Jedną z najbardziej widocznych tendencji w rozwoju rynku prasowego, a zwłaszcza rynku dzienników jest koncentracja własności prasy. Jej początki sięgają końca XIX wieku, kiedy to powstały pierwsze duże wydawnictwa prasowe, stworzone przez takich potentatów jak J.G. Bennet, J. Pulitzer, czy W.R. Hearst.
| Koncentracja prasy polega na łączeniu przedsiębiorstw działających w sektorze mediów drukowanych lub przejmowaniu mniejszych wydawnictw przez silniejszych konkurentów w celu uzyskania dominującej pozycji na rynku prasowym |
|---|
Współcześnie procesy koncentracji w sferze mediów dokonują się w formie integracji poziomej (horyzontalnej), pionowej (wertykalnej) i diagonalnej (mieszanej). Pierwsza z nich, i jednocześnie najstarsza, oznacza łączenie się mediów tego samego rodzaju, np. wydawców gazet w grupy prasowe, a właścicieli radiostacji w sieci radiowe. Druga, zwana także wertykalną, polega na integracji mediów różnego rodzaju i prowadzi do powstania przedsiębiorstw multimedialnych. Ostatnia z wymienionych, i jednocześnie najnowsza forma koncentracji, oznacza zaangażowanie i inwestycje przedsiębiorstw sektora komunikacji masowej na wielu rynkach, nie tylko medialnych. Nasilające się po drugiej wojnie światowej procesy globalizacji doprowadziły do powstania ponadnarodowych koncernów multimedialnych. Jeden z najpotężniejszych – News Corporation stworzony został przez australijskiego potentata prasowego, Ruperta Murdocha. Na rynku rodzimym należy do niego ponad sto tytułów prasowych, w Stanach Zjednoczonych The New York Post, The Weekly Standard i tygodnik telewizyjny TV Guide, a także sieć telewizyjna FOX, wytwórnia filmowa 20th Century Fox oraz wydawnictwo Harper Collins . W Wielkiej Brytanii jest właścicielem prestiżowego dziennika The Times i sensacyjnego The Sun oraz gazet niedzielnych – The Sunday Times i News of the World. Ma także udziały w brytyjskiej stacji telewizji satelitarnej BSkyB i niemieckim kanale telewizji kablowej VOX, a w Ameryce Łacińskiej w brazylijskiej telewizji Globo i meksykańskiej Televiza. Do Murdocha należy też satelitarny kanał Star TV, nadający program z Hong Kongu. To tylko niektóre, najważniejsze przedsięwzięcia w jakie zaangażowany jest News Corporation. Imperium Murdocha ciągle się rozwija i rozbudowuje swoje inwestycje, ostatnio także w Polsce (reklama zewnętrzna i Telewizja Puls).
Pogłębiające się procesy koncentracji i nasilająca się konkurencja na rynku prasowym spowodowały, widoczny w wielu krajach, spadek liczby wydawanych gazet. Początkowo, wraz ze zmniejszającą się liczbą tytułów następował spadek nakładu innych, pozostających na rynku gazet, natomiast w następnym etapie koncentracji, przy spadku liczby tytułów na rynku, wzrastał nakład dzienników o dobrej kondycji finansowej. Tendencje te były widoczne m.in. we Francji, gdzie w latach 50. wydawano152 gazety regionalne i krajowe, a w połowie lat 90 już tylko 69 (obecnie 85), czy w Belgii, gdzie w analogicznym okresie nastąpił spadek liczby dzienników z 51 do 26 (obecnie 28). Wśród państw europejskich tylko w krajach skandynawskich i w Wielkiej Brytanii utrzymuje się stabilna sytuacja i wyrównana liczba gazet. Na rynku brytyjskim w latach 50. rejestrowano 113 tytułów dzienników, obecnie jest ich 104 i od dłuższego czasu ta liczba gazet jest stała.
