Działania religijno-magiczne

• dwa czynniki wpływające na ukształtowanie się zjawisk uważa­nych ogólnie za specyficzne dla religijności ludowej: 1) prak­tycznym aspektem religijności ludowej, współokreślany był przez zespół wymogów stawianych wyznawcom ze strony Kościoła oraz 2) przez motywacje wynikające z dzie­dziczonej społecznie ogólnej koncepcji świata i egzysten­cji nie zawsze zgodnej z doktryną chrześcijańską.

1 — „niepomiernie dużej roli wie­rzeń i praktyk magicznych w stosunku do działań opartych na empirycznych, realnych podstawach", co K. Dobrowolski uznał nawet za cechę tzw. tradycyjnej kultury chłopskiej,

2 — rytualizmu polegającego na rygorystycznym przestrzeganiu nakazów i zakazów koś­cielnych, pozbawionego jednak „wyższych motywacji" (np. doskonalenia wewnętrznego), połączonego ponadto z sensualizmem w traktowaniu obrzędów i wyobrażeń religijnych,

3 — silnego zespolenia religii z życiem codziennym oraz całokształtem życia społecznego w grupie lokalnej.

• Trudno też mówić o wyraźnym rozgraniczeniu magii od religii, gdyż każde działanie religijne zawierało moment skutecz­ności magicznej, a formuły zaklęć nierzadko przybierały charakter modlitw.

• Ludowy obraz świata: integralna przyczynowość i solidarność w ramach boskiego porządku.

• Magiczny charakter miały nie tylko czynności skierowane przeciwko diabel­skiemu antyświatowi, których celem było zabezpieczenie i ochrona wszelkich dziedzin życia, lecz także rytuały religijne.

• Uczestnictwo w obrzędowości kościelnej sta­nowiło przede wszystkim dowód przynależności do bos­kiego porządku świata.

• Przestrzeganie zakazu pracy na roli w określonych porach roku (np. w adwencie) gwarantowało jej płodność.

• akty religijne zajmują w życiu ludu polskiego tak wiele miejsca, ale religia tego ludu jest tak niesłychanie uboga z punktu widzenia dok­trynalnego.

• magia Alkmeny - która towarzyszyła wszelkim obrzędom przejścia w cyklu rocznym oraz cyklu życia jednostki. Polegała ona na wykonywaniu symbolicz­nych czynności z jednej strony umożliwiających „wyjście" obiektu podlegającego zmianie stanu ze stanu pierwot­nego („otwarcie"), a z drugiej mających na celu zatrzy­manie obiektu w nowym, osiągniętym stanie („za­mknięcie"). Formy magii Alk­meny były różnorodne. Podczas porodu (zwłaszcza cięż­kiego, co nadaje działaniom magicznym znaczenie bar­dziej instrumentalne, ale też dobitniej ujawnia ich seman­tykę) należało np. rozsupływać węzły, otwierać drzwi, okna, skrzynie; niekiedy posyłano gońca, żeby kapłan otworzył puszkę z komunikantami, a w cerkwi prawo­sławnej — carskie wrota. Jednocześnie zakazane było wykonywanie czynności o znaczeniu odwrotnym, przede wszystkim przędzenia, motania, wicia, skręcania po­wrozów, szycia; zakazy te towarzyszyły w polskiej ob­rzędowości ludowej także ślubowi i śmierci oraz świętom cyklu dorocznego.

• Obok najpopularniejszego zakazu przędzenia i szycia, występowało tu otwieranie obiektów gospodarczych, rozwiązanie snopów, wybijanie dziur, zakaz grodzenia płotami

— jako symboliczne praktyki „otwierające", oraz otaczanie łańcuchami lub nićmi stołów, ziarna, zabudo­wań, obwiązywanie i obchodzenie ludzi, zwierząt, roślin obiektów gospodarczych i sakralnych — jako praktyki „zamykające"

• Ludzie w okresie przejścia narażeni byli w specjalny sposób na działanie czarów i sił demonicznych, podej­mowano więc w stosunku do nich szereg zabiegów ochronnych. W wypadku noworodka i położnicy był to chrzest i wywód.

