.

Zwiad społeczny, bardzo ważna i popularna forma wyszukiwania przez harcerzy spraw, ludzi, sytuacji, argumentów i informacji niezbędnych do realizacji zadań związanych ze zdobywaniem stopni i sprawności.

Z tabeli wynika, iż największym zainteresowaniem młodzieży cieszą się gry terenowe. Formy te preferują aktywność fizyczną. Warto zatem zwrócić baczniejszą uwagę na uaktywnienie intelektualne młodzieży i zainteresować piosenką i gawędą

W tabeli nie wymieniono wszystkich harcerskich form spędzania wolnego czasu. Należy do nich harcerska działalność społeczna - konkretna wymierna w czasie i efektach praca na rzecz szkoły i środowiska, dobre uczynki i działalność charytatywna. Harcerstwo inspiruje także młodzież do prac technicznych (np. modelarstwa). W ramach tej działalności również zdobywane są sprawności harcerskie techniczne (fachowe), zgodne z indywidualnymi zainteresowaniami.

Popularność niektórych harcerskich form spędzania wolnego czasu według opinii młodzieży zilustrowano w tabeli 92.

252

	T a Popularność harcerskich form spędzania wolnego	bela 92 czasu
Lp.	Formy zajęć harcerskich	Popularność w
		Chłopcy
1	Gry terenowe	24,1
2	Obozy	18,4
3	Gry i konkursy	16,6
4	Piosenki	11,3
5	Ogniska	8,8
6	Wędrownictwo	8,4
7	Biegi harcerskie	5,9
8	Biwaki	3,4
9	Gawędy	2.9

5. SYLWETKI WYCHOWAWCÓW I ORGANIZATORÓW HARCERSTWA

Henryk Jordan, żyjący w latach 1842-1907, lekarz, był pionierem wychowania fizycznego w Polsce, od 1895 roku profesorem ginekologii i położnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, a w latachl895-1901 posłem miasta Krakowa na Sejm Krajowy. Założył w Krakowie Park Miejski doktora Henryka Jordana. Był to pierwszy w Polsce, jeden z pierwszych w Europie, publiczny ogród gier i zabaw ruchowych oraz ćwiczeń fizycznych dla dzieci i młodzieży. Jordan byt także organizatorem rozpoczętego w 1895 roku dwuletniego kursu wychowania fizycznego przy Uniwersytecie Jagiellońskim, pierwszej w Polsce placówki kształcenia na poziomie akademickim. W 1899 roku wystąpił z inicjatywą wprowadzenia do szkół średnich obowiązkowych lekcji gimnastyki oraz instytucji lekarzy szkolnych.

Oczywiście na wiele setek lat przed Jordanem chłopcy i dziewczęta praktykowali różne zabawy ruchowe na świeżym powietrzu, w miastach na podwórkach, na wsi na pastwiskach. Latem pływali w rzekach i jeziorach, a zimą jeździli na łyżwach, sankach i nartach. Wśród młodzieży zamożniejszej popularna była też jazda konna i udział w polowaniach. W drugiej połowie XIX wieku niektóre szkoły próbowały urządzać wycieczki w pola i lasy,

253

nieliczni turyści wyruszali w Tatry, uprawiali turystykę wysokogórską, a nieliczni wioślarze organizowali amatorskie zawody. I to byb wszystko w zakresie wychowania fizycznego w Polsce. Nie istniab zresztą w świadomości szerszych kręgów społeczeństwa samo pojęcie wychowania fizycznego. Nie byb zupełnie boisk. Nie znano gier sportowych. W szkołach nie byb dosbwnie nic ze współczesnego wychowania fizycznego. Warto zatem bliżej poznać sylwetkę tego wspaniałego społecznika, opiekuna i wychowawcę młodzieży.

Henryk był synem przedwcześnie zmarłego prywatnego nauczyciela. Wychowywała i kształciła go matka, która nie miała nigdy dostatecznych środków do życia. Dzięki zdolnościom i pracowitości, udzielając licznych korepetycji, dawał sobie radę w przemyskim gimnazjum. W 1862 roku zdał maturę. Podejmuje studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, które godzi o obowiązkami wobec matki - wykonując liczne dorywcze prace zarobkowe. Po pomyślnym ukończeniu studiów korzysta z nadarzającej się okazji i wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.

Ameryka, świeżo po przewlekłej i krwawej wojnie Północy z Południem, rozpoczynała odbudowę zjednoczonego kraju. Następował rozkwit młodego i prężnego kapitalizmu. Powstawały potężne fabryki, miasta - olbrzymy, gwałtownie rozwijała się sieć kolejowa, przybywały miliony emigrantów ze starego kontynentu, chętnie witane przez rosnące imperium. Przybysz z Krakowa świetnie czuł się w tym wirze spraw i interesów. Odpowiadała mu anglosaska, naiwna, wprost rozbrajająca sentymentalność, żarliwa moralność, pragnąca doszukać się podbudowy etycznej dla wszelkich poczynań, pragnąca codzienną służbą społeczną, religijną i narodową zapewnić sobie miejsce w Królestwie Bożym. Szczególnie mocno chwyciła młodego Jordana anglosaska pasja do sportów. Radośnie, w poczuciu dobrego zdrowia i pełni sił fizycznych kopał piłkę, uprawiał boks, uczył się jachtingu, współzawodniczył z amerykańską młodzieżą w skokach i biegach. Z codziennym wysiłkiem sportowym łączył pracę zarobkową i społeczną. Pracował jako lekarz, dorabiał lekcjami muzyki i działał w kilku placówkach społeczno-opiekuńczych.

Po powrocie do Krakowa wkrótce się doktoryzował i podjął pracę w klinikach Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizował się w położnictwie. W roku 1880, po przyjęciu przez senat uniwersytecki rozprawy habilitacyjnej, został mianowany docentem i rozpoczął karierę nauczyciela akademickiego. Po dziesięciu latach otrzymał katedrę pofożnictwa i ginekologii. Wkrótce zasłynął jako lekarz praktyk i naukowiec - autor kilku świetnych podręczników. Gry sportowe były dla niego czynnym wytchnieniem po pracy zawodowej. Jego pisma i czyny związane z organizacją wychowania fizycznego

młodzieży były wypoczynkiem dającym mu pełnię zadowolenia. W tej działalności amatorskiej osiągnął jeszcze więcej niż w zawodowej.

Rozpoczął od organizacji dożywiania dzieci w krakowskich szkołach ludowych. Następnie zainicjował budowę tanich mieszkań dla robotników, które -jak świetnie rozumiał - były kluczem do rozwiązania trudnych problemów rodzinnych, moralnych i kulturalnych. Prowadząc budowę tanich mieszkań jednocześnie czynił starania o pożyteczne, moralne i kulturalne zagospodarowanie czasu wolnego młodych rzemieślników pracujących przy budowie i innej młodzieży robotniczej. Zorganizował chór i ćwiczenia fizyczne w sali gimnastycznej. Ćwiczenia te rozpoczął w zimie a na wiosnę zamierzał przenieść na bbnia - w tym celu zbudować nieznane wówczas Polsce boisko.

