Historyczne i kulturowe determinanty kształtowania demokracji na Bałkanach

• Wpływ dziedzictwa osmańskiego na półwyspie

• Skutki działania imperium osmańskiego miały wymiar historyczny, wkraczający poza upadek imperium w 1923r.

• Najazd osmański zniszczył na Bałkanach państwa; pozostała cerkiew i samorząd wiejski (duchowieństwo prawosławne jako jedyna warstwa odróżniająca się od masy chłopstwa

• Osmański podział administracyjny nie odzwierciedlał podziałów etnicznych → zbudowan imperialny, beznarodowy system społeczny tworząc millety:

  • Chrześcijański (prawosławny)

  • Żydowski

  • Ormiański

  • Muzułmański

  • Arabski

• Pojęcie „raya” = chrześcijańscy poddani sultana na Bałkanach

• Ludność bałkańska ograniczyła oczekiwania do prostej egzystencji → dominacja instynktu przetrwania → wzmagał postawę pasywności

• Wpływ Turcji na narody bałkańskie ogromny → Turcja się nie modernizowała – wiara, że rzeczywistość jest doskonała → odzwierciedlenie na Bałkanach – pewność, iż czas nic nie zmienia, ani los jednostki – stan obiektywny, trwały i taki pozostanie → narody bałkańskie przyswoiły sobie formulę „długiego trwania” stan bez zmiany jako zgoła doskonały, właściwy, im służący → zrodziła się specyficzna postawa = strach przed zmianami

• Pojawienie się pierwszych idei modernizacyjnych z przybyciem z zagranicy pierwszych elit serbskich, ale nie zmiany w nastawieniu społecznym → po utworzeniu państw bałkanskich zbudowało mur między wąską elitą i resztą chłopstwa

• Za fundamentalną wartość uznały konserwatywny, patriarchalno-kolektywistyczny egalitaryzm

• Dla serbską władze (1903-1914) była równość społeczna synonymem demokracji

  • Demokracja utożsamiana z społeczeństwem bezklasowym

  • Władzy tureckie gwarantowały prawa milletom a nie jednostkom → budowa bałkanskich państw koncentrowała się bardziej na wspólnocie narodowej niż na obywatelskości i prawach jednostki

    • Trzeba przyznać wolność jednostkom, ale do tego stopnia, który nie naruszy interesu zbiorowości

• Społeczna równość uzyskała masowe poparcie – stała się aktem wiary, połączonym ze strachem przed zmianami „przymusowy kolektywizm”

• Bułgaria po przyjęciu konstytucji 1879r. stała się najbardziej demokratycznym państwem w Europie → ale podważana przez reżim pełnomocników

• Nostalgiczne myślenie o przeszłości → przeszłość często przedstawiana jako ideał

• Kluczowa przeszkoda w budowaniu demokracji → skład społeczny narodów bałkańskich

  • Serbia, Bułgaria – kraje całkowicie chłopskie → ludność chłopska żyła w zamkniętych tradycyjnych społecznościach; ograniczenie do wsi (małe autarkiczne gospodarstwa; zacofana i ekstensywna gospodarka rolna;brak dróg) → słabość ponadgrupowych więzi społecznych

  • Brak wielkiej własności ziemskiej→ uniemożliwiało to kontakt z formami gospodarki rolnej → przywiązanie do prostych form gospodarowania → nie było podstaw do tworzenia klasy średniej ani do budowy otwartego społeczeństwa → niedorozwój społeczny; niezmienność stylu życia, bierność

• Miasta na Bałkanach miały osmański, państwowy charakter; większość zamieszkiwała ludność osmańska nie rodzinna (mniej niż 10% w miastach)

  • Masowy typ miast o mieszanym miejsko-wiejskim charakterze o liczbie mieszkańców 3-4 tys.

  • Proces urbanizacji bardzo powolny

  • Sofia – specyficzny twór; miasto urzędnicze, ale nie zatraciła swojego pół-wiejskiego charakteru

  • Mieszkańcy przenieśli do miast mentalność wiejskiego kolektywizmu → przeszkadzało w przekształcaniu miast w centra rozwoju wolnej myśli, idei i obywatelskości

• Słabość miast; powszechny analfabetyzm; spłaszona struktura społeczna; brak elit

• Grecja: uzyskanie niepodległości 1830r.

  • Nowa „obca” władza = bawarski monarcha, niemiecka administracja i wojsko

  • Państwo siłą obcą dla Greków

  • Grecy podkopywali fundamenty ustroju przedstawicielskiego holdując klientelizmowi

  • Patrzyli na politykę i demokrację jako nową rolę, którą trzeba uprawiać znanymi metodami (egoizmem grupowym)

  • Urzędy publiczne, szkoły, sądy obsadzane za poparcie i lojalność

  • Poparcie polityczne jako materialne zobowiązanie wybranego „patron-klient”

  • Polityczna rola wojskowych → ogromna presja na polityków (wzrosła liczba oficerów, wzmocniła się pozycja społeczna i zaplecze społeczne + spadła gotowość do podporządkować się rządom cywilnym) → skłonność do rebelii, zamachy stanu, dyktatury wojskowe

• Serbia: budowa państwowości była procesem powolnym

  • Pierwszy władca Obrenowić „mały sułtan” – model osmański; despotyczne, osobiste rządy

  • Jego syn Michał stworzył biurokratyczny despotyzm (skupił władzę w swoim ręku + zlikwidował niezależność urzędników

  • Modernizacja polityczna wyprzedzała modernizację społeczną i ekonomiczną → partie nie przypominały typowych organizacji politycznych

    • Od lat 80. XIX wieku: Partia Postępowa i Partia Liberalna – ugrupowania ekskluzywne; Narodowa Partia Radykalna – największa rola

  • Nie powstała ogólnokrajowa partia SHS

• Bułgaria: państwo od zawsze traktowano jako wroga

  • Po powstaniu 1878r. struktury państwowe były budowane przez rosyjskie władze wojskowe → państwo nadal pozostało obce

  • Postawa bierności i wrogości miała cechy trwałości → Bułgarzy to naród apolityczny – bieda, analfabetyzm, poddańcza i zaściankowa kultura polityczna

  • Hadżijski: trzy cechy bułgarskiej kultury politycznej:

    • Kolektywizm (chłopów)

    • Indywidualizm (rzemieślników)

    • Egoizm (obszarników i kapitalistów) → TRZY OKRESY MORALNEGO ROZWOJU KRAJU

  • Kluczowym elementem budowy demokracji: partie polityczne i wolna gra sił politycznych

    • System partyjny miał szczególne cechy → rodził się w okresie burzliwych zmian (wielość idei, poglądów, koncepcji

    • Słabość i fragmentaryzacja PP:

      • Połączenie Księstwa bułgarskiego z Rumelią Wschodnią → w obu częściach ukształtowały się osobne ugrupowania polityczne

      • Płaszczyzną identyfikacji stronnictw był stosunek do Rosji – polityka rusofilii albo rusofobii

      • Podziały socjopolityczne zdeformowane

      • Przewaga biernej masy chłopskiej → PP rzadko reprezentowały jakąś rzeczywistą siłę społeczną

    • Skoncentrowanie elit PP w zbiurokratyzowanej Sofii

    • Dzieliły się na coraz mniejsze części

    • Wyróżnikiem była osoba lidera, nie program → PERSONALIZACJA PARTII

• Przyjęcie konstytucji nie oznaczało zakończenia procesu kształtowania się demokratycznego systemu przedstawicielskiego