• Śmierć nieochrzczonego dziecka powodowała nato­miast przekształcenie się jego duszy w pokutującą na ziemi istotę demoniczną, latającą po nocach i wołającą „krztu". Wierzono, że można ją zbawić, jeśli — usły­szawszy takiego latawca — człowiek ochrzci go. w przeciwnym razie latawiec narażony jest — jak każdy demon — na gniew Boga przejawiający się w strzelaniu doń piorunami.

• w środowisku wiejskim nie znano lęku przed naturalną śmiercią w starości, będącą często wybawieniem od cierpień, niedostatku i niedołęstwa. Istniał natomiast lęk przed śmiercią bez ostatniego rytuału.

• Chrzest i pogrzeb pełniły w społeczności lokalnej rolę czyn­ów integracyjnych, prowadziły do kreacji nowych więzi społecznych, jak w wypadku instytucji kumostwa anulowania antagonizmów z sąsiadami, będącego runkiem spokojnej śmierci. Obrzędom tym towarzyszyły z reguły mniej lub bardziej wystawne poczęstunki, spotkania (nieraz całej wsi), wspólne zabawy lub modlitwy.

• właściwości rocznych okresów przejś­cia, sprzyjające wykonywaniu działań magicznych, wy­korzystywane były intensywnie dla zapewnienia sobie pożądanego stanu rzeczy. Tu należały takie czynności, jak obchodzenie i obwiązywanie drzew owocowych w noc wigilijną, często po uprzednim „wymuszeniu" na nich w zainscenizowanym dialogu obietnicy dużej płodności; obwodzenie głowy dzieci gromnicą w dniu Oczyszczenia NMP (2 II), aby złe nie miało do nich dostępu; otaczanie w tym samym celu domu w wigilię św. Jana łańcuchem z bylicy i łopianu; zakładanie wianków na rogi bydła w czasie Zielonych Świątek; obchodzenie domu i opa­sywanie stołu wigilijnego łańcuchem, aby utrzymać szczęście i dostatek.

• Istotę magii ludowej można jednak przedstawić do­konując jej podziału ze względu na cel podejmowania określonych działań: pozytywny albo negatywny w od­czuciu kolektywu (czy mówiąc inaczej — z punktu widzenia głównych wartości społecznych, jakimi było życie i trwałość grupy). Magia pozytywna — „białej", wszelkie praktyki negatywne określa mianem czarów lub uroków.