26 marca 1888 roku wystąpił do Rady Miasta Krakowa z podaniem

0 wydzierżawienie terenów powystawowych na Bbniach Krakowskich celem
zabżenia parku zabaw dla dzieci i młodzieży. Pod koniec lata 1889 roku
otrzymał 8 ha, na których własnym kosztem miał urządzić park do zabaw.
Był wprawdzie już czbwiekiem zamożnym lecz przedsięwzięcie wiebkrotnie
przekraczab jego możliwości finansowe. Dlatego uruchomił ściąganie datków
od wszystkich znajomych i różnych instytucji. W ciągu kilku lat zasadził na
tym terenie 100 000 drzew i krzewów. Zbudował 5 wielkich i 12 małych
boisk. Wzniósł schronienia od deszczu i kąpiele natryskowe.

Dzieło Jordana nie miab precedensu. W Ameryce widział wprawdzie boiska i tereny zabawowe lecz takiej skali i koncentracji urządzeń sportowo-rekreacyjnych nie było na świecie. Na kontynencie europejskim urządzenia takie były mafo znane, szczególnie w Polsce, która byb pod tym względem pustynią. Wskrzeszał on dawno zamarłe polskie zabawy sportowe oraz wprowadzał sporty anglosaskie. Motywem naczelnym jego poczynań byb stworzenie dobrych warunków samowychowawczych dla młodzieży z biedniejszych warstw społecznych, użycie gier sportowych i ćwiczeń fizycznych w służbie wychowania czbwieka. Chodzib o kształcenie charakteru, o wychowanie moralne i o wychowanie narodowe. Dlatego w parku ustawił popiersia Kopernika, Długosza, ks. Skargi, Czamieckiego, Kościuszki, a w grach

1 zawodach największą czujność skupiał na przestrzeganiu zasad lojalności,
rycerskości, karności, rzetelności, poświęcenia i uczynności. Do planu zajęć
wprowadził elementy ćwiczeń wojskowych - musztrę, ćwiczenia polowe
i strzelanie.

Młodzież z wielkim zapałem uczestniczyła we wszystkich zajęciach organizowanych w pięćdziesięcioosobowych grupach przez specjalnie zatrudnionych przez Jordana przewodników. W lecie 1891 roku przez park przewinęb się 13 000 ćwiczącej młodzieży, a w 1901 uczestniczyło w tych zajęciach

254

255

32 000 dziewcząt i chłopców. Były to dzieci i młodzież głównie w wieku 16-18 lat. Wstęp do parku był bezpłatny.

Tereny gier i zabaw ruchowych na świeżym powietrzu dla dzieci i młodzieży od nazwiska ich twórcy Henryka Jordana, do dziś nazywają się ogrodami jordanowskimi, którego staraniem i kosztem urządzono w Krakowie pierwszy tego rodzaju ogród na ziemiach polskich. Inicjatywa Jordana szybko upowszechniła się w wielu innych miastach. W Warszawie podjęło ją 1899 roku Warszawskie Towarzystwo Higieniczne, korzystając z fundacji przemysłowca W.E. Raua utworzono tzw. ogrody Raua. Zakładano je także w innych miastach, m.in. w Płocku (1901), Lublinie i Kaliszu (1908). W 1934 roku powstało w Warszawie Towarzystwo Ogrodów Jordanowskich o ogólnokrajowym zasięgu działania. Po II wojnie światowej ogrody jordanowskie rozwijały się pod opieką terenowych jednostek administracji oświatowej jako samodzielne ogrody lub jako składniki dużych parków publicznych.

Janusz Korczak, właściwe nazwisko Henryk Goldszmit, żyjący w latach 1878 (lub 1879) - 1942 był lekarzem, pisarzem, pedagogiem i działaczem społecznym. Pochodził z zasymilowanej rodziny żydowskiej, związanej z oświeceniowym ruchem Haskali¹³⁵. Należał do kręgu postępowej inteligencji warszawskiej przełomu XIX i XX w.

Był współpracownikiem m.in. Głosu, Przeglądu Społecznego, Czytelni dla wszystkich. W 1912 roku został dyrektorem Domu Sierot dla dzieci żydowskich w Warszawie, a od 1919 roku współorganizatorem zakładu wychowawczego dla dzieci polskich Nasz Dom. Wykładał w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej i Wolnej Wszechnicy Polskiej. Stale współpracował z wieloma pismami, m.in. W słońcu, Szkoła Specjalna. W 1926 roku założył pierwsze i jedyne w swoim rodzaju czasopismo dla dzieci Mały Przegląd, redagowane wraz z dziećmi (ukazywało się do 1939). Był autorem popularnych pogadanek radiowych (1935-36) zwanych gadaninkami Starego

¹³⁵ haskala - ruch oświeceniowy wśród Żydów, zapoczątkowany w Niemczech w końcu XVIII w. (gł. M. Mendelssohn). Rozszerzył się na Galicję, potem Królestwo Polskie, ziemie litewskie i Ukrainę. Haskala propagowała odrodzenie kulturalne i społeczne Żydów przez rozwój nauki, reformę szkolnictwa, zbliżenie do kultury krajów, w których żyH. Wpłynęła na rozwój prasy i bteratury żydowskiej (zwłaszcza w języku hebrajskim), upowszechnienie się wśród Żydów nauki i literatury europejskiej, zapoczątkowała ruch asyrnilacyjny. W Polsce do głównych działaczy haskali należeli: Ch. Z. Stonimski, A. Sztem.

256

Doktora. W sierpniu 1942 roku. mimo szansy opuszczenia getta, pozostał ze swymi podopiecznymi i zginął wraz z nimi wywieziony do obozu zagłady w Treblince.

Korczak był prekursorem walki o prawa dziecka. Zwracał szczególną uwagę na nierównoprawną pozycję dzieci w społeczeństwie, ich niewolniczą zależność od dorosłych. Domagał się, by uznano, że dziecko jest pełnowartościowym człowiekiem od chwili narodzin, na każdym etapie swego istnienia i ma prawo być sobą, takim jakim jest. Idee te znalazły odbicie i rozwinięcie w stworzonym przez Korczaka nowoczesnym antyautorytarnym systemie wychowania, respektującym potrzeby i dążenia dziecka, a zarazem skłaniającym dziecko do pracy nad sobą i pobudzającym je do aktywności i samodzielności, opartym na różnych formach dziecięcego samorządu.

Swe poglądy pedagogiczne Korczak zawarł przede wszystkim w tetralogii Jak kochać dziecko (1920) i programowym utworze Prawo dziecka do szacunku (1929), a także w wieki innych pracach (m.in. Momenty wychowawcze 1919, Prawidła życia 1930, Pedagogika żartobliwa 1939). Korczak był oryginalnym pisarzem dla dzieci i o dzieciach; do najbardziej znanych utworów należą adresowane do dzieci powieści kolonijne {Mośki, Joski i Srule 1909, Józki, Jaśki i Franki 1910), dybgia o Królu Maciusiu {Król Maciuś Pierwszy 1922. Król Maciuś na bezludnej wyspie 1923), Bankructwo małego Dżeka (1924). Kiedy znów będę mały (1925). Twórczość literacka Korczaka obejmuje również naturalistyczne powieści społeczne {Dzieci ulicy 1901, Dziecko salonu 1906), satyrę obyczajową {Koszałki opałki 1905), prozę poetycką {Sam na sam z Bogiem 1922), utwory dramatyczne {Senat szaleńców, wystawiony w 1931). Zachowały się również jego rękopisy wydane po śmierci: Pamiętnik, pisany w 1942 w getcie (wyd. 1958), Wybór pism (t. 14. 1957-58), Pisma wybrane (t. 14, 1978).

