Szablony językowe i wyrazy modne

Określenie „wyrazy modne” stało się powszechne dzięki artykułowi Danuty Buttler z 1962r. – „Wyrazy modne” Przegląd Humanistyczny.

Ten termin z zakresu leksykologii można rozumieć dwojako:

1. Jeżeli weźmiemy pod uwagę wyżej wymieniony artykuł D. Buttler to wyrazy modne możemy zdefiniować jako elementy leksykalne, które w jednym ze swoich znaczeń, są w pewnym okresie używane w tekstach o wiele częściej niż wynika to z potrzeb komunikacyjnych. Jest to powodowane preferencjami mówiącego, który najczęściej wzorując się na osobach cieszących się autorytetem lub też podążając za zasadą „iż tak mówią wszyscy”, używa stale tego samego wyrażenia lub zwrotu mimo, iż ma do wyboru jedno z kilku określeń. Zjawisko mechanicznego kopiowania użyć wyrazów o dużej frekwencji, ekspansywnych nosi nazwę mody językowej. Tak więc w tym znaczeniu za modny należy przyjąć np. czasownik „artykułować” w znaczeniu ‘wyrażać publicznie jakieś poglądy, opinie, żądanie’.

Używanie wyrazów modnych często powoduje trudności w zrozumieniu rozmówcy – wyrazy modne na ogół są wyrazami o treści bardzo ogólnej, czy nawet puste znaczeniowo.

Przyczyny owej mody są dwie: zewnętrznojęzykowa (chęć wpasowania się, utożsamiania ze środowiskiem) wewnątrzjęzykowa (dążenie do ekonomizacji wysiłku – nie trzeba trudzić się by znaleźć w pamięci odpowiednie słowo, wyraz modny jako powtarzany częściej jest lepiej zapamiętywany).

Wyrazy modne pochodzą najczęściej z:

A. polszczyzny oficjalnej, języka polityki, odmiany naukowej. Są to najczęściej wyrazy obce, abstrakcyjne, zapożyczenia leksykalne i znaczeniowe z języka angielskiego np. dialog, edycja, ekipa, lider, opcja, ranking. Dialog kiedyś znaczył przede wszystkim ‘rozmowa dwóch osób’, poprzez język polityki wyraz dialog stal się synonimem: rozmów, dyskusji, negocjacji, rokowań czy porozumiewania się, a przecież to wyrazy o zupełnie innym znaczeniu.

B. polszczyzny ogólnej, mają one już pierwotne znaczenie ogólne, ale dzięki modzie jeszcze się ono rozszerza, np. kolejny, konkretny, niski, pełny, szeroki. Szeroki w pierwotnym znaczeniu odnosił się tylko do rzeczy mających wymiary. Z czasem nabrał on znaczeń wtórnych, zwykle motywowanych przenośnie. Może się on łączyć z rzeczownikami abstrakcyjnymi, konkretnymi, z nazwami zjawisk, procesów, rzeczy i ludzi. Wypiera on wyrazy takie jak: powszechny, rozległy, masowy, liczny, bogaty, duży, wielki itp. Zastępowanie ich wyrazem szeroki, może prowadzić do nieprecyzyjności, a nawet dwuznaczności.

Cechą charakterystyczną tego typu wyrazów modnych jest to, iż modne jest tylko jedno ich znaczenie, wtórne, szersze niż znaczenie pierwotne. Należy więc mówić o modnym znaczeniu pewnych leksemów, a nie o wyrazach modnych. Druga cecha to mechaniczne, nieświadome używanie tych modnych elementów, które są często nazywane natrętami językowymi.

2. Drugie znaczenie, definicja wyrazów modnych to: pewne słowa są używane częściej niż by wynikało to z potrzeb semantycznych, ale jest to robione świadomie (aby lepiej oddać sens, tego co chce się powiedzieć). Tego typu wyrazy modne występują w wypowiedziach polityków, dziennikarzy, w języku potocznym, w mowie młodzieży. Modne są słowa będące nowym zapożyczeniem lub neologizmem.

Słowo super występuje zarówno jako samodzielny wyraz jak i cząstka prefiksoidalna w licznych złożeniach rzeczownikowych i przymiotnikowych. Element ten jest używany świadomie w znaczeniu ‘bardzo pozytywny, pozytywnie’, w konkretnych przypadkach można by go zastąpić no. nadzwyczajny, znakomity, bardzo udany, najlepszy. Rozszerzenie znaczeniowe słowa super spowodowało skrajną ogólnikowość jego sensu. Inne wyrazy modne używane świadomie to np. arbiter, kultowy, asystentka.

