Systemy Polityczne Europy Zachodniej – Zachowania Wyborcze

- Zachowania wyborcze są jednym z obszarów badawczych w politologii, wyjaśniającym relacje zachodzące pomiędzy elektoratem a partiami poli­tycznymi, wyrażone w akcie głosowania
- Wyróżniamy dwa typy elektoratów:
1) Elektorat ustrukturyzowany - taki, którego decyzje wyborcze są efektem trwałej identyfikacji partyjej, wynikającej ze struktury podziałów socjopolitycznych. Innymi słowy — rezultat wyborczy jest odzwierciedleniem czynników społecznych i politycznych wpływających na sposób głosowania. Taki typ głosu ma miano „głosu przynależności" i wynika z faktu pojawienia się silnych powiązań między partią a określoną grupą społeczną.
2) Elektorat nieustrukturyzowany - oddając swój głos, reaguje na konkretne kwestie polityczne, istotne w danym momencie, a zatem mające charakter przejściowy. Wyborcy przejawiają słabe przywiązanie do partii często zmieniając (w kolejnych elekcjach) swoje preferencje partyjne. Ten typ elektoratu charakteryzuje się także brakiem powiązań między przynależnością społeczną/klasową a sposobem głosowania.
- Zachowania wyborcze możemy badać na poziomie:
1) indywidualnym, żeby uzyskać wiedzę o motywach, jakimi kierował się pojedynczy wyborca w akcie głosowania;
2) zagregowanym, aby zbadać więzi społeczne powstające na poziomic wyborczym.

1. Zachowania wyborcze na poziomie zagregowanym
- W zachowaniach wyborczych na poziomie zagregowanym może występować element stałości (ciągłości) lub zmiany. O tym, który z nich występuje, w konkretnym, narodowym systemie partyjnym decydują zachowania wyborców w ciągu kilku (lub kilkunastu) elekcji. Naturalnie, możliwe są zmiany zachodzące w dwóch kolejnych elekcjach (tzw. zmiany krytyczne), ale te jednak występują sporadycznie.
- Na zachowania wyborcze wpływają podziały socjopolityczne (zanikanie starych lub pojawienie się nowych) oraz zdolność partii politycznych do szybkiego reagowania. Jeśli partia polityczna potrafi szybko odpowiedzieć na nową kwestię poprzez np. zmianę czy modyfikację swojego programu, może liczyć na zachowanie dotychczasowego elektoratu. Jeśli jednak nie szuka sposobu rozstrzygnięcia danej kwestii, która znajdzie uznanie wśród głosujących, wówczas może utracić dotychczasową bazę wyborczą, która przeniesie swoje głosy na inne ugrupowanie.
- (do lat ’70) wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego było ostatnim zjawiskiem politycznym, które doprowadziło do mobilizacji na tak wielką skalę nowych wyborców. Od tego okresu datuje się ukształtowanie stabilnych lojalności wyborczych - „zagospodarowanie” elektoratu przez partie
- Już jednak w latach siedemdziesiątych pojawiły się symptomy świadczące o stopniowym „odmrożeniu" systemów partyjnych, czyli widocznych zmianach w polityce partii. Belgia – podziały etniczne (podział 3 wielkich partii na Walońskie i Flamandzkie), Norwegia – konflikt centrum-peryferie po referendum nt wstapienia do EWG (1972r), Dania – zwiększenie partii w parlamencie z 5 do 10 (1973r).
- poparcie zmienia się między partiami, elektorat poszczególnych „rodzin partii” wydaje się być stabilny, tak samo z podziałami socjopolitycznymi – stare mogą zanikać na jakiś czas, ale wracają.

2. Typologia zachowań wyborczych na poziomie zagregowanym
Ogólnie wyróżnia się trzy typy dominujących zachowań wyborczych:
- stabilną lojalność partyjną (wyborczą),
- zmianę lojalności wyborczej (przeniesienie, preferencji wyborczej),
- zanik lojalności partyjnej.