Aleksander Kamiński (1903-1978) był polskim pedagogiem, działaczem harcerskim i historykiem. Urodził się w Warszawie, w rodzinie aptekarza. W 1905 roku rodzina przeniosła się do Kijowa, a później do Rostowa i Humenia. W Humenhi uczył się w szkole średniej, a następnie po śmierci ojca zarobkował jako goniec. Tam też wstąpił do polskiej drużyny skautowej, a w 1920 roku został jej drużynowym.

W 1921 roku powrócił do kraju. Po uzyskaniu w 1922 roku świadectwa dojrzałości studiował historię na Uniwersytecie Warszawskim, a po jej ukończeniu został nauczycielem. Cały czas działał w harcerstwie. Był drużynowym, komendantem Hufca Pruszkowskiego, komendantem Chorągwi Mazowieckiej. Zainteresowawszy się pracą z najmłodszymi harcerzami, opracował wła-

257

ściwe dla nich formy działalności, tzw. metodę zuchową. Był kierownikiem Wydziału Zuchów w Kwaterze Głównej Harcerzy, komendantem Szkoły Instruktorów Zuchowych w Nierodzimiu na Śląsku Cieszyńskim, a od 1937 roku - kierownikiem Ośrodka Harcerskiego w Górkach Wielkich koło Skoczowa.

Po wybuchu 11 wojny światowej przybył do Warszawy. Od października 1939 roku był członkiem Głównej Kwatery Szarych Szeregów. Działał w Biurze Informacji i Propagandy Związku Walki Zbrojnej, a potem Armii Krajowej. Był jednym z twórców i redaktorem naczelnym najważniejszego pisma podziemnego Biuletyn Informacyjny o nakładzie do 47 000 egzemplarzy. W grudniu 1940 roku założył harcerska Organizację Małego Sabotażu, która swoimi akcjami zachęcała społeczeństwo do oporu przeciw okupantom. O bohaterstwie harcerzy walczących z okupantem napisał najgłośniejszą z wydanych w podziemiu książek Kamienie na szaniec. Wydał ją pod pseudonimem Juliusz Górecki.

Po wojnie był pracownikiem naukowym Wydziału Pedagogiki Uniwersytetu Łódzkiego i czynnym działaczem ZHP, w 1946 roku został wiceprzewodniczącym związku. W 1947 roku uzyskał stopień naukowy doktora i w tym też roku został usunięty z uniwersytetu i harcerstwa.

Po przemianach w 1956 roku został przewodniczącym Naczelnej Rady Harcerskiej, a w 1958 powrócił do pracy na uniwersytecie. W 1958 roku uzyskał tytuł docenta, a w 1969 - profesora. W 1972 przeszedł na emeryturę. Spośród bogatego dorobku pisarskiego warto wymienić chociaż kilka pozycji: Antek cwaniak - książka o zuchach (1932), Książka wodza zuchów (1933), Krąg rady (1935), Kamienie na szaniec (1943), Wczasy dla dorosłych - uwagi terminologiczne, art. w Oświata Dorosłych (1960), Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza (1965), Kiedy przyjdzie słońce i pogoda (1969), Czas wolny w perspektywie pięciodniowego tygodnia pracy. Opinie i postulaty ludności miast w Polsce (1972), Funkcje pedagogiki społecznej (1974).

Witold Pflecki, pseudonim Witold (1901-48), był polskim pedagogiem, działaczem harcerskim i oficerem wojska polskiego. Od 1914 roku należał do tajnego skautingu w Wilnie, a w 1916 r. założył polski zastęp harcerski w Orle. Po powrocie w 1918 roku do Wilna uczył w gimnazjum, a jednocześnie działał w POW. Ochotniczo wstąpił do wojska i walczył w wojnie polsko-radzieckiej 1920 roku jako kawalerzysta. Następnie poświęcił się pracy w ZHP, był drużynowym w Lidzie i Nowych Święcianach.

W 1939 r. po napaści niemiecko-radzieckiej na Polskę brał udział w wojnie obronnej jako dowódca szwadronu. W październiku przybył do okupowanej Warszawy i '.'.-ział udział w organizowaniu Tajnej Armii Polskiej.

We wrześniu 1940 roku jako członek Tajnej Armii Polskiej celowo dołączył do osób zatrzymanych podczas łapanki z zamiarem przedostania się do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu i zdobycia informac| dotyczących traktowania więźniów przez Niemców oraz zorganizowania obozowej organizacji konspiracyjnej. Po wykonaniu tych zadań w kwietniu 1943 roku zbiegł z obozu żeby osobiście zbżyć relację ze swojej misji w Komendzie Głównej Armii Krajowej.

Walczył w Powstaniu Warszawskim, a po jego upadku poszedł do niewoli niemieckiej. Następnie przedostał się do Wfoch. Służył w 2 Korpusie Polskim we Wfoszech dowodzonym przez generała Andersa.

W 1945 roku wrócił do kraju i w 1947 roku został aresztowany pod zarzutem pełnienia funkcji szefa wywiadu Andersa, skazany na karę śmierci i stracony prawdopodobnie w maju 1948 roku. Był dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych, a jego wyprawa do obozu została uznana przez historyków za jeden z najśmielszych wyczynów żołnierskich II wojny światowej.

258

Rozdział 14

EDUKACJA PERMANENTNA I ELEMENTY ANDRAGOGIK1

Tabela 93

Edukacja permanentna

Edukacją permanentną nazywamy ciągłe podnoszenie kwalifikacji zawo-{dowych, odświeżanie wiedzy i umiejętności w obrębie uzyskanej specjalności oraz nabywanie i rozwijanie gotowości i zdolności nadążania za postępem techniki i nauki.

1. EDUKACJA PERMANENTNA

W połowie ubiegłego wieku w słownictwie pedagogicznym pojawiły się terminy edukacji permanentnej, edukacji ustawicznej, kształcenia permanentnego, kształcenia ustawicznego, oświaty permanentnej, które oznaczały kształcenie przez cafe życie. Stwierdzono bowiem nasilanie się tempa przeobrażeń w różnorodnych sferach życia ludzkiego, w szczególności w dziedzinie nauki i technologii. Liczba odkryć technicznych, które na stałe wchodzą do praktyki, przyrasta z każdym rokiem niemal w postępie geometrycznym. Dotyczy to również przyrostu ilości i tempa upowszechnienia informacji w różnych dziedzinach nauki. Oznacza to, że wiedza nabyta w szkole niezależnie od poziomu i kierunku edukacji nie nadąża za potrzebami życia i ciągle wymaga uzupełnienia. Sytuacja ta, mówiąc ogólnie, wyraża się w potrzebie ciągłego kształcenia w następstwie przeobrażeń w społeczeństwie, kulturze i ekonomice.