Magia pozytywna	Magia negatywna
W jakich działaniach się obawiała: działania mające na celu pomnożenie dobytku, urodzaju, zapew­nienie zdrowia, pomyślności w pracy, miłości oraz dzia­łania ochraniające przed zjawiskami i siłami złymi. Tu więc obok omówionej już magii Alkmeny należało np. tańczenie w zapusty na urodzaj lnu i konopi, rytualne polewanie wody dla sprowadzenia deszczu w czasie po­suchy, kropienie zwierząt, pól i domu wodą święconą, zakopywanie tzw. ewangelii w rogach pola dla ochrony przed gradami, stosowanie lubczyku czy nasięźrzału w celu pozyskania miłości. Do magii pozytywnej zaliczyć należy ponadto wszelkie czynności zmierzające do likwi­dacji skutków ingerencji diabłów, demonów i czarownic albo do wyeliminowania negatywnie ocenianych stanów i sytuacji (choroba, pomór bydła, niepłodność), które dość często uważano za efekt czarów lub przekroczenia reguł obowiązujących w życiu społecznym, w kontaktach z przyrodą czy w stosunkach z Bogiem.	W jakich działaniach się obawiała: polegały na na­ruszaniu naturalnego porządku w świecie. Szkodzenie zwierzętom gospodarczym (odbieranie krowom mleka, kurom jaj, sprowadzanie chorób), szkodzenie urodzajom (powodowanie zaraz, plag robactwa, zabieranie urodzaju za pomocą zaklęć, sprowadzanie ulew i gradów), szkodzenie ludziom (po­wodowanie chorób, nieszczęść osobistych, nieraz śmierci). Każde niepowodzenie czy szkodę w tych dziedzinach życia tłumaczono z reguły zadaniem, rzuceniem uroków, podłożeniem. Działania czarownic miały na celu powstrzy­manie zwykłego biegu wypadków, a więc wywołanie takich sytuacji czy stanów, które były odwrotne w sto­sunku do przewidywanych i pożądanych. Tak było wów­czas, gdy na przykład, zawiązując rybakowi węzeł na sieci, pozbawiały go pomyślności w połowach albo robiły zawitkę w zbożu, by spowodować nieurodzaj. lub ślubu, kiedy członków społeczności obowiązywał zakaz wykonywania czynności „zamykają­cych" i nakaz wykonywania czynności „otwierających", czarownice zaplatając ręce lub wiążąc węzły mogły utrudnić poród, robiąc zaś węzeł na tasiemce z męskiej garderoby spowodować „zawiązanie" potencji pana mło­dego. Wreszcie zamykając kłódkę w momencie, gdy kapłan związywał ręce stułą, sprowadzić na nowożeń­ców bezpłodność.
Kiedy wieśniak sam nie mógł poradzić sobie z odprawieniem rytuału zwracał się do: w trudniejszych przypadkach korzystając z pomocy specjalistów — osób posiadających dzięki kontaktom z siłami nadnatural­nymi zwiększoną moc magiczną. Ludźmi takimi były znachorki, mądre, owczarze oraz ksiądz. W szczególnie trudnych sytuacjach ostatecz­nym sposobem było odwołanie się do łaski i cudownej mocy Boga, Matki Boskiej i świętych patronów, skiero­wanie do nich błagalnych ofiar, zamówienie mszy, wresz­cie pielgrzymka do miejsc świętych.	Charakterystyka czarownic: Czarownice siedzą w kościele odwrócone tyłem do ołta­rza, że mają w oczach koziołki w pozycji do góry nogami, nie widzą w ogóle hostii w monstrancji ani ołtarza albo też „nie widzą w kościele chorągwi świętych, lecz miotły i ożogi, nie ołtarz ani żadnych świętości, lecz gnojne deski; niektórzy wielcy czarownicy nawet grania na organach ani śpiewu nie słyszą, lecz jakoby szum wiat­ru po lesie".
	Odczynianie uroków: Aby odwrócić urok trzeba np.: chodzić tyłem, liczyć od 10 do 1, odmawiać Ojcze Nasz na wspak, żegnać się „w Imię Ducha św. i Syna i Ojca", wywrócić sieci na drugą stronę, wkładać na lewą stronę jakiejś części ubrania itp.

• Przejawem związku magii z kultem było szerokie wykorzystywanie gestów, przedmiotów i substancji, któ­rym przypisywano moc magiczną już to z powodu ich styczności z miejscami i osobami świętymi, już to dla­tego, że stanowiły element liturgii. Część z nich propa­gował Kościół jako środki apotropeiczne — znak krzyża, gromnice, tzw. chleb, sól i wodę św. Agaty, błażejki, czyli świece poświęcane w dniu św. Błażeja (3 II), wodę i kredę święcone na Trzech Króli itp. Do tej kategorii zaliczyć można krążące w odpisach i skwapliwie prze­chowywane „listy z nieba", interdykty przeciw czarom, charaktery — znaki zabezpieczające przed diabłami. Naj­większą moc przypisywano jednak przedmiotom używa­nym w bezpośredni sposób w kulcie — frędzlom z cho­rągwi, stułom, ręcznikom z ołtarzy, kawałkom świec, a zwłaszcza paschału — świecy stawianej na ołtarzu w okresie Wielkanocy, wodzie z chrzcielnicy oraz hostii.

• Przedmioty posiadające właściwości magiczne — obiekty związane z okresami przejścia cyklu życia jednostki. Wśród nich największą popularnością cieszyły się akce­soria posiadające kontakt ze zmarłymi lub będące frag­mentami zwłok, szczególnie zaś z demonogennymi ka­tegoriami zmarłych (samobójcy, Żydzi, niechrzczeńcy). W magii ochronnej i leczniczej pewną rolę odgrywały również przedmioty związane ze ślubem — pas ślubny, obrączki, szpilki ze ślubnego wieńca.