2.1 Stabilne zachowania wyborcze
Stabilne zachowania wyborcze oznaczają, iż wyborca regularnie głosuje na tę samą partię, przez co potwierdza silne przywiązanie do danego ugrupowania. Powstającą w ten sposob lojalność wyborczą można wyjaśnić stosując dwa paradygmaty:
1) Paradygmat społeczno-kulturalny oparty jest na założeniu, iż głównym motywem głosowania jest poczucie przynależności do określonej grupy społecznej, czyli że wyborca identyfikuje się z konkretną grupą. W badaniach wyborczych zatem elektorat nie był traktowany jako jednostki, lecz jako wspólnota interesów wynikająca z położenia społecznego i akceptacji tych samych wartości. Częstszy w Europie.
2) Paradygmat identyfikacji partyjnej oznacza z kolei, iż sposób głosowania zależy od lojalności wobec konkretnej partii politycznej, a nie od przynależności do konkretnej grupy społecznej, stąd dość często jest on określany mianem identyfikacji psychologicznej. Paradygmat ten ma z kolei rodowód amerykański
- B. Robinson proponuje potraktowanie stosunku wyborcy do partii (a szerzej polityki wyborczej) jako względnie spójnego układu postaw i zachowań będąch odzwierciedleniem w równej mierze:
(a) jego społecznej (grupowej) pozycji
(b) doświadczenia gromadzonego przez lata, a wzbogaconego możliwością dokonania bardziej dojrzałej i subiektywnej oceny polityki, co może być wynikiem np. wzrostu poziomu wykształcenia przeciętnego wyborcy, (c) przywiązania do pewnych wartości, które bezpośrednio kojarzą się z polityką konkretnej partii i jej hasłami wyborczymi

2.2 Zmiana lojalności wyborczej (przeniesienie preferencji wyborczych)
- Na początku lat siedemdziesiątych w Europie Zachodniej nastąpiła zmiana zachowań wyborczych. Oznacza to, iż wyborcy przestali głosować na partie, z którymi identyfikowali się przez dłuższy czas (np. jedna, dwie dekady wcześniej), i zaczęli przenosić swoje preferencje wyborcze na inne ugrupowania polityczne. Następują one jednak głównie w ramach poszczególnych rodzin.
- Definicja przeniesienia preferencji wyborczych opiera się na dwóch czynnikach:

1) zmianie źródeł poparcia dla partii politycznej,
2) zmianie w dystrybucji głosów wyborczych.

- Zmiany lojalności wyborczej:
1) Krytyczne
2) Stopniowe (sektoralne lub środowiskowe)
- Zmiany krytyczne występują raczej rzadko. Przykładem są choćby wspomniane już wybory w Danii w 1973 roku, w których wyniku 10 parlii uzyskało reprezentację w parlamencie (Folketing). Do 1973 roku przeciętnie było reprezentowanych 6 partii. W kolejnych 8 elekcjach liczba partii reprezentowanych wahała się między 8 a 11.
- W Europie znacznie częściej są spotykane (i stanowią raczej zasadę) stopniowe zmiany lojalności wyborczych, w ramach których wyróżniamy dwa odmienne układy: sektoralny i środowiskowy. W Niemczech i Stanach Zjednoczonych wystąpiły zmiany o charakterze strukturalnym, związane z przekształceniem poparcia jednej lub kilku partii. W latach siedemdziesiątych SPD w RFN zdobyła poparcie znacznej części tzw. klasy średniej, przy jednoczesnym zachowaniu silnych wpływów wśród klasy robotniczej. Efektem zmian sektoralnych było więc wzmocnienie pozycji wyborczej SPD. Po 1982 roku duża część nowej klasy średniej przeniosła swoje poparcie na rzecz CDU, co przy jednoczesnej erozji lojalności klasy robotniczej wobec SPD przyczyniło się do kolejnych porażek wyborczych socjaldemokracji. W Stanach Zjednoczonych konkretna kwestia polityczna — zagwarantowanie praw obywatelskich „czarnej mniejszości" — stała się powodem zmian o charakterze sektoralnym. Co ciekawe, zmiany te zostały poprzedzone wstępną reorientacją elit politycznych wobec tego problemu. Zwolennicy wprowadzenia praw obywatelskich dla czarnej ludności przerzucili swoje poparcie na Partię Demokratów, a konserwatywni przeciwnicy reformy na Partię Republikańską.
- Zmiany środowiskowe – We Włoszech po 1945 r. sektor farmerski znacznie się pomniejszył, natomiast powiększyły się grupy wielkoprzemysłowe oraz tzw. sektor usługowy. Spowodowało to zredukowanie elektoratu tradycyjnie zorientowanego konserwatywnie. Tym samym osłabło poparcie dla partii konserwatywnych (szczególnie dla chrześcijańskiej demokracji — DC).