Istota edukacji permanentnej początkowo pojmowana była jako ciągłe uzupełnianie wiedzy uzyskanej w szkole. Szybko jednak poczęto wskazywać na dwa etapy rozwoju procesu dalszego, pozaszkolnego kształcenia. Pierwszy etap, przypadający na pierwsze dziesięciolecie ubiegłego stulecia, wiązał się z narastającą potrzebą dopełniania wykształcenia i podnoszenia kwalifikacji. Nowe dziedziny przemysłu zgłaszały bowiem coraz mniejsze zapotrzebowanie na robotników, a coraz większe na personel techniczny, inżynierski i kierowniczy. Podobne zjawisko występowało w różnych dziedzinach kultury. W drugim etapie, przypadającym na lata sześćdziesiąte ubiegłego stulecia, dominować zaczyna nie podnoszenie kwalifikacji, ale ich modemizacja, odświeżanie wiedzy i umiejętności w obrębie uzyskanej, często wysokiej specjalizacji. Właśnie ten drugi etap edukacji, wymuszony rozwojem techniki i nauki, a także nabywanie i rozwijanie gotowości i zdolności nadążania za postępem nazwany został kształceniem permanentnym. Z powyższego wynika definicja edukacji permanentnej (tabela 93).

W 1955 roku w materiałach francuskiej Ligi Oświaty znalazł się projekt wykazu zadań edukacji permanentnej. Zadania te, sformułowane przez działacza Ligi Pierre Arendsa, do dziś nie straciły swej aktualności- Są to następujące zadania: 1) zapewnienie możliwości kontynuowania nauki i dopełniania wykształcenia po ukończeniu szkoły, 2) przedłużenie i dopełnienie w toku aktywności zawodowej wychowania fizycznego, umysłowego, estetycznego oraz wychowania obywatelskiego, 3) umożliwienie w każdym wieku uzupełniania, odnawiania albo readaptacji nabytych umiejętności, 4) ułatwienie rozumienia problemów narodu i świata wszystkim obywatelom, niezależnie od zajmowanych stanowisk i zakresu odpowiedzialności, 5) umożliwienie wszystkim obywatelom uczestnictwa w dorobki cywilizacji i w jej wzbogacaniu.

Zadania edukacji permanentnej w powyższym ujęciu nie mają konkretnego adresata. Jedynie możemy domyślać się, że jej organizatorem i realizatorem powinien być narodowy system edukacji. Takiego uzupełnienienia dokonali specjaliści wiełu dziedzin wiedzy, reprezentanci nauk społecznych i biologicznych zebrani na sympozjum poświęconym problemom oświaty permanentnej w Oxfordzie w 1967 roku. W ich opinii oświata permanentna wnieść musi najgłębsze przeobrażenia do ustroju oświatowego, jego organizacji i teorii programowo-metodycznych. Kształcenie permanentne przyjęto za podstawę używotnienia wychowania, pojmowanego jako proces ciągnący się przez całe życie człowieka, od wczesnego dzieciństwa po starość, i wymagający zintegrowania.

2. PODSTAWOWE POJĘCIA I ZAGADNIENIA ANDRAGOGIKI

Z etymologicznego punktu widzenia pojęcie andragogika oznacza naukę o prowadzeniu ludzi dorosłych, bowiem pierwszy człon andr- (od gr. andros)

260

261

ma znaczenie: mężczyzna, mąż, człowiek, męski, ludzki lub też człowiek dorosły, natomiast drugi czfon -agogika (od gr. ago) oznacza prowadzę. Pojęcie to, na podstawie jego społecznie usankcjonowanego znaczenia, wskazuje na te desygnaty, które mieszczą się w szeroko rozumianym pojęciu wychowania człowieka dorosłego (tabela 94). Społeczna użyteczność tego pojęcia dowodzi, że jest ono nośnikiem takich znaczeń jak: kształcenie, celowe kierowanie rozwojem, kształtowanie osobowości, uczenie się i włączanie człowieka dorosłego w życie społeczne.

Tabela 94

Andragogika

Andragogiką nazywamy dział pedagogiki zajmujący się zagadnieniami pobudzania, ukierunkowywania lub wspomagania procesów wychowania, kształcenia i samokształcenia ludzi dorosłych.

Uczniem dorosłym nazywamy człowieka dojrzałego fizycznie i psychicznie, który podlega oddziaływaniu oświatowemu. Dorosłość obejmuje okres życia człowieka od 18-22 lat do późnej starości. Uczeń dorosły ma zatem ukończone 18 lat życia. Wykonuje on zwykle pracę zawodową, ma określone doświadczenie życiowe, ma poważny i odpowiedzialny stosunek do życia, cechuje go równowaga wewnętrzna, rozbudzona potrzeba samodzielności i odporność na trudy życiowe. Ma większy od młodzieży zakres uwagi, umiejętność bardziej obiektywnego spostrzegania, bardziej wyrobiony krytycyzm i ostrożność w wyrażaniu sądów, zdolność świadomego spostrzegania podporządkowanego uwadze i woli, umiejętność odróżniania cech trwałych, ważnych i typowych, różnorodne rodzaje sprawności spostrzegania w różnych sytuacjach. Uczeń dorosły ma bardziej kierowaną i twórczą wyobraźnię, lepszą pamięć bezpośrednią i logiczną, większą zdolność myślenia abstrakcyjnego, większą umiejętność kierowania własnym myśleniem, większy zasób wiadomości i doświadczenia, dokbdniej pracujący umysł, umiejętność prowadzenia dłuższego toku rozumowania.

Pojęcie dorosłości jest nierozerwalnie połączone z procesem uczenia się różnego typu czynności i umiejętności, opanowywania wzorów zachowań i informacji potrzebnych do funkcjonowania w zmieniających się wraz z wiekiem rolach społecznych i prawidłowego rozwiązywania problemów życiowych. Role te można przyporządkować do następujących trzech grup

wiekowych człowieka dorosłego: 1) wczesna dojrzałość, 2) wiek średni, 3) późna dojrzałość.

Wczesna dojrzałość charakteryzuje się zazwyczaj wyborem partnera i przygotowaniem się do życia w małżeństwie. W okresie tym następuje zabżenie rodziny i wychowanie dzieci. Prowadzony jest dom i zainicjowane życie zawodowe. Podejmowane są obowiązki obywatelskie i poszukiwana pokrewna grupa społeczna.

W wieku średnim następuje przyjęcie odpowiedzialności społecznej i obywatelskiej oraz osiągnięcie i utrzymanie określonego standardu życia. Ludzie przystosowują się do fizjologicznych zmian wieku średniego, organizują spędzanie czasu wolnego. Głęboko integrują się w małżeństwie, pomagają dorastającym dzieciom, aby stały się odpowiedzialnymi i szczęśliwymi, przystosowują się do starzejących się rodziców.