Modne stały się nie tylko wyrazy, ale i związki frazeologiczne jak np. zwrot grzecznościowy Życzę (ci, panu, pani, państwu) miłego dnia, który jest tłumaczeniem angielskiego zwrotu: Have a nice day! Związek ten doczekał się licznych wariantów synonimicznych (Życzę … miłego popołudnia itp.) Moda na ten zwrot może być przyczyną naruszenia zasady stosowności (zbytnie spoufalenie się).

Posługiwanie się wyrazami modnymi nie jest równoznaczne z popełnieniem błędów językowych. Należy je traktować jako zachwianie sprawności językowej, brak umiejętności krytycznego posługiwania się słownictwem współczesnej polszczyzny.

Hanna Jadacka uważa, że moda językowa szkodzi zarówno językowi jak i jego użytkownikowi. Język robi wrażenie prymitywnego, nie oddaje całego bogactwa myśli. Użytkownicy mają ograniczony zasób słowny i ogólną sprawność językową.

Kazimierz Ożóg uważa, że to zjawisko jest charakterystyczne dla określonej grupy społecznej. Używanie wyrazów modnych sprzyja identyfikacji z grupą, wzmacnia więź jej członków oraz pomaga odróżnić osoby spoza niej. Poddaje on krytyce modę językową, twierdząc, że modne elementy nominacyjne fałszują rzeczywistość, manipulują znaczeniem oraz odbiorcą.

To co odróżnia szablonowe wyrażenia od mody językowej to:

1. Szablonowe określenia leksykalne są używane w języku stosunkowo długo bez zmian formalnych i semantycznych.

2. Zasięg ich używania jest ograniczony do pewnych odmian stylistycznych polszczyzny oficjalnej (j. polityków, s. publicystyczny), rzadko pojawia się w polszczyźnie nieoficjalnej.

We współczesnej polszczyźnie można wyróżnić dwa typy szablonowych określeń leksykalnych: szablonowe połączenia zleksykalizowane i szablonowe peryfrazy. Ponadto istnieją szablonowe połączenia składniowe, takie jak: utarte formuły stosowane w pismach urzędowych (w nawiązaniu do…, w odpowiedzi na…), a także szablonowe wyrażenia przyimkowe (na drodze, na odcinku, na przestrzeni).

Szablonowe określenia zleksykalizowane tak jak wyrazy modne odznaczają się nadmierną frekwencją tekstową, przyczyną jest początkowa atrakcyjność tych sformułowań wzmocniona poprzez posługiwanie się nimi przez osoby uznawane za autorytet, jednakże częste powtarzanie powoduje ich banalizację. Szablonowe określenia są bliskie frazeologizmom, brakuje im jednak wyraźnego znaczenia nadanego, a także trwałego zespolenia składników, takie szablonowe określenia to: brać sprawy w swoje ręce, krok w dobrym kierunku, wojna na górze.

W określenie realnego socjalizmu szablonowe określenia leksykalne były ważnym elementem nowomowy (dalsza poprawa, front robót, jedynie słusznie).

Istotna cecha większości tych szablonowych połączeń jest duża przewidywalność ich następnego członu. Określenia te są w odbiorze, łatwo przyswajalne, choć jednocześnie bardzo ogólnikowe lub puste znaczeniowo.

Konstrukcje peryfrastyczne charakteryzują się banalizacją widoczną zarówno w treści jak i w formie. Przez peryfrazę należy rozumieć wielowyrazowe określenie miejsca, rzeczy, osoby, pojęcia itp. używane dla złagodzenia treści wypowiedzi albo po to by tę wypowiedź ozdobić. Wyróżniamy peryfrazy łagodzące (agencja towarzyska) i peryfrazy ozdobne (Wenecja Północy).

Peryfrazy mogą być tworzone seryjnie:

A. przez wykorzystanie stałych schematów w których wykorzystuje się konotacje pragmatyczne i stereotypy związane z pewnymi nazwami (Dostojewski…, San Reno…, Sophia Loren dla ubogich).

B. pojawienie określenia rzeczownikowego o jednoznacznych konotacjach (król jazzu, walca, zwierząt).

C. po nazwie, będącej podstawą omówienia, mogą się pojawiać zarówno nazwy własne jak i pospolite (ojczyzna Szopena, Goethego, kangurów, futbolu).