- Środowiskowa zmiana orientacji wyborczej jest zatem produktem przeobrażeń w strukturze społecznej i nie podlega kontroli elit. Może co najwyżej spowodować ich reakcję. Sektoralne zmiany lojalności wyborczej są natomiast często rezultatem wcześniejszych zmian na poziomie elit, a nierzadko konsekwencją modyfikacji dokonanych przez same partie, a nastawionych na poszerzenie bazy poparcia np. poprzez:

-wzmocnienie platformy wyborczej o dodatkowe propozycje programowe,

-zrewidowanie stanowiska wobec pewnych zagadnień, kiedyś nawet fundamentalnych dla partii

- Dość często teza o zmianie zachowań wyborczych (przeniesieniu preferencji wyborczych) opiera się na przytaczaniu w literaturze przedmiotu kilku typów argumentów. Chodzi mianowicie o:

• osłabienie klasowego modelu głosowania wyborczego (także religijnego) (indeks Alforda),

• przesunięcie poparcia wyborczego udzielanego partiom pomiędzy kolejnymi wyborami (volatility),

• frakcjonalizację systemu partyjnego,

• frekwencję.

Posługując się trzema wymienionymi indeksami, można stwierdzić iż rzeczywiście mamy do czynienia ze zjawiskiem zmiany poparcia i co więcej, określić jego poziom i ewentualne konsekwencje.

2.2.1 Klasowy model głosowania (indeks Alforda)

Indeks Alforda to sposób mierzenia klasowej orientacji wyborców. Pozwala nam ocenić (zmierzyć) zależność występującą między przynależnością do określonej klasy społecznej sposobem głosowania. Zostaje skalkulowany przez porównanie procentu głosów klasy robotniczej oraz klasy średniej oddanych na partie lewicowe. Upraszczając więc, jest to różnica pomiędzy procentem głosów „lewicowych" wśród klasy robotniczej a procentem głosów „lewicowych" wśród klasy średniej.

Prawdopodobnie spadek klasowych motywacji głosowania należy traktować jako jeden z aspektów transformacji politycznego układu rywalizacji. Może to oznaczać, iż obecnie konflikt polityczny ma nie tylko wymiar rywalizacji klasowej (opartej na kwestiach ekonomicznych). Pojawia się również konflikt wartości tradycyjnych oraz nowych, z kręgu tzw. Nowej Polityki. Robotnicy nadal popierają partie lewicowe, ale ich przywiązanie nie jest tak silne jak w latach ’50 i ’60. Dodatkowo, kurczenie się klasy robotniczej i powstanie nowej klasy średniej, aktywnej w sektorze usług, powoduje, że tradycyjna baza klasowego podziału socjopolitycznego podlega erozji.

Ogólnie, zmiany w strukturze społeczeństw mogą wywoływać okres konsekwencje w sferze zachowań wyborczych.

Po pierwsze, gros zatrudnionych dziś obywateli to tzw. „białe" lub „niebieskie kołnierzyki" (white-collar, blue-collar workers), których pracodawcy to agendy państwowe lub prywatne przedsiębiorstwa i spółki. W 1980 i stanowili oni 4/5 całej populacji aktywnych zawodowo (gdy w 1950 r było to 2/3) Oznacza to, iż coraz mniejsza część populacji jest zaangażowana w prowadzenie własnego biznesu (tzw. self-employed).