W późnej dojrzałości następuje przystosowanie do słabnącego zdrowia i sił, do życia na emeryturze, skromniejszych dochodów i ograniczenia wydatków. Ludzie przeżywają śmierć małżonka (małżonki), adoptują się do życia w zmienionych warunkach, związują się z grupą ludzi w podobnym wieku, poświęcają się wypełnianiu obowiązków społecznych i obywatelskich i organizują sobie zadowalające warunki życia.

Wychowanie ludzi dorosłych polega na kształtowaniu u nich takich cech intelektu, charakteru i zdolności, które umożliwiają im lepsze, społecznie bardziej wartościowe wykonywanie zawodowych, społecznych i rodzinnych obowiązków i zadań, ułatwiając im indywidualny awans. Jest to proces uczenia się przez dorosłych coraz lepszego pełnienia ról społecznych i zawodowych, dokonujący się w toku rozwiązywania przez nich różnorodnych i trudnych zadań życiowych, urzeczywistniający się w trakcie ich kontaktu ze środowiskiem społecznym i kulturowym. Rozwiązywanie coraz to nowych i różnorodnych zadań społecznych i zawodowych niekiedy wymaga od ludzi weryfikowania wartości, schematów działania, zmiany strategii życiowej, przyzwyczajeń i skłonności.

Wychowanie dorosłych obejmuje zatem także proces reedukacji - odrzucania dawnych a nabywania nowych doświadczeń, wzorów postępowania, informac£, schematów poznawczych, motywów i metod działania. Jest to proces trudniejszy, bardziej złożony i uwarunkowany aniżeli wychowanie dzieci i mfodzieży. Wychowanie dorosłych jest więc procesem nieustannego przygotowywania do życia społecznego, umożliwiającym twórcze wykonywanie pracy zawodowej, aktywne uczestnictwo w życiu społecznym oraz pełne zaangażowanie się w tworzenie wartości kulturalnych i korzystanie z nich.

262

263

Kształcenie i wychowanie ludzi dorosłych często przybiera formy samokształcenia i samowychowania. Jest to zrozumiałe w świetle różnych obowiązków zawodowych, domowych i społecznych, które osoba dorosła wykonuje równolegle z obowiązkami związanymi z podnoszeniem kwalifikacji i pracą nad rozwojem własnej osobowości.

Samokształceniem nazywamy taką formę kształcenia, w której uczeń sam wyznacza sobie cel i metodę pracy, pracuje samodzielnie zdobywając wiedzę i umiejętności o własnych siłach i sam kontroluje postępy i końcowe rezultaty

pracy.

Treść samowychowania jest szersza od treści samokształcenia, podobnie jak treść wychowania o treści kształcenia. W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze świadomym oddziaływaniem mającym na celu zdobycie określonego systemu wiadomości, umiejętności i nawyków oraz rozwinięcie zdolności i zainteresowań poznawczych, w drugim natomiast z pełnym rozwojem osobowości ludzkiej oraz wprowadzenie jej w obiektywny świat społeczno-kułturahy. Oznacza to, że samokształcenie może stać się samowychowaniem wówczas, gdy zostanie wzbogacone o oddziaływanie ukierunkowane na zmianę osobowości w zakresie uczuć moralnych i estetycznych, woli i charakteru oraz cech fizycznych.

3. PRZEDMIOT I STRUKTURA ANDRAGOGIKI

Przed ukonstytuowaniem się andragogiki jako samodzielnej dyscypliny, mającej swoisty przedmiot, problematykę i metody badawcze, problemy an-dragogiczne były rozważane, badane i rozwiązywane w ramach pedagogiki ogólnej. W procesie wyodrębniania się i emancypowania andragogiki, pedagogika odegrała rolę wzorca metodologicznego i źródła schematów poznawczych umożliwiających spostrzeganie, analizowanie, badanie zjawisk oraz procesów kształcenia i wychowania dorosłych, a także ich samokształcenia i samowychowania. Z pedagogiki zaczerpnęła podstawowe pojęcia stanowiące cenne narzędzie analizy i badania zachowań i zmian osobowości dorosłych. Są to takie pojęcia, jak; wychowanie, nauczanie, kształcenie, metody nauczania i wychowania, treści kształcenia, proces nauczania i wychowania, zasady nauczania i wychowania, oświata, rozwój oświaty, postęp pedagogiczny, programowanie pracy dydaktyczno-wychowawczej, kontrola, ocena postępów w nauce, osobowość nauczyciela, ideały i cele wychowania, itp.

Początkowo uczeni szukali analogii pomiędzy kształceniem i wychowaniem dzieci i młodzieży oraz łudzi dorosłych. Doświadczenia wykazały, że jest to droga fałszywa. Andragogika zanegowała analogiczność takich procesów i skoncentrowała się na swoistości kształcenia i wychowania oraz samokształcenia i samowychowania dorosłych. Procesy pedagogiczne sterowane są z zewnątrz (władze oświatowe, nauczyciele) i są wspomagane przez współuczestnictwo dzieci i młodzieży. Procesy andragogiczne sterowane są od wewnątrz. Odzwierciedlają autonomię, dojrzałość, samosterowność i nastawienie na autokreację dorosłych, na ich decydujący udział w kształtowaniu własnej osobowości i przygotowywania się do coraz to nowych ról społecznych, zadań i sytuacji.

Swoistość andragogiki polega na tym, że wszystkie zaczerpnięte z nauk pedagogicznych pojęcia wymagają przeformułowania, nadania im nowych znaczeń, określenia ich treści i zakresu, dostosowania do potrzeb nauki

0 wychowaniu człowieka dorosłego. Dotyczy to w szczególności celów,
uwarunkowań, treści, metod i systemów kształcenia i wychowania.

W tradycyjnym pedagogicznym ujęciu cele wychowania oznaczają takie pożądane, idealne stany osobowości, które mają być ukształtowane w wyniku oddziaływania wychowawczego na dziecko, które jest traktowane jako bierny obiekt oddziaływania wychowawczego. Wynika to z monopolu dorosłych na wiedzę o tym, jakie cechy osobowości mają kształtować u dzieci, aby były one przygotowane do pełnienia ról społecznych i do dalszego rozwoju. W procesie wychowania i samowychowania dorosłych ludzie współokreślają cele wychowania i na nie ukierunkowują swój rozwój. Cele w wychowaniu

1 samowychowaniu dorosłych nie są im narzucone, lecz są wynikiem samo-
określenia potrzeb rozwojowych i ich roli w świecie.

Pedagogiczne określenie wychowania sugeruje, że wychowawcy mają już gotowy, ukształtowany i obowiązujący wszystkich uczniów ideał osobowości, i że w procesie nauczania i wychowania szkolnego musi być on realizowany. W wychowaniu dorosłych ich dalszy rozwój jest problemem otwartym i potencjalnie wielokierunkowym, współokreślanym przez dorosłych. Jest to proces podmiotowy, w którym decydującą rolę odgrywa aktywność dorosłego, i jego zaangażowanie w autokreację.