W procesie koncentracji małe gazety i czasopisma przejmowane są przez duże grupy wydawnicze, co sprawia, że coraz większa liczba tytułów prasowych skupiona jest w ręku coraz mniejszej liczby wydawców. W Europie największym koncernem prasowym, działającym na wielu rynkach krajowych, jest niemiecki wydawca A. Springer. Dodatkowo, wraz z ekspansją prywatnych stacji radiowych i telewizyjnych prasa w coraz większym stopniu powiązana jest z innymi mediami. Przykładem może być brytyjski koncern News International (udziały w stacji telewizyjnej BskyB), czy niemiecki Bertelsmann (udziały w telewizji RTL).
W opinii wielu ekspertów i medioznawców koncentracja własności prasy niesie ze sobą zagrożenie dla pluralizmu mediów, niezależności edytorskiej redaktorów i dziennikarzy oraz prawa dostępu do informacji. Wysoki nakład i dobra kondycja finansowa dzienników wielkich koncernów oznaczają bowiem brak konkurencji pobudzającej dziennikarzy do działania. Z drugiej strony, istnienie dużych wydawnictw może oznaczać też ograniczenie dostępu czytelnika do informacji – kupując kilka gazet, może on otrzymać informacje pochodzące tylko z jednego źródła, od jednego wydawcy.1
Niektóre kraje europejskie wprowadziły regulacje prawne, które miały zapobiegać nadmiernej koncentracji prasy. W praktyce okazały się one jednak mało efektywne i nie przeszkodziły takim grupom medialnym jak Hersant i Dassault we Francji, czy News International w Wielkiej Brytanii znaleźć luki w prawie, które pozwoliły im na dalszą ekspansję. Co więcej, „ścisłe regulacje prawne w Niemczech przyspieszyły proces umiędzynarodowienia niemieckich koncernów prasowych, takich jak [...] Axel Springer, Gruner und Jahr, Bertelsmann, i tym samym umożliwiły im przezwyciężenie ograniczeń rozwojowych na rodzimym rynku. Podobne tendencje wystąpiły wśród innych grup prasowych, jak np. w przypadku norweskiego koncernu Orkla Media, który rozwinął inwestycje w Danii, Polsce i w innych krajach.”2
Rządy krajów europejskich starają się też ograniczać koncentrację własności poprzez system subsydiów, czyli wsparcie finansowe dla prasy. Realizowane jest ono w dwóch formach: pośredniej i bezpośredniej. Subsydia pośrednie polegają na przykład na zwolnieniu prasy z podatku VAT (np. Belgia, Dania, Finlandia, Wielka Brytania), lub zastosowaniu wobec gazet preferencyjnej stawki tego podatku (np. Francja – 2%, Grecja, Hiszpania, Włochy – 4%, Portugalia – 5%, Niemcy, Polska – 7%, Austria – 10%, Irlandia – 12,5%).3 Inną formą pomocy pośredniej są obniżone opłaty pocztowe i telefoniczne dla prasy. Subsydia bezpośrednie, w formie dotacji państwowych dla gazet, muszą być zbudowane na twardych regułach formalnych, by z jednej strony zapewnić właściwe ich wykorzystanie, kierować je do redakcji, które rzeczywiście ich potrzebują, z drugiej zaś , by uchronić tytuły korzystające z dotacji przed uzależnieniem się od władzy. Najbardziej rozwinięty system subsydiów bezpośrednich mają kraje skandynawskie (oprócz Danii), dzięki czemu zachowały dobrze rozwiniętą strukturę prasy lokalnej.
Narastająca konkurencja i koncentracja własności na rynku prasowym sprawiają, że coraz trudniej jest wprowadzić i utrzymać na rynku nową gazetę.