Po drugie, obserwujemy proces urbanizacji. W 1980 roku we wszystkich krajach Europy Zachodniej, z wyjątkiem Irlandii, ponad 25% społeczeństw żyło w dużych aglomeracjach miejskich.

Po trzecie, zacierają się granice między tradycyjnymi klasami. Społe­czeństwo osiągnęło wysoki poziom wykształcenia, poprawił się standard życia obywateli i w efekcie musiał się zmienić styl życia poszczególnych grup społecznych (przede wszystkim zjawisko upodabniania się stylu życia preferowanego przez poszczególne części społeczeństwa)

Po czwarte, następuje zmiana systemu wartości akceptowanych przez obywateli, co musi wpływać na kształtowanie decyzji wyborczych. Jeżeli nawet wpływ nowych wartości na sposób zachowań wyborczych obywateli można zauważyć na poziomie decyzji indywidualnych, to jednak nie zawsze jest on zauważalny na poziomie zmian generalnych (np. w procesie przesunięcia siły wyborczej poszczególnych partii).

Po piąte, kurczy się tradycyjna klasa robotników wielkoprzemysłowych. W Wielkiej Brytanii w 1983 roku stanowiła ona około 34% aktywnych zawodowo (gdy w 1964 r. około 47%). W Austrii, Danii, Niemczech, Holandii, Norwegii, Szwecji i Szwajcarii w 1980 roku klasa ta stanowiła przeciętnie 48% populacji aktywnej zawodowo (gdy w 1950 r. około 70%). Spadek ten jest szczególnie widoczny w Danii (z 70 do 42%) oraz Holandii (z 69 do 41%).

2.2.2 Przesunięcie poparcia wyborczego udzielanego partiom między kolejnymi wyborami
M. Pedersen określa ten indeks jako ”zmianę netto w ramach wyborczego systemu partyjnego, będącą efektem indywidualnego transferu głosów"

Przesunięcie poparcia wyborczego w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych można traktować jako objaw osłabienia kontroli partii nad konkretnymi grupami społecznymi. Przeciętny poziom przesunięcia poparcia wyborczego w latach 1980-1983 wynosił 9,3%, czyli był prawie o połowę większy niż w latach sześćdziesiątych. Może to oznaczać, iż orientacje elektoratu uległy dużym zmianom.

Przyjmując punkt widzenia P. Maira, problem ten można rozpatrywać w odmienny sposób. W pierwszej połowie lat osiemdziesiątych ogólna stabil­ność elektoratu osiągnęła poziom 92% (skoro przesunięcie poparcia wybor­czego wynosiło 8%). Oznacza to, że tylko 1 na 10 wyborców zmienił lojalność partyjną. Wyborcy są skłonni zmieniać swe preferencje partyjne, ale bardzo często jedynie w ramach bloku/rodziny partii. Tak więc, wyborcy identyfikując się z określonym blokiem partii, nie muszą odczuwać specjalnych związków z konkretną partią tego bloku.

2.2.3 Frekwencja
Obrazuje ona zasięg partycypacji politycznej obywateli;. Prowokuje również do zadania pytania, dlaczego, mimo wzrostu poziom, wykształcenia oraz szerokiego dostępu do informacji, część wyborców nie bierze udziału w głosowaniu. Jak dotąd, nie uzyskano przekonu jących wyjaśnień tego fenomenu.

Jak się podkreśla w literaturze, spadek frekwencji wyborczej może być tłumaczony obniżeniem poziomu zaufania do instytucji politycznych, zwłaszcza do partii. By jednak uzyskać pełniejszy obraz, wielu autorów uwzględnia jakościowy aspekt głosowania (np. motywacje wyborcze).