Definiując od nowa proces kształcenia, wychowania i samowychowania ludzi dorosłych należy brać pod uwagę takie uwarunkowania jak: 1) aktywność, 2) realna odpowiedzialność, 3) wielowymiarowa świadomość, 4) zaangażowanie w ten proces.

Świadoma i celowa aktywność człowieka dorosłego skierowana jest na tworzenie własnej osobowości. Dzieci i młodzież mają niski stopień samopo-

264

265

znania, w ich wychowaniu dominują oddziaływania zewnętrzne oraz tendencje do naśladowania i szukania wzorów zachowań. Wychowanie oparte jest na autorytecie nauczyciela-wychowawcy, na jego wiedzy, przygotowaniu i zdolnościach pedagogicznych. U dorosłych mamy do czynienia ze świadomą kreacją, z celowym dążeniem do ukształtowania u siebie takich cech osobowości, które są źródłem sukcesu materialnego i moralnego, poczucia wartości i bezpieczeństwa. Ważniejszą od autorytetów intelektualnych i moralnych rolę w rozwoju osobowości spełnia ich doświadczenie życiowe (zawodowe, rodzinne i społeczne), które umożliwia kształtowanie cech ułatwiających pokonywanie trudności i funkcjonowanie w różnych rolach spotecznych.

Realna odpowiedzialność człowieka dorosłego za efekty jego działalności w różnych sferach życia ukierunkowuje proces jego kształcenia i samodoskonalenia. Ukształtowanie określonych cech osobowości nie jest tylko przygotowaniem do przyszłych ról zawodowych i społecznych, jak to ma miejsce w wychowaniu dzieci i młodzieży, lecz jest to problem przygotowania do lepszego, bardziej racjonalnego grania już pełnionych ról i osiągania indywidualnych sukcesów. Ludzie dorośli ponoszą bowiem konkretną, realną odpowiedzialność za swoje działania w różnych sferach żyda (zawodowej, społecznej i kulturotwórczej). Z tych względów opanowanie określonych umiejętności i wiedzy nie jest zagadnieniem abstrakcyjnie rozumianego perfekcjonizmu, lecz kwestią zaradności, dzielności i sprawności w realizacji odpowiedzialnych, trudnych, konkretnych zadań życiowych.

Ludzie dorośli mają bogatą, wielowymiarową świadomość swojej ludzkiej istoty, swoich praw i obowiązków, swojego indywidualnego powołania do tworzenia kultury i cywilizacji, do pracy i nauki, do życia rodzinnego i szczęścia. Mają oni, w odróżnieniu dzieci i młodzieży, ukształtowaną świadomość aksjologiczną i ideowo-moralną. Dlatego oddziaływanie na ludzi dorosłych, które często łączy się z modyfikacją tej świadomości, jest długotrwałe, niejednorodne, wieloetapowe, wiefoczynnikowe i pełne sprzeczności. Tak więc badanie i definiowanie procesu wychowania i samowychowania dorosłych wymaga innych niż pedagogiczne kategorii, kryteriów, interpretacji i teorii.

Ludzie dorośli są zaangażowani w rozwiązywanie różnego rodzaju problemów społecznych, politycznych, gospodarczych, kulturowych i cywilizacyjnych. Swoją edukację wiążą z koniecznością osiągania znacznych postępów w konkretnych sferach tego zaangażowania. Dlatego badanie wychowania i samowychowania dorosłych musi iść w parze z badaniem ich osiągnięć i trudności związanych z szeroko rozumianym udziałem w życiu publicznym. Udział ten w znacznym stopniu wiąże się z koniecznością pracy twórczej i wynalazczości, racjonalizacji i tworzenia nowych, oryginalnych wartości

materialnych i duchowych. Zaangażowanie ludzi dorosłych w działalność różnego typu organizacji, partii, stronnictw, zrzeszeń, zespołów i ruchów społecznych powoduje, że w procesie edukacji upatrują szansę pełniejszego spożytkowania uczestnictwa w życiu społecznym i politycznym.

Treści kształcenia ludzi dorosfych, które jest kształceniem ustawicznym, wiążą się z jednej strony z sytuacją, zainteresowaniami, uzdolnieniami i zamifowaniami indywidualnymi każdego dorosłego człowieka, z jego płcią, zawodem, wiekiem, społecznym pochodzeniem, światopoglądem i systemem wartości, z drugiej zaś z sytuacją społeczną, momentem historycznym, potrzebami i tradycjami narodu i państwa, problemami współpracy i współżycia międzynarodowego, z poziomem rozwoju cywilizacji, gospodarki i kultury. Treści te mają wymiary indywidualne, lokalne i uniwersalne.

Treści indywidualne dotyczą zagadnień związanych z pracą, nauką, odpoczynkiem, życiem rodzinnym, zainteresowaniami, aspiracjami i zamiłowania-mi danej osoby.

Treści lokalne dotyczą szeroko rozumianych problemów środowiska lokalnego, związanego z jego potrzebami ekonomicznymi, demograficznymi i obyczajowymi. Należą do nich także treści narodowe, które wiążą się przede wszystkim z problematyką ideałów tradycji narodowych, z zagadnieniami patriotyzmu, obronności kraju, rozwoju gospodarczego i suwerenności państwa, z kwestią pozycji narodu w danym regionie świata, z zagadnieniami systemu społecznego i jego charakteru (demokratycznego lub totalitarnego).

Treści uniwersalne wiążą się z problematyką współczesnego świata zmuszającego do poznawania, badania i analizowania takich problemów jak: zachowanie pokoju, współżycie międzynarodowe, ochrona środowiska naturalnego, racjonalne użytkowanie źródeł energii, realizacja ideałów społecznej sprawiedliwości, problemy chorób cywilizacyjnych, postęp naukowo-technicz-ny, wyrównywanie szans rozwojowych poszczególnych krajów i kontynentów, integracja społeczeństw państw i kontynentów oraz eliminacja uprzedzeń rasowych, narodowych i etnicznych.

Treści wychowawcze w andragogice mają także swoją specyfikę. W tradycyjnych naukach pedagogicznych z pojęciem tym wiąże się określone idee, informacje i wzory zachowań pobudzające rozwój osobowości. Poznanie określonych treści naukowych, moralnych, estetycznych czy społecznych uświadamia ideały i wartości oraz wskazuje drogi do ich realizacji.

Treści te w przypadku dzieci i młodzieży nie działają automatycznie, są odbierane jako przekaz absolutnych praw i wartości lub jako względny przykład istnienia określonych norm i ideałów.

266

267

Spostrzeganie treści wychowawczych i odkrywanie ich sensu przez ludzi dorosłych uwarunkowane jest doświadczeniem, wykształceniem, sytuacją społeczną, materialną, zawodową i rodzinną. Nie mamy tu do czynienia ani z automatycznym, schematycznym przyswajaniem, ani z uprzedzeniami krytycznymi skłaniającymi do całkowitego zanegowania ich prawdziwości i wartości. Dorosły spostrzega treści wychowawcze przez pryzmat swojego doświadczenia życiowego i znajduje w nich zarówno informacje potwierdzające jak i zaprzeczające temu doświadczeniu, a także systemowi wartości i przekonaniom.