Do koncentracji przedsiębiorstw dochodzi wtedy, gdy:
dwa uprzednio niezależne przedsiębiorstwa łączą się na drodze fuzji;
gdy jedna bądź więcej osób, które kontrolują co najmniej 1 bądź więcej przedsiębiorstw, zakupiły (poprzez wykup akcji lub majątku), na drodze kontaktu, bezpośrednią albo pośrednią kontrolę nad całością lub częścią innego przedsiębiorstwa lub przedsiębiorstw.
Typy koncentracji:
monomedialna (dotyczy 1 medium);
międzymedialna;
międzysektorowa (łączenie mediów z przedsiębiorstwami z innych branż);
międzynarodowa.
Koncentracja sektorowa – powoduje zmniejszenie liczby podmiotów czynnych w danym sektorze.
Koncentracja pozioma – integracja różnych podmiotów w obrębie jednego medium.
Koncentracja pionowa – łączy w jednym przedsiębiorstwie czy grupie różne etapy produkcji, eksploatacji i dystrybucji danego towaru czy dzieła.
Integracja pionowa „w górę rzeki” – tzw. ku źródłom produktu i środków jego wytworzenia.
Integracja pozioma „w dół rzeki” – ku formom eksploatacji i dystrybucji.
Integracja mediów oznacza wszelkie połączenia własności lub kontaktu nad działalnością przedsiębiorstwa lub grupy przedsiębiorstw.
Metody koncentracji lub dywersyfikacji mediów.
1. Fuzje
Sytuacja na rynku: kryzys w danej dziedzinie.
Efekty: -zmniejszając poziom konkurencji na rynku; -korzystniejsze warunki dla łączących się podmiotów;
2. Wykupywanie konkurentów
Sytuacja na rynku: -przewaga finansowa, przemysłowa czy handlowa nabywcy; -potrzeba do poprawienia zdolności do konkurowania sprzedawcy;
Efekty: -szybki rozwój spółek, które dużo inwestują; -mniej podmiotów na rynku;
3. Uruchomienie nowych mediów
Sytuacja na rynku: zmiany, rozwój lub powstanie nowych możliwości na rynku.
Efekty: -powolny rozwój firmy; -bardziej zróżnicowany rynek
4. Porozumienia między konkurentami
Sytuacja na rynku: dojrzały rynek utrudniający start nowych firm
Efekty: -uniknięcie niebezpiecznej konkurencji; -podzielenie się panowaniem na rynku.
3 podstawowe tendencje koncentracji mediów na rynku europejskim:
Powstawanie konglomeratów – obejmujących wiele mediów (koncentracja międzymedialna) – wynikało głównie z inwestycji wydawców (prasy i książek) w sektor audiowizualny, niż odwrotnie; zainteresowanie wydawców inwestowaniem w media audiowizualne wynikało z:
oceny wydawców, że media audiowizualne mają większy potencjał rozwojowy niż prasa;
wartości dodanej, jaką dla reklamodawcy i dostawców zawartości reprezentują koncerny medialne.
W dziedzinie telewizji uwidaczniały się 2 strategie:
integracji pionowej („w górę rzeki”), wynikającej z faktu, że nadawcy musieli angażować się w produkcję programu, gdyż zbyt stały sektor produkcji niezależnej nie mógł dostarczać dostatecznego wolumenu programu;
eksploatacji mającej prowadzić do osiągnięcia masy krytycznej pozwalającej albo dominować na rynku krajowym (poprzez koncentrację monomedialną bądź międzymedialną), albo też dokonywać dalszej eksploatacji zagranicznej, np. kanały tematyczne w sposób naturalny poszukują rynków zagranicznych, gdyż w kraju dysponują tylko rynkiem niszowym, w sposób widzialny oferującym ograniczone możliwości wzrostu;
M.in. ze względu na przepisy ograniczające koncentrację mediów, istotną rolę odgrywali inwestorzy finansowi spoza świata mediów (koncentracja międzysektorowa), którzy są prawdopodobnie zainteresowani inwestycjami długoterminowymi.