2.3 Zanik lojalności partyjnej
Proces zaniku lojalności partyjnej charakteryzuje się tym, iż słabnie tradycyjne powiązanie między grupą społeczną a konkretną partią, która była jej polityczną reprezentacją. Omawiany powyżej model zmian zachowań wyborczych (realignment) sugeruje, iż niestabilność i płynność zachowań wyborczych w ramach systemu partyjnego są fenomenem przejściowym. Pojawiają w okresie przechodzenia z jednego stabilnego okresu wyborczego do drugiego. Model zaniku lojalności partyjnej odwołuje się natomiast do zmian bardziej fundamentalnych i trwałych, szczególnie jeśli chodzi o ich konsekwencje. Przewiduje on osłabienie roli partii politycznych i w rezultacie zastąpienie ich przez inne instytucje, bardziej efektywne w tworzeniu powiązań między obywatelem a władzą. Początkowo proces ten był traktowany jako wstępna faza zmiany lojalności wyborczej. Wyborcy tracili zaufanie do konkretnej partii i dawali temu wyraz w akcie głosowania. Rezultatem było pojawienie się nowej lojalności partyjnej. W latach siedemdziesiątych proces ten zaczęto jednak traktować jako odrębny fenomen, związany z kryzysem partii, i uznano go za trwałą cechę zachowań wyborczych.

Wciąż jednak pojawiają się uzasadnione wątpliwości, czy zanik lojalności partyjnej można traktować jako odrębną kategorię w procesie badania zachowań wyborczych. Może w odniesieniu do Stanów Zjednoczonych ma ona pewne uzasadnienie, jednak sytuacja komplikuje się, gdy przedmiotem zainteresowania stają się systemy partyjne Europy Zachodniej. Czy rzeczywiście w Europie Zachodniej mamy do czynienia z fenomenem kryzysu partii? Może się przecież okazać, iż spadek lojalności wobec pewnej partii jest tylko zjawiskiem przejściowym. Tym bardziej, iż fakt powstania partii nowego typu oferuje niezadowolonej części elektoratu nowy punkt „partyjnego" odniesienia. Nawet teza o kryzysie „ustabilizowanych" partii politycznych (trudna do udowodnienia) wcale nie musi oznaczać kryzysu partii jako formy organizowania aktywności elektoratu.

3. Teorie zmian społecznych
W Europie powojennej zaproponowano kilka teorii wyjaśniających procesy zmian zachowań wyborczych na poziomie zagregowanym w społeczeństwach postindustrialnych:

A)Teoria wygasania konfliktu klasowego (zacierania różnic klasowych). Bogacenie się społeczeństwa powoduje upodabnianie się dochodów różnych grup społecznych (tzw. nowej klasy średniej i klasy robotniczej) oraz ich stylu życia, co w efekcie powoduje zmianę stylu politycznego. Klasa robotnicza w wyniku bogacenia się przyjmuje wartości stylu życia klasy średniej. Następuje umiarkowanie konfliktu politycznego w społeczeństwie. Na poparcie tezy o wygasaniu konfliktu klasowego przytacza
m.in. argument o osłabieniu klasowego wzoru zachowań wyborczych. Oznacza to, że przynależność klasowa nie jest dzisiaj główną determinantą decyzji wyborczych.

B)Teoria mobilności społecznej. Próbuje wytłumaczyć załamanie klasowych wzorów głosowania bardziej jako wynik wzrostu społecznej i zawodowej mobilności, a mniej jako efekt bogacenia się społeczeństwa. Jako argumenty przytacza się np.: kurczenie się sektora farmerskiego (rolnego) oraz wzrost sektora usługowego i publicznego.