Problematyka metod kształcenia i wychowania w andragogice wymaga nowego ujęcia, zdefiniowania oraz nowego usytuowania teoretycznego. W pedagogice, w oparciu o doświadczenia szkolne i rodzinne, metody wychowania ujmowane są w kategorii sposobów umożliwiających realizowanie celów wychowania. Z definicji tej wynika bierność ucznia, którego osobowość może być formowana przez wychowawcę dobieranymi przez niego metodami. Uczniem uzależnionym od dorosłego można za pomocą tych metod manipulować i nadawać jego osobowości niemal dowolne kształty. Zupełnie inaczej przebiega ten proces u dorosłych.

Człowiek dorosły nie poddaje się dobrowolnie i z pełnym zaufaniem żadnym zewnętrznym oddziaływaniom. Jest na ogół krytyczny, sceptyczny, pełen obaw i rezerwy, nieufny, ma szereg oporów wobec urabiania jego osobowości. Pragnie on zdobywać wiedzę i jednocześnie zachować własną indywidualność. Dlatego kontroluje swoje otwarcie na oddziaływania edukacyjne społeczne i kulturowe. Andragogiczne metody wychowania muszą więc uwzględniać tę swoistość ludzi dorosłych, ich hermetyczność, niepełną otwartość i odporność na wpływy wychowawcze. Definicja metod wychowawczych może być następująca: metod}; wychowania ludzi dorosłych to zespól takich sposobów pobudzania ich aktywności i refleksji, dzięki którym stają się oni zdolni do samopoznania, samorozwoju i samokontroli.

W andragogicznym rozumieniu metoda pojmowana jako sposób oddziaływania zawierać musi zatem element niepełnej wiedzy o ostatecznych skutkach oddziaływania wychowawczego. Obejmuje ona zarówno niewiadome dotyczące funkcjonowania samej metody (różnie działa w każdym indywidualnym przypadku), jak i zmian w osobowości wychowanka dokonujących się pod jej wpływem. Metoda powinna przede wszystkim pobudzić u dorosłego wartościowe aspiracje do kształtowania w swojej osobowości tych cech, które umożliwiają pełniejsze rozumienie świata, bardziej racjonalne i sensowne w nim działanie.

268

4. ZADANIA POZNAWCZE ANDRAGOGIKI

Główne zadanie badawcze andragogiki polega na badaniu uniwersalnych prawidłowości procesu kształcenia, samokształcenia i samowychowania dorosłych. Andragogika wyjaśnia czym on się różni od procesu kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży, na czym polega jego specyfika i odrębność, a zarazem związek z wynikami kształcenia i wychowania w okresie ich dzieciństwa i młodości. Nauka ta analizuje problem kontynuacji i negacji procesu kształcenia i wychowania, jego swoiste cechy w przypadku ludzi dorosłych, możliwości określenia jego roH i miejsca w rozwoju osobowości oraz w społecznym funkcjonowaniu człowieka. Rozpatruje ona warunki i możliwości tworzenia zintegrowanej wiedzy o człowieku dorosłym, znajdującej wielorakie zastosowanie do analizy rozwoju człowieka dorosłego oraz programowania celów i treści ułatwiających wychowanie zgodnie z potrzebami życia społecznego i jego indywidualnymi wyobrażeniami o szczęściu.

Andragogika wyjaśnia prawidłowości kształtowania podmiotowości człowieka w pracy, życiu społecznym i rodzinnym, w uczestnictwie w kulturze i czasie wolnym. Nauka ta wykrywa ogólne zależności między podmiotowością człowieka, ukształtowaną poprzez kształcenie, wychowanie i samokształcenie, a warunkami społecznymi, cywilizacyjnymi, ekonomicznymi i kulturowymi, które wymagają od człowieka uświadomienia sobie istoty tych warunków i uwzględnienia ich w swojej działalności zawodowej i społecznej. Określa możliwości takiego kształcenia, wychowania i samokształcenia dorosłych, które będzie sprzyjało integracji ich osobowości i dziaknia we wszystkich sferach bytu: w pracy zawodowej, działalności społecznej, życiu rodzinnym i uczestnictwie kulturalnym.

Nauka ta formułuje najbardziej uniwersalne prawidłowości procesu kształtowania u ludzi dorosłych postaw twórczych, znajdujących wyraz w ich pracy zawodowej, dziatedności społecznej, twórczości artystycznej i kulturze współżycia z innymi ludźmi. Precyzuje najbardziej powszechne - charakteryzujące łudzi dorosłych, występujące we wszystkich systemach społecznych, kulturowych, epokach i środowiskach - prawidłowości procesu rozwoju osobowości, procesu ich kształcenia, wychowywania i samokształcenia, przygotowywania do pełnienia ról zawodowych, obywatelskich, społecznych, rodzinnych i kulturowych.

Andragogika wyjaśnia przydatność i skuteczność stosowanych przez dorosłych metod i technik samokształcenia i samowychowania dla doskonalenia warsztatu i procesu pracy dorosłych, dla ulepszenia i optymalizacji wyników ich działalności zawodowej, dla osiągania przez nich zawodowego

269

mistrzostwa. Nauka ta odsłania złożony mechanizm wpływu metod i technik samokształcenia i samowychowania na proces adaptacp człowieka dorosłego do warunków spofeczno-^wilizacyjnych i kulturowych oraz na proces jego twórczej działalności przekształcającej te warunki zgodnie z ideałami humanizmu. Bada też wyniki samodoskonalenia dorosłych obiektywizujące się w zachowaniach zawodowych, społecznych, politycznych, kulturotwórczych, rodzinnych i wolnoczasowych.

Na tej podstawie określa uniwersalne kryteria efektywności samodoskonalenia. Są to: 1) świadoma i twórcza praca ludzka, zwiększająca u ludzi dorosłych poczucie ich społecznej przydatności, wartości i podmiotowości, 2) umiejętność organizowania sobie życia rodzinnego i osobistego, zgodnie z indywidualnymi wyobrażeniami o szczęściu, 3) umiejętność twórczego i bogatego udziału w kulturze, szukania i znajdowania w niej odpowiedzi na ważne intelektualne i moralne pytania dotyczące tradycji i współczesności, 4) zdolność do zaangażowania społecznego, znajdowania w nim wartości egzystencjalnych, moralnych, poznawczych i światopoglądowych, 5) zdolność znajdowania w działalności ludzkiej sensu życia i historii, klucza do zrozumienia zagadki ludzkiego istnienia na ziemi i we wszechświecie.

Do ważnych zadań poznawczych andragogiki należy tworzenie ogólnych metodologicznych podstaw dla badań szczegółowych - analizowanie takich pojęć jak: wychowanie, kształcenie, samowychowanie, samokształcenie, osobowość człowieka dorosłego, rozwój osobowości, przygotowanie do życia, przygotowanie do pracy, aktywność społeczna, uczestnictwo w kulturze, życie rodzinne, ideał wychowania, cele, metody, techniki i środki wychowania, instytucje wychowania i kształcenia, oświata dorosłych i innych.