• W znachorstwie używano przedmiotów poświęconych.

• wielkim grzechem było na przykład uszkodzenie gniazda sko­wronka, bociana, jaskółki, nie mówiąc już o zabijaniu ptaków, niepotrzebnym łamaniu i uszkadzaniu drzew i roślin. Jako duży grzech kwalifikowano rzucanie chleba na zie­mię, deptanie go przez nieuwagę lub niedbalstwo, nie­poważne zachowanie podczas spożywania posiłków, a także stykanie się miesiączkującej (brudnej) kobiety z chlebem czy dzieżą, co stanowiło wyraźne naruszenie naturalnego porządku rzeczy, w którym obowiązywało ścisłe rozgraniczenie między „czystym" i „nieczystym".

• Największym więc grzechem było odstępstwo od wspólnoty ludzi („swo­ich") i Boga, zaprzedanie się Diabłu i prowadzenie dzia­łalności skierowanej przeciw ludziom. Tak czynić miały czarownice.

• Rozpoczynanie każdej pracy, czynności, czy zmiany stanu w imię boże łączyło nierozerwalnie chęć pozyskania opieki i przychyl­ności Boga oraz zapewnienie skuteczności podjętego dzia­łania. Ale było również aktem ochronnym.

• Przejawy - Wielofunkcyjność: pierwszy zasiew, którego rozpoczęcie uzależnione było od fazy księżyca (najpomyślniejsza pełnia), okresu w roku (nie siano w „suche" i „krzyżowe dni"), od dnia tygodnia (najkorzystniejsze były dni Matki Boskiej — śro­da i sobota). Siewca odziany w czystą koszulę, żeby pole było czyste od chwastów, zdejmował czapkę, żeg­nał się, a następnie rzucał trzykrotnie ziarno przed siebie, mówiąc: „Rzucam przodzi dla Ciebie, Boże, ptakom niebieskim, robactwu podziemnemu i sobie. Boże, zaródź"

• Przejawy -Wielofunkcyjność 2: Niedziele i święta kościelne były dniami odpoczynku ustanowionymi przez Boga i poświęconymi jemu oraz świętym patronom. Zakaz wykonywania codziennych robót (z wyjątkiem niezbędnych przy oporządzeniu dobytku i przygotowa­niu posiłków) wzmacniany był licznymi opowieściami o nieszczęściach, jakie spotkały ludzi, którzy zakaz zła­mali.

• post przybiera formę ofiary, w zamian za którą oczekiwano interwencji świę­tych. Ofiarą było wyrzeczenie się określonych dóbr, stąd kurpiowska nazwa wyrzeczysko dla ścisłego postu w dniu św. Rocha, patrona zwierząt hodowlanych.

• Funkcje religii:

• Integracyjna. Uczestnictwo we wspólnych obrzędach, realiza­cja przyjętych przez całą społeczność praktyk, przestrze­ganie ogólnie akceptowanych norm religijnych stano­wiły kryterium przynależności do danej grupy społecznej, a jednocześnie tworzyły więź wzmacniającą solidarność i jedność wspólnoty.

• rekreacyjno-ludyczna, estetycz­na i psychologiczno-emocyjna. Jarmarczne odpusty gromadne modlitwy i śpiewy, sztuka sakralna. Szczególną rolę psychologiczną (oprócz społeczno-kulturowej) spełniały jednak przede wszystkim pielgrzymki do miejsc świętych.

• Jednostka posiadała wobec grupy szereg obowiąz­ków, w zamian za wypełnianie których oczekiwać mogła odwzajemnienia, choćby w formie prestiżu. Wśród tych obowiązków mieściło się aktywne uczestnictwo w życiu religijnym, będące — w efekcie przypisania tym for­mom działań społecznych określonego znaczenia — swe­go rodzaju sprawdzianem lojalności wobec norm i wartości obowiązujących w społeczności lokalnej.