C) Teoria masowego społeczeństwa. Kładzie nacisk na zjawisko atomizacji i rozdrobnienia społeczeństwa, towarzyszące procesom rozwoju postindustrialnego. Zmiany społeczno-ekonomiczne osłabiły tradycyjne grupowe powiązania instytucjonalne w ramach społeczeństwa. Dynamiczny wzrost nowej klasy średniej spowodował, iż nie integruje się ona ani w ramach struktur burżuazyjnych, ani instytucjonalnych. Ekspansja środków masowego przekazu stworzyła nowe źródła informacji politycznej. Ten typ zmian jest również powiązany osłabieniem tradycyjnych, instytucjonalnych form lojalności. Tak np. Kościół i związki zawodowe były czynnikami mobilizującymi poparcie odpowiednio dla prawicy (kościół) i lewicy (związki zawodowe). Nowi wyborcy stają się bardziej niezależni, podatni na różnorodne apele polityczne. To wszystko nastąpiło kosztem osłabienia grupowych powiązań społecznych, które do tej pory stabilizowały społeczeństwo.
D)Teoria mobilizacji kognitywnej. Wyjaśnia jakościowe zmiany w ramach społeczeństwa masowego. Poziom edukacji wzrasta i pojawia się wiele nowych źródeł informacji, co może się przyczyniać do zmiany zachowań politycznych pewnej części populacji. Dobrze poinformowany wyborca nie musi być zależny od powiązań społecznych czy identyfikacji partyjnej przy podejmowaniu decyzji. Może głosować opierając się na znajomości kwestii politycznych czy ocenie kandydata. Lepiej poinformowani i wykształceni obywatele mogą inicjować własne rozwiązania, jako bezpośrednie wyzwanie dla elit politycznych.

E)Teoria starzenia się systemu partyjnego. Tradycyjna baza poparcia dla systemów partyjnych w krajach Europy Zachodniej ustabilizowała się w latach trzydziestych XX wieku. Z upływem czasu systemy partyjne zaczęły się jednak „starzeć". Nowe generacje wyborców w coraz mniejszym stopniu były zainte­resowane w tradycyjnym apelu partyjnym, który niegdyś decydował o kształ­towaniu bazy poparcia partyjnego. Niektórzy autorzy łączą to ze zjawiskiem „starzenia się" partii, tzn. istnienia cyklów rozwoju systemu partyjnego. W takiej sytuacji ożywienie systemu partyjnego czy zjawisko zmiany lojalności wyborczych jest sposobem dostoso­wania partii do nowych realiów politycznych. Zwolennicy tej teorii nie mówią o rewolucyjnych zmianach w demokratycznej polityce, ale raczej o czymś na podobieństwo procesu biologicznego, zmuszającego partię do adaptowania się do nowego środowiska politycznego, co jest warunkiem koniecznym jej prze­trwania.

F)Zmiana systemu wartości. Zwolennicy tej teorii zwracają uwagę na oczywisty fakt zmiany systemu wartości generacji powojennych, które mają inne zainteresowania, zwracając się w kierunku wartości tzw. postmaterialnycli Można to traktować jako efekt rosnącego dobrobytu ekonomicznego i osobistej bezpieczeństwa obywatela. Zasadnicze potrzeby ekonomiczne zostały zaspo­kojone, stąd nastąpiło zwrócenie uwagi na nowe kwestie polityczne. W konse­kwencji, zachowania wyborcze nowej generacji mogą być inne niż zachowania starszych pokoleń dążących do zabezpieczenia ekonomicznego.

4. Zachowania wyborcze na poziomie indywidualnym
Ogólnie panuje dość powszechne przekonanie, iż mamy obecnie do czynie­nia z bardzo samodzielnym i przygotowanym politycznie elektoratem. Charak­teryzuje go wysoki poziom wykształcenia i ma on bardzo szeroki dostęp do różnych, alternatywnych źródeł informacji. Powoduje to, iż wyborca jest bardziej skłonny do indywidualnej oceny gromadzonych informacji niż kierowania się przesłankami wynikającymi z przynależności do określonej grupy społecznej. Trzy rodzaje głosów wyborczych (głos opinii, głos przynależności oraz głos wymiany), które przedstawiamy poniżej:

A. Głos opinii (Vote of Opinion). Do tej pory koncentrowaliśmy się na uwarunkowaniach zbiorowych zachowań wyborczych. Nauka o polityce podej­muje również problem zachowań indywidualnych, badając zespół przyczyn wpływających na podjęcie decyzji przez jednostkę. „Głos opinii" jest preferowany przez wybor­ów wywodzących się z nowej klasy średniej i częściowo z pewnych grup wielkoprzemysłowej klasy robotniczej. Pojawienie się tego typu głosu jest związane z powstaniem struktur komunikacyjnych i organizacyjnych, które łączą wyborcę z wybieranym. Istotną rolę w tym układzie spełniają dwa czynniki, mass media, które, będąc kanałem informacji politycznej, określają zakres danych umożliwiających podjęcie ostatecznej decyzji. Drugim czyn­iłem jest wzrost poziomu edukacji, który powoduje, iż wyborca posiada wiele wiadomości pozwalających dokonać właściwego, jego zdaniem, wyboru. Dzięki tym czynnikom następuje ukształtowanie orientacji stanowiącej bazę głosu, konsekwencjami takiego sposobu formowania ocen wyborczych są:

1. wysoki stopień niepewności co do wyniku wyborów — ten typ głosu czyni rywalizację wyborczą bardzo szeroką i otwartą,

2. duża podatność partii na zmiany w opinii publicznej,

c) niestabilność i zmienność zachowań wyborczych, co znacznie uzależnia ten typ głosu od różnego rodzaju konsultacji (np. regionalnych, narodowych)
Symptomem dominacji „głosu opinii" jest rosnące znaczenie pewnych kwestii politycznych dla decyzji indywidualnego wyborcy. Wyborca dokonuje oceny zysków i strat związanych z adaptacją określonej linii postępowania i, jeśli ten bilans jest pozytywny, podejmuje ostateczną decyzję.

Wyborca upraszcza polityczny kompleks problemów, orientując się na te kwestie, które są dla niego najistotniejsze. Najczęściej sprowadza się to do użycia argumentów „za" i „przeciw" wobec konkretnej partii i w kon­sekwencji głosowania na tę, która posiada najwięcej ocen pozytywnych.

J. Budge i D. Farlie opierając się na wynikach badań wyborczych w 23 demokracjach (w tym 15 europejskich), zauważyli, iż w wyborach dominowały zwłaszcza cztery grupy kwestii programowych. Spośród 140 analizowanych europejskich elekcji w 120 istotną rolę, odegrała ocena dotychczasowa polityka rządu, w 60 — ocena konkretnego kandydata, w 54 — problem redystrybucji dochodu narodowego, a w 50 — kwestia polityki międzynarodowej.

I. Hofrichter z kolei, analizując wyniki badań socjologicznych przeprowadzonych w latach 1986-1989, zauważa, iż w 12 krajach Europy Zachodniej dwie grupy kwestii politycznych respondenci ocenili jako bardzo ważne: związane z problemem ochrony środowiska oraz ekonomiczne, takie jak bczrobocie, stabilne ceny, bezpieczeństwo socjalne. W drugiej połowie 1989 roku problem bezrobocia wysunął się zdecydowanie na plan pierwszy. Przeciętnie 95,3% respondentów uznało właśnie tę kwestię za najistotniejszą, a około 94% to samo powiedziało o problematyce ochrony środowiska.
Powracając jednak do badań, które przeprowadzili J. Budge i D. Farlie, to ujęli oni konkretne kwestie polityczne (issues), podnoszone w wyborach powszechnych, w 14 grupach tematycznych. Najczęściej pojawiającymi się problemami politycznymi poddawanymi ocenie wyborców były:

a) wymierne osiągnięcia partii sprawującej władzę państwową — sterowanie stemem politycznym, ekonomicznym, efektywność rządzenia, stabilność ekoimiczna, przezwyciężenie korupcji itp.

b) osobiste cechy kandydatów — odgrywały istotną rolę w ponad połowie
lalizowanych elekcji.
c) stosunki międzynarodowe — to kolejna kwestia polityczna, istotna przy
podejmowaniu decyzji wyborczej. Tak np. w Wielkiej Brytanii była widoczna w 6 na 10 elekcji, a w RFN w 5 na 7;

d) socjoekonomiczna redystrybucja dochodu, powiązana przede wszystkim z modelem polityki państwa dobrobytu (np. w państwach skandynawskich czy Austrii).