Analiza ta z jednej strony zmierza do ukazania historycznego rodowodu tych pojęć, ich związku z tendencjami rozwojowymi ówczesnej nauki i świadomości intelektualnej, z drugiej strony dąży do ustalenia adekwatności lub nieadekwatności tych pojęć do współczesnych procesów kształcenia, wychowania i samokształcenia dorosłych. Dzięki takiej analizie możliwe jest realizowanie przez andragogikę jej ważnej funkcji naukowej i praktycznej jaką jest unowocześnienie tych pojęć i dostosowanie ich do istoty i treści badanych procesów, ukierunkowywanie ich na specyfikę tej dyscypliny naukowej.

Andragogika czasu wolnego jest jedną z dyscyplin szczegófowych andragogiki stosowanej, należącej z kolei do andragogiki ogólnej. W strukturze andragogiki jako dyscypliny naukowej wyróżnia się bowiem kilka działów (subdyscyplin) teoretycznych, takich jak: historia oświaty dorosłych i myśli andragogicznej, dydaktyka dorosłych i teoria wychowania dorosłych oraz szereg dyscyplin szczegółowych, które można objąć ogólną nazwą andragogi-

270

ki praktycznej lub stosowanej. Wśród dyscyplin andragogiki stosowanej są takie, które mają już ugruntowaną pozycję w nauce oraz te, które są w stadium rozwoju. Do dyscyplin szczegófowych o ugruntowanej pozycji w nauce zliczamy andragogikę: przemysłu i rzemiosła, rolniczą, pracy, szkolną, działalności kulturalnej, szkolnictwa wyższego, wojskową. Wśród innych dyscyplin szczegófowych, będących w stadium hipotez i dociekań naukowych, wymienić można andragogikę: życia rodzinnego, samokształcenia, współżycia sąsiedzkiego, działalności społecznej, uczestnictwa w polityce, zdrowia, rehabilitacyjną, resocjalizacyjną, czasu wolnego, twórczości, turystyki, sportu i rekreacji ruchowej, działalności samorządowej, spółdzielczej i współpracy międzynarodowej.

Cechą współczesnej cywilizacji, jak wspomniano, jest skracanie czasu pracy i wydłużanie czasu wolnego. Tworzy to przed dorosłymi lepsze perspektywy rozwoju duchowego, awansu kulturalnego, doskonalenia zawodowego, bogatego życia rodzinnego, a także zajmowania się pracą twórczą i uprawiania różnych zajęć hobbystycznych. Wartościowe zagospodarowanie czasu wolnego nie jest umiejętnością wrodzoną lecz wymaga odpowiedniego przygotowania. Zagadnienia te bada właśnie andragogika czasu wolnego, opierając swoje koncepcje i rozwiązania na diagnozach socjologii czasu wolnego. Bada jak dorośli wykorzystują czas wolny, śledzi w jakim stopniu w czasie wolnym uczą się wiadomości i umiejętności potrzebnych w pracy zawodowej, czy oddają się rozrywce i wypoczynkowi, czy zajmują się wychowaniem dzieci, czy poświęcają czas na uczestnictwo kulturalne, itp.

Spędzanie czasu wolnego ma wpływ na model i profil osobowości, kształtuje jej istotne cechy, zdolność do pracy i możliwości twórcze człowieka. Z tych względów andragogika bada warunki i zasady, koncepcje i modele takiego spędzania wolnego czasu, który w maksymalnym stopniu sprzyja rozwojowi osobowości, twórczemu traktowaniu pracy zawodowej, uspołecznieniu człowieka, wyzwoleniu go ze zmęczenia zawodowego i życiowego. Wskazuje wzory takiego spędzania czasu wolnego, które pomagają mu w osiąganiu osobistego zadowolenia i awansu kulturalnego. Andragogika bada proces przygotowania dorosłych do spędzania czasu wolnego. Andragogika opracowuje zasady optymalizacji procesu przygotowania dorosłych do spędzania czasu wolnego. Przygotowuje projekty eksperymentów kulturalno-wycho-wawczych, pozwalających tworzyć warunki do spędzania czasu wolnego zgodnie z zasadami humanizmu i społeczeństwa pluralistycznego. Poznaje te cele, treści, wzorce, zasady, metody i formy działania kulturotwórczego i wychowawczego, które stanowią dla nich inspirację do odpowiedniego wyboru.

271

BIBLIOGRAFIA

Jankowski D., Autoedukacja wyzwaniem współczesności. Wyd. Adam
Marszałek, Toruń, 1999.

Kalka K., Wychowanie i kształcenie. Wyd. Navo, Warszawa, 1998.

Kamiński A., Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowaw-
cza. Wyd. ZN im. Ossolińskich, Wrocław - Warszawa - Kraków, 1965.
Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej. Wyd. PWN, Warszawa,
1980.
Kawula S., Pedagogika społeczna, dokonania - aktualność - per
spektywy. Wyd. Adam Marszałek, Toruń, 2001.
Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki. Wydawnictwo Sale
zjańskie, Warszawa, 1993.
Łobożewicz T., Bieńczyk G., Podstawy turystyki. Wyd. WSE, Warsza
wa, 2001.
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny. Wydawnictwo Akademickie
Żak, Warszawa, 2001.
Praca zbiorowa pod redakcją Bogusława Milerskiego i Bogusława śli-
werskiego, Leksykon PWN Pedagogika. Wyd. PWN, Warszawa, 2000.

Praca zbiorowa pod redakcją Iwony Kiełbasiewicz-Drozdowskiej i Wie
sława lwińskiego, Teoria i metodyka rekreacji. Wyd. AWF, Poznań,
2001.

SperHng A. P., Psychologia. Wyd. Zysk i Sk-a, Poznań, 1995.

Tauber P. D., Siwiński W., Pedagogika czasu wolnego. WSHiG,
Poznań, 2002.
Toczek-Wemr S., Podstawy rekreacji i turystyki. Wydanie AWF,
Wrocław, 1999.

Toti G., Czas wolny. wyd. KiW, 1963.

Turos L, Andragogika ogólna. Wydawnictwo Akademickie Zak, War
szawa, 1999.

Wroczyński R., Edukacja permanentna. Wyd. PWN, Warszawa, 1973.

272

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
PEDcw w4s6, aaa VI semestr, PEDcw prof. dr hab. J.Pięta
Pieta z Awinionu, Analizy Dzieł Sztuki
J Pięta Pedagogika czasu wolnego
Renata Pięta , Renata Pięta
Herling Grudzi�ski Pieta?ll'Isola
PEDcw w2s6 7.03.09, aaa VI semestr, PEDcw prof. dr hab. J.Pięta
Pieta z Lubiąża, ODK, Średniowieczna polska
PEDcw w3s6, aaa VI semestr, PEDcw prof. dr hab. J.Pięta
PIĘTA ACHILLESOWA ROBOTA, NAUKA, WIEDZA
Pieta watykańska to rzeźba Michała Anioła powstała w latach98
PEDcw w4s6, aaa VI semestr, PEDcw prof. dr hab. J.Pięta
Gustaw Herling Grudziński Pieta dell’Isola
Pieta SATB

więcej podobnych podstron