Reszta, czyli pozostałe 10 grup kwestii politycznych, występowała w około 8-20% badanych elekcji. W ujęciu, które prezentują Budge i Farlie, pewne kwestie polityczne podniesione przez partie mogą zwiększyć liczbę głosów, jakie otrzymają w następnych wyborach. Koresponduje to bezpośrednio z typem „głosu opinii", w którym wyborca głosuje na partię, która w jego przekonaniu i najlepiej odzwierciedla jego poglądy i temperament polityczny.

B. Głos przynależności (Vote of Belonging). O ile „głos opinii" wyjaśnia proces zmian, o tyle „głos przynależności" kładzie akcent na proces ciągłości, czyli silne osadzenie zachowania wyborczego w realiach struktury społecznej. Oddanie takiego głosu jest potwierdzeniem subiektywnej identyfikacji wyborcy z siłą polityczną, postrzeganą jako ta, która ma organiczny związek z grupą społeczną, do której należy wyborca. „Głos przynależności" jest sumą społecznej i partyjnej identyfikacji wyborcy. Wiąże się on z istniejącym podziałem społeczno-politycznym. Wyrażenie tego rodzaju głosu, w ujęciu modelowym, łączy się z wykluczeniem jakiejkolwiek oceny programu partii. „Głos przynależności” związany z partyjną orientacją wyborcy, natomiast w bardzo wąskim zakr uwzględnia:

• zmiany w środowisku politycznym (wydarzenia na arenie politycznej).

• wyniki ewentualnych konsultacji wyborczych.

Tworzył on stabilną bazę poparcia wyborczego w fazie istnienia trady­cyjnych podziałów społecznych i „zamrożenia" systemów partyjnych

C. Głos wymiany (Vote of Exchange). Nie jest on prostym wyrazem opinii o programie politycznym czy też potwierdzeniem przynależności grupowej. Zakłada istnienie związku między wyborcą a wybieranym. W tym wypadku jednak przedmiotem wyboru jest zawsze konkretna jednostka, gdyż tylko taki aktor może bezpośrednio zareagować na oczekiwania wyborcy i zaoferować mu wymierne, indywidualne korzyści. „Głos wymiany" jest czymś w rodzju przetargu nastawionego na zaspokojenie określonych potrzeb albo wzmocnienie pewnych interesów wyborcy. W przypadku tego typu głosu (w przeciwieństwie do „głosu opinii") powiązanie między decyzją wyborczą a zaspokojeniem interesu jest natychmiastowe i spersonalizowane. Istnieje więc bezpośredni, osobisty kontakt między wyborcą a wybieranym. Oczekuje się od kandydata, iż dostarczy korzyści samemu wyborcy albo grupie, w ramach której funkcjo­nuje. Często podkreśla się, iż „głos wymiany" jest charakterystyczny dla tej części społeczeństwa, która znajduje się poza systemem politycznym albo na jcgo peryferiach. Ten typ powiązania wyklucza zajęcie przez wyborcę stanowiska bardziej programowego jak w przypadku „głosu opinii". Jeżeli ten rodzaj głosu nie może znaleźć bezpośredniego wyrazu w stosunkach (korelacji) między dwiema zainteresowanymi stronami, wówczas, z reguły, przekształca się „głos protestu". Nieatrakcyjność „wymiany" może przyjmować również formę absencji w akcie głosowania. W sytuacji włoskiej „głos wymiany" kojarzy się miejską i wiejską małą burżuazją, czyli starą klasą średnią. Z reguły głos taki charakteryzuje się brakiem ciągłości. Najczęściej jest związany z sytuacją ekonomiczną regionu (kraju), która determinuje liczbę i rodzaj indywidualnych zadań oraz możliwość ich zaspokojenia, czyli determinuje zakres tego.